Cultural Elements in the Prophet Muhammad's Sunnah on Eating and Drinking

Yıl 2024, Sayı: 52, 222 - 263, 30.06.2024

Hediye Gültekin

Öz

Islam does not only regulate the beliefs and worship life of human beings. Both the Qur'an and the Prophet's Sunnah also regulate his social life. Nutrition, which is an indispensable life activity for human beings, is also an area where the divine teaching based on revelation sets rules about its nature and goal. The general framework drawn in the Qur'an is also detailed in the Prophet's Sunnah. The purpose of this article is to review the Prophet's practices regarding the etiquette of eating and drinking. The changes caused by today's evolving and changing conditions make it necessary to reconsider some of the habits, practices, recommendations and preferences of the Prophet in his time. Eating is a biochemical and necessary event, but the qualities of these meals are related to culture. The cultural codes of a society are also present in the act of eating. The process of food preparation is linked to traditions and beliefs, which are elements of culture. It is normal for the Prophet to have acquired some knowledge, including knowledge about the eating and drinking habits of the society in which he lived, before he became a prophet. After becoming a prophet, he forbade and abolished some of the previously known food and drink items and practices related to the culture of eating and drinking, continued some practices that were not forbidden, and reorganized some others. When the chapters on food and drink in hadith books are examined, it seems difficult to understand which of the Prophet's behaviors contain local elements and which are universal and timeless. However, differentiating the Prophet's behaviors that are influenced by local culture and setting more universal principles in this regard will make it easier for those who want to follow the Sunnah today. In Islam, some of the rules regarding eating and drinking are set out in the Qur'an and some in the Prophet's Sunnah and are included in the books of fiqh. These rules determine the harams and halals related to the subject In the books that deal with the Prophet's example, his personal practices on the subject are mostly mentioned. Some of these practices are recommended with the ruling of mendub and are considered as sunnah to be followed. Some of them are based on the cultural elements of the society in which he lived and allow for new practices within the framework of the cause. It is necessary to see the Prophet's aim to heal and transform, his effort to protect health and social relations, and his effort to establish courtesy, decency and civilization. There is a need to adapt these practices to the present day. In this article, the behaviors that the Prophet preferred and practiced during eating and drinking will be identified. Within these behaviors, the habits of the culture he grew up in and the practices he recommended to be followed will be clarified. Thus, it will be possible to develop a dietary habit in accordance with the Sunnah today. At the end of the article, for this purpose, an up-to-date table etiquette in accordance with the sunnah is tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Culture, Sunnah, Nutrition, Custom, Eating and Drinking Behaviors

