Düzeltme: Mu’tezile’nin Ortaya Çıkışı: Dinî ve Sosyokültürel Çevre

Yıl 2023, Sayı: 51, 215 - 248, 30.12.2023

Galip Türcan

Bu makalenin ilk hali 30 Haziran 2019 tarihinde yayımlandı. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sduifd/issue/45980/560030

Düzeltme Notu

Düzeltme

Öz

Mu’tezile’nin oluşumuna ilişkin ilk fikrî temelin nerede nasıl ortaya çıktığı tarihî veriler üzerinden tespit edilecek niteliktedir. Buna göre Mu’tezile’nin kurucusu Vâsıl b. Atâ, Medine’de dünyaya gelmiş ve sonraki süreçte güçlü bir şekilde benimseyip savunacağı itikâdî/kelamî tercihleri yine orada almış olduğu sistematik dersler üzerinden bir anlamda inşa etmiştir. Hz. Ali’nin torunu ve Muhammed ibnu’l-Hanefiyye’nin oğlu olan Ebû Haşim, Vâsıl b. Atâ’ya ders vermiş ve onun başkalarına göre farklı sayılabilecek tutumlarının gelişimine etkin katkı sağlamıştır. Vâsıl b. Atâ elbette Ebû Haşim üzerinden Muhammed ibnu’l-Hanefiyye’nin dinî/itikâdî görüşlerine de ulaşmış olmaktadır. Nitekim Mu’tezile tabakat kitapları Ebû Haşim’in, mu’tezilî tenzih tutumunu Vâsıl b. Atâ’ya öğrettiğine ilişkin açık tespitleri bize bildirmektedir. Şu halde tenzîhî tutum Ebû Haşim ve Muhammed ibnu’l-Hanefiyye yoluyla Hz. Ali’ye dayandırıldığı gibi sahabenin ileri gelenlerinin de aynı yaklaşımı benimsediği yine sözü edilen tabakat kitaplarında dile getirilmektedir. İnsanın iradesi ve sorumluluğu da ilk günden itibaren Mu’tezile tarafından savunulmuş ayrıca bu temel mezhebî tercih kendi iddialarına göre sahabenin belli kesimi tarafından tam da mu’tezilî yaklaşımın belirlediği çerçevede anlaşılıp itikâdî bir ilke olarak kabul edilmiştir. Vâsıl b. Atâ Basra’ya geçtikten sonra en yakınındaki kişi olan Amr b. Ubeyd ile birlikte Hasan Basrî’nin ders halkasına katılmış ve büyük günah ile ilgili bir tartışma sonucunda her ikisi de hocalarının ders halkasından ayrılmıştır. Ancak tarihî kayıtlar gösteriyor ki ilerleyen süreçte belirginleşen ilk i’tizâlî yaklaşımlar tanımlanırken konular dolaylı bile olsa Hasan Basrî ile de müzakere edilmiştir.
Mu’tezile’nin ortaya çıkışını ve gelişimini daha iyi kavramak, dinî kültürel zemini yanında içine doğduğu sosyokültürel ve siyasî çevrenin ayrıca değerlendirilmesini gerektirmektedir. Mu’tezilî kurucu kimliğin hem kişiler hem de toplumsal kesim bağlamında ele alınıp irdelenmesi ve ilgili kimliğin inşaında etkin olan bilimsel kültürel çevreye ayrıca işaret edilmesi söz konusu değerlendirmeye dahildir. Vâsıl b. Atâ ile Amr b. Ubeyd’in kişisel düzeydeki bilimsel merakları, dinî bilgiyi yeniden tanımlama istekleri ve bunu çevreye yayma arzuları, siyasî hedefleri, kendilerini güçlü şekilde ortaya çıkaran Araplar dışındaki Müslüman çevre yani mevâlî, yaşadıkları ve Mu’tezile’yi kurdukları Basra’nın ve onun yakınındaki Kûfe’nin dinî kültürel ve sosyal açıdan farklılığa izin veren ve siyasî ayrışmayı besleyen, barındıran yapısı, esasen itikadî bir mezhep olarak Mu’tezile’nin farklılaşması bakımından son derece önemlidir. Bunun yanı sıra Müslüman toplumda yaşayan mevâlînin dinî, sosyokültürel ve siyasî bütün faaliyetlerinde kadîm İran kültüründen sürekli destek alması, İran coğrafyasında yer alan ve Yunan felsefî kültürünü yüzyıllar boyunca muhafaza eden yakınlardaki bilimsel merkezlerin ürettiği dinî-felsefî nitelikli bilginin doğrudan ya da dolaylı bir şekilde Basra’ya ve Kûfe’ye ulaşması, müdahaleci tutumunu hiç ihmal etmeyen kadîm İran siyasî kültürünün dinî/itikadî ayrışma zeminini, ayrışma lehine olmak üzere, belli ölçüde tahkim etmesi, mu’tezilî farklılaşma bakımından değerlendirilmelidir. Mu’tezile’nin, ortaya çıktığı dönemde, özellikle ilahî sıfatları nefyederek Emevî iktidarının, cebri bir siyasî argüman olarak istismar etmesine karşılık yapıp etmeleri konusunda insan iradesini ayrıca vurgulaması hem dinî/itikadî hem de toplumsal ve siyasî alanda ciddi değişimlere sebep olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mu'tezile, Emevîler, Mevâlî, Cebr