Hz. Peygamber’in Yeme-İçmeye Dair Sünnetindeki Kültürel Ögeler

Öz

İslam Dini insanın sadece inançlarını ve ibadet hayatını düzenlemez. Gerek Kur’an’la gerekse Hz. Peygamber’in sünnetiyle onun sosyal hayatı ile ilgili de bazı düzenlemeler yapar. İnsan için olmazsa olmaz bir yaşam faaliyeti olan beslenme/yeme-içme de vahye dayalı ilâhî öğretinin mahiyeti ve hedefi konusunda kurallar koyduğu bir alandır. Bu konuda Kur’an’da çizilen genel çerçeve, Hz. Peygamber’in sünnetinde de detaylandırılmıştır. Bu makalenin amacı Hz. Peygamber’in yeme-içme adabı ile ilgili uygulamalarını tekrar gözden geçirmektir. Günümüzün gelişen ve değişen şartlarının sebep olduğu değişiklikler, Hz. Peygamber’in kendi dönemindeki bazı alışkanlık ve uygulamalarını, tavsiyelerini, tercihlerini yeniden ele almayı zorunlu kılmaktadır. Yemek yemek biyokimyasal ve zorunlu bir olaydır ancak bu yemeklerin nitelikleri kültürle ilişkilidir. Beslenme faaliyetinin içinde toplumun kültürel kodları da mutlaka vardır. Yiyeceklerin hazırlanma süreci, kültürün ögeleri olan geleneklerle, inançlarla bağlantılıdır. Her toplumun her iklimin her coğrafyanın farklı bir yeme-içme kültürü vardır. Hz. Peygamber’in peygamber oluncaya kadar, içinde yaşadığı toplumda yeme-içme alışkanlıkları ile ilgili bilgiler de dahil bazı bilgiler edinmiş olması olağandır. Peygamber olduktan sonra, toplumda önceden bilinen yiyecek-içecek maddelerinin ve yeme-içme kültürüne dair uygulamaların bir kısmını haram kılmış ve kaldırmış, haram olmayan bazı uygulamaları devam ettirmiş, bazılarını da yeniden düzenlemiştir. Hadis kitaplarının yeme-içmeyle ilgili bölümleri incelendiğinde, Hz. Peygamber’in hangi davranışının yerel unsurlar içerdiği, hangisinin evrensel ve zaman-sınırsız olduğunu anlamak güç görünmektedir. Oysa Hz. Peygamber’in davranışlarının yerel kültür etkisi ile yapılanlarını tefrik etmek ve bu konuda daha evrensel ilkeler belirlemek, günümüzde sünnete uymak isteyenler için bir kolaylık oluşturacaktır. İslam dininde yeme-içme ile ilgili konulan kuralların bazıları Kur’an ile bazıları da Hz. Peygamber’in sünneti ile belirlenmiş ve fıkıh kitaplarına girmiştir. Bu kurallar konu ile ilgili haramları ve helalleri belirler. Hz. Peygamber’in örnekliğini konu edinen kitaplarda ise daha çok onun konu ile ilgili kişisel uygulamalarına değinilmiştir. Bu uygulamaların bir kısmı mendub hükmü ile tavsiye edilmiş ve uyulması gerekli sünnetten sayılmıştır. Bir kısmı ise yaşadığı toplumun kültürel ögelerine dayalıdır ve illeti çerçevesinde yeni uygulamalara fırsat vermektedir. Hz. Peygamber’in bazı iyileştirme ve dönüştürme gayesini, sağlığı ve sosyal ilişkileri koruma gayretini ve nezaketi, edebi, medeniliği yerleştirme çabasını görmek gerekmektedir. Bu uygulamaların günümüze uyarlanması bir ihtiyaçtır. Makalede Hz. Peygamber’in yeme-içme esnasında tercih ettiği ve uyguladığı davranışlar belirlenecektir. Bu davranışların içinde onun yetiştiği kültüre ait olan alışkanlıkları ve uyulmasını tavsiye ettiği uygulamaları netleştirilecektir. Böylece günümüzde sünnete uygun bir beslenme alışkanlığının geliştirilmesi mümkün olacaktır. Makalenin sonunda bu amaçla, sünnete uygun güncel bir sofra adabı belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kültür, Sünnet, Beslenme, Örf, Yeme-İçme Davranışları.