Düzeltme: The Emergence of Mu’tazila: Religious and Socioculturel Environment

Bu makalenin ilk hali 30 Haziran 2019 tarihinde yayımlandı. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sduifd/issue/45980/560030

Düzeltme Notu

Öz

How and where the first intellectual basis for the formation of Mu'tazila emerged can be determined through historical information. Accordingly, the founder of the Mu'tazilites, Wasil b. Ata, was born in Medina and in a sense built the theological preferences that he would adopt and defend strongly in the following period through the systematic lessons he received there. Abu Hashim, the grandson of the Ali and the son of Muhammad ibn al-Hanafiyya, taught Wasil b. Ata and contributed effectively to the development of his attitudes, which could be considered different from others. Of course, through Abu Hashim, Wasil b. Ata had access to the religious/theological views of Muhammad ibn al-Hanafiyya. As a matter of fact, the Mu'tazilite tabaqāt books inform us that Abu Hashim taught the Mu'tazilite position of tanzih to Wasil b. Ata. In this case, the tanzîhî attitude is attributed to the Ali through Abu Hashim and Muhammad ibn al-Hanafiyya, and it is also stated in the mentioned tabaqāt books that the elders of the companions adopted the same approach. Human will and responsibility were also defended by the Mu'tazilites from the first day, and according to their own claims, this basic sectarian preference was understood by a certain segment of the companions precisely within the framework determined by the Mu'tazilite approach and accepted as an theological principle. After Wasil b. Ata moved to Basra, he attended Hasan Basri's lecture circle together with Amr b. Ubayd, the closest person to him, and both of them left their teacher's lecture circle as a result of a discussion about the great sin. However, historical records show that when defining the first i'tizalî approaches that became evident in the following period, the issues were also discussed with al-Hasan Basri, even indirectly.
A better understanding of the emergence and flourishing of Mu’tazila requires to consider the socio-cultural and political environment in which Mu’tazila was born as well as its religious-cultural ground. This consideration includes discussion of mu’tazilite founding identity with regards to both individuals and social classes, and mention of scientific-cultural environment that has an impact on formation of this identity. Personal scientific interest of Vasıl b. Atâ and Amr b. Ubeyd -founders of Mu’tazila-; their wish for redefining religious information and making it public; their political goals; mawâlî, muslims other than Arabs, who make their presence felt; allowing religious-cultural and social differentiation and feeding political dissidence, the structure of Basra where they lived and founded Mu’tazila and Kufe, next to it; are, with respect to differentiation of Mu’tazila as a theological sect, extremely important. It must, in terms of mu’tazilite differentiation, be taken into consideriation that living in the Islamic society, mawâlî continously took support from ancient Persian culture on all religious, socio-cultural and political activities, that religious-philosophical information that is produced by scientific centers which are located in Iran and conserved during centuries Greek philosophical culture, arrived directly or indirectly in Basra and Kufe, and that along with its interfering manner, ancient Persian political culture fortified in favour of differentiation -to some extent- ground of religious-theological differentiation. In its emergence times, especially by negating divine atributes, Mu’tazila put emphasis on freedom of human will in response to Umayyad administration’s exploitation of 'cabr' as a political argument. This situation brought about fundamental changes both in the religious-theological fields and social and political fields.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Mu’tazila, Umayyads, Mawâlî, Cabr.

Kaynakça

• Abdulhamid, İrfan, Dirâse fi’l-Fırak ve’l-Akâidu’l-İslâmiyye, Bağdat 1967/1387.
• Ağırakça, Ahmet, “İyâs b. Mu’aviye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2001.
• Ahmed b. Hanbel, Musnedu Ahmed b. Hanbel, I-IV, Mevsûatu’s-Sunne el-Kutubu’s-Sitte ve Şurûhuhâ içinde, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992/1402.
• Ahmed Emin, Duha’l-İslam, I-III, Matbaatu Lecneti’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, Kâhire 1952/1371.
• Atvân, Huseyin, el-Fıraku’l-İslâmiyye fî Bilâdi’ş-Şâm fi’l-Asri’l-Umevî, Dâru’l-Cîl, Amman 1986.
• Avcı, Casim, “Kûfe”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2002.
• el-Bâbertî, Ekmeleddin Muhammed b. Muhammed, Şerhu Akîdeti Ehli’s-Sunne ve’l-Cemâa, Tahkik: Arif Aytekin, Vizâratu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslamiyye, Kuveyt 1989/1409.
• el-Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed, el-Fark beyne’l-Fırâk, Tahkik: M. Muhyiddin Abdulhamid, el-Mektebetu’l-Asriyye, Beyrut 1990/1411.
• -Usûlu’d-Dîn, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1981/1401.
• el-Bedevî, Abdurrahman, Mezâhibu’l-İslamiyyîn, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1997.
• el-Belhî, Ebu’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Kâ’bî, Zikru’l-Mu’tezile min Makâlâti’l-İslâmiyyîn, Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile içinde, Tahkik: Fuâd Seyyid, ed- Dâru’t-Tunûsiyye li’n-Neşr, Tunus 1974.
• Beyâzîzâde, Kemâleddin Ahmed, İşârâtu’l-Merâm min İbârâti’l-İmâm, Tahkik: Muhammed Zâhid el-Kevserî, Dâru’l-Kutubi’l-İslâmiyye, İstanbul 1949.
• el-Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, Sahîhu’l-Buhârî, Mevsûatu’s-Sunne, el-Kutubu’s-Sitte ve Şurûhuhâ içinde, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992/1412.
• el-Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr, el-Beyân ve’t-Tebyîn, I-II, Tahkik: Hasan es-Sendûbî, el-Matbaatu’t-Ticâriyyeti’l-Kubrâ, Kâhire 1926/1345.
• Cârullah, Zuhdî, el-Mu’tezile, el-Ehliyyetu li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Beyrut 1974.
• Corbin, Henry, İslam Felsefesi Tarihi Başlangıçtan İbn Rüşd’ün Ölümüne, Çeviri: Hüseyin Hatemi, İletişim Yayınları, İstanbul 2010.
• De Boer, T. J., İslam’da Felsefe Tarihi, Çeviri: Yaşar Kutluay, Balkanoğlu Matbaacılık, Ankara 1960.
• Della Vida, G. Liva, “Hâricîler”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, I-XIII, Eskişehir 1997.
• Ebû Hanife, Nu’man b. Sâbit, el-Fıkhu’l-Ekber, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri içinde, İstanbul 1981.
• -Risâletu Ebî Hanife, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri içinde, İstanbul 1981.
• el-Eş’arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail, Makâlâtu’l-İslâmiyyîn, Tahkik: Helmut Ritter, Franz Steiner Verlag Gmbh, Wiesbaden 1980.
• -Kitâbu’l-Luma’ fi’r-Red alâ Ehli’l-Ehvâ ve’l-Bid’a, Risâletu’l-Eş’arî fî İstihsâni’l-Havd fî İlmi’l-Kelam ile birlikte, Tahkik: Hamûde Gurâbe, Matbaatu Mısr Şirketu Musâheme Mısriyye, Mısır 1955.
• Frank, Richard MacDonough, “The Neoplatonism of Gahm b Safwan”, Le Muséon: Revue des Études Orientales, 78, 1965.