Kaynakça

• Abdülhalık, Abdülgani. Hücciyyetü’s-Sünne (Sünnetin Delil Oluşu). çev. Dilaver Selvi. Şule Yayınları, 2003.
• Ahmed İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Mervezî. (ö. 241/855) el-Müsned. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ahmed Nâim-Kâmil Miras. Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercümesi ve Şerhi. 8 cilt. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Aktepe, İshak Emin. İslam Hukukçularının Sünnet Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.
• Akyüz, Niyazi. “Dinin Mesajının Sosyo-Kültürel Muhtevası ve İslâm”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38/1-4 (Haziran 1998), 295-308.
• Arslanoğlu, İbrahim. “Kültür ve Medeniyet Kavramları”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 6/15 (2000), 243-255.
• Ateş, Ali Osman. İslam’a Göre Câhiliye ve Ehl-i Kitap Örf ve Adetleri. İstanbul: Beyan Yayınları, 2014.
• Bardakoğlu, Ali. “Kurban, 2/2”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/436-440. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Beşer, Faruk. Tebliğ Değerlendirmesi, Günümüzde Helal Gıda Sempozyumu (26-28 Kasım 2011 Afyonkarahisar). 75-82. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Beşirli, Hayati. “Türk Kültüründe Güç, İktidar, İtaat ve Sadakatin Yemek Sembolizmi Esasında Değerlendirilmesi”, 139-152. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 58 (2011).
• Boran, Mustafa. “İslâm Fıkhında Yeme İçme Ölçüleri: Criteria for Eating and Drinking in Islamic Law”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi: The Journal of International Social Research 9/43 (2016), 2376-2382.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmi’u’s-sahîh. 8 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr el-Cahiz el-Kinânî. Kitâbü’l-Hayavân. thk. Abdüsselâm Muhammed Harûn, 8 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1969.
• Cevâd, Ali. el-Mufassal fi Târihi’l-Arab Kable’l-İslam. 10 cilt.
• Cihan, Sadık. “Hz. Peygamber’in Sünnetinde Yeme ve İçme Adabı”, Atatürk Üniversitesi İlahiyât Fakültesi Dergisi 5 (1982), 33-43.
• Coşkun, Selçuk. Hadise Bütüncül Bakış. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014.
• Coşkun, Selçuk. Kavramsal ve Olgusal Açıdan Sünnet-Gelenek İlişkisi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2014.
• Çağırıcı, Mustafa. “Ziyafet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/495. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Çap, Sabri. “İlk Üç Asırda Diğer Kültür ve Medeniyetlerin Hadis ve Sünnet’in Yorumlanmasına Etkileri”, İslam ve Yorum III: Din, Bilim ve Medeniyet (Prof. Dr. Fuat Sezgin Anısına) 3 (2019), 347-370.
• Çelik, Ali. İslam’ın Kabul veya Reddettiği Halk İnançları. İstanbul: b.y. 1995.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahmân b. el-Fazl. (ö. 255/869) es-Sünen. thk. Abdullah Aydınlı. 6 cilt. İstanbul: Madve Yayınları, 1992.
• Demir, Halis. “İslam Hukuku Açısından Obeziteye Yol Açan Yeme İçme Hakkında Bazı Tesbitler”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2015), 135-168.
• Dihlevî, Şah Veliyyullah, Ebû Abdilazîz Kutbüddîn Ahmed b. Abdirrahîm (öl. 1176/1762). Hüccetullâhi’l-Bâliğa. çev. Mehmet Erdoğan. 2 cilt. İstanbul: Yeni Şafak Gazetesi armağanı, 2003.
• Dinler, Ferit. Ebü'l-Leys es-Semerkandî ve Mukaddimetü's-Salat İsimli Eserinin Tahkiki. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Durmuş, Üzeyir. “Yemekten Önce ve Sonra Tuz Yemeyi Tavsiye Eden Rivâyetlere Dair Bir Araştırma”, FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 12 (2018), 379-403.
• Dülber, Hatice. “Hz. Peygamber’in Sünnetinde Beslenme ile İlgili Genel İlkeler ve Bunlara Uymayı Engelleyen Faktörlerin Tespiti”, Kalemname Kırıkkale Üniversitesi İslamî İlimler Fakültesi Dergisi 8/15 (2023), 204-233.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî, el-Ezdî. es-Sünen. 5 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Efe, Adem. “Karizmatik Bir Lider Olarak Hz. Peygamber ve O'nun Gerçekleştirdiği Bazı Sosyal ve Kültürel Değişmeler”. IV. Kutlu Doğum Sempozyumu-Tebliğler- 19-20 Nisan 2001. 348-367. Isparta: SDÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2002.
• Erul, Bünyamin. Sahabenin Sünnet Anlayışı. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Freyer, Hans. Din Sosyolojisi. çev. Turgut Kalpsüz. Doğu Batı Yayınları, 2013.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid, Muhammed b. Muhammed, et-Tûsî (ö. 505/1111). İhya-u ulûmi’d-din. çev. Ahmet Serdaroğlu. 4 cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 2002.
• Gökalp, Ziya. Türkçülüğün Esasları. İstanbul: Kapı Yayınları, 2017.