• -“The Divine Attributes According to the Teaching of Abu’l-Hudhayl al-‘Allaf”, Le Muséon: Revue des Études Orientales, 82, 1969.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed, İhyâu Ulûmi’d-Dîn, Zeynuddin b. Ebi’l-Fadl’ın el-Muğnî ani’l-Esfâr fi’l-Esfâr fî Tahrîci ma fi’l-Ahyâi mine’l-Ahbâr’ı ile birlikte, Dâru İbn Hazm, Beyrut 2005.
• Göregen, Mustafa, “Yuhanna ed-Dimeşkî’nin Bir Hıristiyan ile Bir Müslüman Arasındaki Diyalog İsimli Risalesinin Değerlendirilmesi”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16, Kars 2015.
• Gutas, Dimitri, Yunanca Düşünce Arapça Kültür, Çeviri: Lütfü Şimşek, Kitap Yayınevi, İstanbul 2011.
• el-Hamevî, Ebû Abdillah Şihâbuddin Yâkut b. Abdillah, Mu’cemu’l-Buldân, I-V, Dâru Sâdir, Beyrut 1977.
• el-Hasen el-Basrî, Risaletu’l-Hasen el-Basrî, Resâilu’l-Adl ve’t-Tevhîd içinde, I-II, Tahkik: Muhammed Ammara, Dâru’ş-Şurûk, Kâhire 1988/1408.
• el-Hayyât, Ebu’l-Huseyn Abdurrahman b. Muhammed b. Osman el-Mu’tezilî, Kitâbu’l-İntisâr, Tahkik: H. S. Nyberg, Dâru’l-Arabiyye li’l-Kitâb, Beyrut 1993.
• İbn Abdirabbih, Ebû Ömer Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed, el-Ikdu’l-Ferîd, I-IX, Tahkik: Mufîd Muhammed Kumeyha, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1983/1404.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddimetu İbn Haldûn, Tahkik: Mustafa Şeyh Mustafa, Muessesetu’r-Risâle Nâşirûn, Beyrut 2016.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr, Vefeyâtu’l-A’yan ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân, I-VIII, Tahkik: İhsan Abbas, Dâru Sâdır, Beyrut 1978.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ el-Hâfız, el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XXI, Tahkik: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, (yayın yeri yok) (tarih yok).
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim, el-Meârif, Dâru’l-Meârif, Tahkik: Servet Akkâşe, Kâhire 1119.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukerrem, Muhtasaru Târîhi Dimeşk li İbn Asâkîr, I-XXVIII, Tahkik: Muhammed Muti’ el-Hâfız, Dâru’l-Fikr, Dımeşk 1984/1404.
• İbn Nübâte, Cemaleddin el-Mısrî, Serhu’l-Uyûn fî Şerhi Risâleti İbn Zeydûn, Tahkik: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, (yayın yeri yok) (tarih yok).
• İbn Teymiyye, Takıyyuddin Ahmed, Kitâbu’s-Safediyye, I-II, Tahkik: Muhammed Reşad Sâlim, Dâru’l-Fazîle, Riyad (tarih yok).
• -Mecmûâtu’l-Fetâvâ, I-XXXVII, Tahkik: Âmir el-Cezzâr, Dâru’l-Vefâ, (yayın yeri yok) 2005/1426.
• -Der’u Teârudi’l-Akl ve’n-Nakl, I-XI, Tahkik: Muhammed Reşad Sâlim, (yayın yeri yok) 1991/1411.
• İbnu’l-Esîr, İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Kâmil fi’t-Târîh, I-XI, Tahkik: Muhammed Yûsuf ed-Dekkâk, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1987.
• İbnu’l-Humâm, Kemaluddin Muhammed b. Muhammed, Şerhu Fethi’l-Kadîr ale’l-Hidâyeti Şerhi Bidâyeti’l-Mubtedî, I-X, Tahkik: Abdurrazzak Galib el-Mehdî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2003.
• İbnu’l-İmâd, Ebu’l-Felâh Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, I-XI, Tahkik: Mahmud el-Arnâvût, Dâru İbn Kesîr, Beyrut 1988/1408.
• İbnu’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya, Kitâbu Tabakâti’l-Mu’tezile, Tahkik: Suzanna Divald-Wilzer, Beyrut 1961/1380.
• -el-Munye ve’l-Emel fî Şerhi’l-Milel ve’n-Nihal, Tahkik: Toma Arnold, (yayın yeri yok) 1898/1316.
• İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya’kub İshâk b. Muhammed b. İshâk, el-Fihrist, Tahkik: Yûsuf Ali Tavîl, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Lübnan 2010.
• el-İsfehânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillah, Hılyetu’l-Evliyâ ve Tabakâtu’l-Asfiyâ, I-XI, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1996/1416.
• el-İsfehânî, Ebu’l-Ferec Ali b. Huseyn, Kitâbu’l-Eğânî, I-XXV, Tahkik: İhsan Abbas, Dâru Sâdır, Beyrut 2008/1429.
• el-İsferâyînî, Ebu’l-Muzaffer, et-Tebsîr fi’d-Dîn ve Temyîzi’l-Fırakı’n-Nâciye ani’l-Fırakı’l-Hâlikîn, Tahkik: Kemal Yusuf el-Hût, Dâru İbn Hazm, Beyrut 2008/1429.
• el-Kâdî Abdulcebbâr, Ahmed el-Hemedânî, Kitâbu Fadli’l-İ’tizâl ve Tabakâti’l-Mu’tezile ve Mubâyenetihim li Sâiri’l-Muhâlifîn, Tahkik: Fuâd Seyyid, ed-Dâru’t-Tunûsiyye, (yayın yeri yok) (tarih yok).
• Laoust, Henry, “Vâsıl”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, I-XIII, Eskişehir 1997.
• Le Coz, Raymond, Jean Damascene: Ecrits sur I’islam, Les Editions du Cerf, Paris 1992.
• el-Mağribî, Ali Abdulfettâh, el-Fıraku’l-Kelamiyye el-İslamiyye Medhal Dirase, Mektebetu Vehbe, Kâhire 1986/1407.
• el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed, Kitâbu’t-Tevhîd, Tahkik: Bekir Topaloğlu, Dâru Sâdır, Beyrut 2010.
• Menekşe, Aslı, Eş’arî’de Kelamî Düşüncenin Oluşumu -Dinî-Siyasî ve Felsefî-Kelamî Etkiler Bağlamında Bir İnceleme-, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2016.
• el-Mızzî, Cemâluddîn Ebi’l-Haccâc Yûsuf, Tehzîbu’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl, I-XXXVI, Muessesetu’r-Risâle, Beyrut 1992.
• el-Mikdâd, Mahmud, el-Mevâlî ve Nizâmu’l-Velâ mine’l-Cahiliyye ilâ Evâhiri’l-Asri’l-Umevî, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1988/1408.
• Muslim, Ebû’l-Huseyn Muslim b. el-Haccâc, Sahîhu Muslim, Mevsûatu’s-Sunne el-Kutubu’s-Sitte ve Şurûhuhâ içinde, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992/1413.
• en-Neşşâr, Ali Sâmi, Neş’etu’l-Fikri’l-Felsefî fi’l-İslâm, I-III, Dâru’s-Selâm, Kâhire 2008/1429.
• -eş-Şâmil fî Usûli’d-Dîn, Ali Sami en-Neşşâr’ın eş-Şâmil fî Usûli’d-Dîn’in tahkikine yazdığı giriş, el-Maârif bi’l- İskenderiyye, İskenderiyye 1969.
• Nicholson, M. A., A Literary History of the Arab, New York 1907.
• Nyberg, H. S., “Mûtezile”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, I-XIII, Eskişehir 1997.
• Omar, Faruk, “Me’mun Öncesi Mu’tezile Abbasî İlişkileri”, Çeviri: Muharrem Akoğlu, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13, Kayseri 2002.
• Özel, Ahmet, “Atâ b. Yesâr”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1991.
• Riet, Simone Van, “A Propos de la Biographie de Simplicius”, Revue Philosophique de Louvain, Quatriéme Série, 89, No 83, Peeters Publishers, Aout 1991.
• Safvet, Ahmet Zeki, Cemheratu Hutabi’l-Arab, I-III, Mektebetu ve Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, Kahire 1933/1352.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz, Bilimin Yitik Şehri Cündişâpûr, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2015.
• Subhî, Ahmed Mahmud, fî İlmi’l-Kelâm, I-III, Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, Beyrut 1985/1405.
• eş-Şâhîn, Muhammed Ömer, Târîhu’l-Mevâlî ve Devruhum fî Hayâti’l-İctimaiyye ve’l-İktisâdiyye fî Sadri’l-İslam ve’d-Devleti’l-Emeviyye, Musul (tarih yok).
• eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim, el-Milel ve’n-Nihal, I-III, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1992/1413.
• Şerîf, Muhammed Bedî’, es-Sırâ’ beyne’l-Mevâlî ve’l-Arab, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Kâhire 1954.
• et-Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr, Târîhu’t-Taberî, I-XI, Tahkik: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Dâru’l-Meârif, Mısır (tarih yok).
• Taşköprîzâde, Ahmed Efendi, Mevzûâtu’l-Ulûm, I-II, Çeviri: Kemaleddin Mehmed Efendi, İkdam Matbaası, İstanbul 1313.
• Taşpınar, İsmail, “Doğu’nun Son Kilise Babası Yuhanna ed-Dımaşkî (649-749) ve İslâm”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 21, İstanbul 2001/2.
• et-Teftâzânî, Sadeddin Mes‘ud b. Ömer, Şerhu’l-Mekâsıd, I-IV, Tahkik: Abdurrahman Umeyra, Alemu’l-Kutub, Beyrut 1989.
• et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Serve, es-Sunen, Mevsûatu’s-Sunne el-Kutubu’s-Sitte ve Şurûhuhâ içinde, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.
• et-Turtûşî, Ebû Bekr Muhammed el-Velîd el-Fihrî, Sirâcu’l-Mulûk, I-II, Tahkik: Muhammed Fethi Ebû Bekr, Dâru’l-Mısrıyye, Kâhire 1994/1414.
• Türcan, Galip, “Hz. Ali’ye İsnat Edilen İtikâdî Yorumların Kelamî Niteliği: Müslüman Kelamının İlk Örnekleri Bağlamında Bir İnceleme”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22, Isparta 2009/1.
• Ullmann, Manfred, La Médecine Islamique, Traduit de I’anglais par Fabienne Hareau, Presses Universitaires de France, Paris 1995.
• Uslu, Recep, “Cündişâpûr”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1993.
• Van Ess, Josef, Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra, I-IV, Translated from German by Gwendolin Goldbloom, Brill, Leiden 2017.
• -Mu’tezile, Din Felsefesi Açısından Mu’tezile Gelen-Ek-i içinde, I-II, Çeviri: Veysel Kasar, Derleyen: Recep Alpyağıl, İz Yayıncılık, İstanbul 2014.
• Von Kremer, Alfred, Culturgesthictliche auf dem Gebiete des Islâm, Leibzing 1873.
• Wolfson, H. Austryn, Kelâm Felsefeleri Müslüman-Hıristiyan-Yahudi Kelamı, Çeviri: Kasım Turhan, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2001.
• Yıldız, Hakkı Dursun, “Abbâsiler”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1988.
• Yiğit, İsmail, “Mevâlî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2004.
• Yuhanna ed-Dimeşkî, el-Hertika el-Mie, (yayın yeri yok) 1997.
• -el-Mie Makâle fi’l-İmâni’l-Ursuzuksî, Çeviri: Adriyânus Şekûr, Mektebetu’l-Bûlisiyye, Lübnan 1984.
• Yurdagür, Metin, “Haşviyye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1997.
• ez-Zînî, Muhammed Abdurrahîm, Amr b. Ubeyd ve’l-Usûlu’l-Hamse, Dâru’l-Yakîn, Mansûre 2010/1431.
• -Şuhedâu’l-Fikr fi’l-İslâm, Dâru’l-Yakîn, Mansûre 2011/1432.
• ez-Ziriklî, Hayreddin, el-A’lâm Kâmûsu Terâcim li Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ mine’l-Arab ve’l-Musta’rabîn ve’l-Musteşrıkîn, I-VIII, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1995/1413.