• Görmez, Mehmet. “Hz. Peygamberi Örnek Almak ve Sünnete Tabi Olmanın Anlamı Üzerine”. Üçüncü 1000’e Girerken İslâm, Kutlu Doğum Sempozyumu-2000. 93-106. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Görmez, Mehmet. Hadis İlminin Temel Meseleleri. Ankara: OTTO Yayınları, 2014.
• Görmez, Mehmet. Sünnet ve Hadisi Anlama Kılavuzu. Ankara: OTTO Yayınları, 2020.
• Görmez, Mehmet. Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu. Ankara: OTTO Yayınları, 2014.
• Gültekin, Fatih. vd. “Gıda Katkı Maddelerinin İstihale Yönünden Değerlendirilmesi.” Helal ve Etik Araştırmalar Dergisi 2/2 (2020) 21-33.
• Gültekin, Hülya. Yemek Sosyolojisi Bağlamında Üniversite Öğrencilerinin Yemek Yeme Alışkanlıklarının Değerlendirilmesi: Cumhuriyet Üniversitesi Örneği. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Hacıoğlu, Nejla. “Etlerinin Yenilmesi Yasaklanan Hayvanlar ile İlgili Hadis Rivayetlerinin Değerlendirilmesi = Evaluation of Hadith Narratives Related with the Animals Whose Meat is Forbidden to Eat”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/2 (2018), 1191-1219.
• Hacıoğlu, Nejla. “Yenilmesi Mübah Görülen Hayvanlar ile İlgili Hadis Rivâyetlerinin Değerlendirilmesi”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 19/1 (Mart 2019), 191-219.
• Hâkim, Ebû Abdullah Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Hatiboğlu, Mehmet Said. Hadis Tedkikleri. Ankara: OTTO Yayınları, 2009.
• Hıdır Özcan, “Hadis-Sünnet-Kültür İlişkisi”, İslam Geleneğinde ve Modern Dönemde Hadis ve Sünnet. haz. Bünyamin Erul. 247-279. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Hıdır, Özcan. “Oryantalistlerin Sahâbe'ye Dair İddialarının Modern Dönem İslam Dünyası'ndaki Sahâbe Algısına Düşünsel-Metodolojik Etkisi”. İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe: Sahâbe Kimliği ve Algısı Tebliğ ve Müzakereler, Tartışmalı İlmi Toplantı. 519-560. İstanbul: İSAV 2013.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr ed-Dımaşkī el-Hanbelî (ö. 751/1350). et-Tıbbü’n-Nebevî. çev. Yusuf Ertuğrul. İstanbul: Hikmet Neşriyat- Milli Gazete armağanı, 1997.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî, es-Sünen, 2 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Kahraman, Abdullah. “İslam’da Helal ve Haram’ın Yeri ve Fıkıh Usulü Açısından Temellendirilmesi”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 20 (Ekim 2012).
• Kahraman, Abdullah. Tebliğ Değerlendirmesi, Günümüzde Helal Gıda Sempozyumu (26-28 Kasım 2011 Afyonkarahisar), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013, 380-390.
• Karadâvî, Yusuf. Sünneti Anlamada Yöntem. çev. Bünyamin Erul. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2018.
• Karaman, Hayreddin. “Zaman ve Mekân Değişmesi Halinde Sünnetin Geçerliliği", Sünnetin Dindeki Yeri. (Editörlü Kitap) 43-48. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1997.
• Kaya, Mahmut. “Değişen Toplum ve Değişmeyen Değerler”. Sosyal Değişme ve Dini Hayat 1-7. İstanbul: İlmi Neşriyat, 1991.
• Kırbaşoğlu, Hayri. İslam Düşüncesinde Sünnet-Eleştirel Bir Yaklaşım. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Kütüb-i Sitte Muhtasarı Tercüme ve Şerhi. çev. İbrahim Canan. 18 cilt. Ankara: Akçağ Yayınları, 1995.
• Martı, Huriye. “Kur’ân ve Sünnet Perspektifinden Bereket Olgusu”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (2008). 87-100.
• Meriç, Cemil. Kültürden İrfana. İstanbul: İnsan Yayınları, 1986.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmud el-Hanefî. (ö. 683/1285). el-İhtiyâr li-ta‘lîli’l-Muhtar. İstanbul: Pamuk Yayınları, 1989.
• Müslim, Ebü’l-Huseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî. el-Câmi’u’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 6 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. 8 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Özafşar, Mehmet Emin. “Hadis/Sünnet ve Kültür”, İslam’ın Anlaşılmasında Sünnetin Yeri ve Değeri, Kutlu Doğum Sempozyumu 81-98. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Özafşar, Mehmet Emin. “Hadis'in Neliği Sorunu ve Akademik Hadisçilik” İslamiyat 3/1 (2000) 33-53.
• Özafşar, Mehmet Emin. “Polemik Türü Rivayetlerin Gerçek Mahiyeti”, İslâmiyât 1/3 (1998), 19-48.
• Özafşar, Mehmet Emin. Hadisi Yeniden Düşünmek. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2000.
• Pişgin, Yasin. “Kur’an ve Sünnete Göre Beslenme ve Şahsiyet Yapısına Etkisi”, Eskiyeni Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi 28 (2014), 137-160.
• Sakallı, Talat. “Sünnet'in Bağlayıcılık Açısından Taksimi”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1995), 39-102.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed (ö. 373/983). Bustânü’l-Ârifîn. thk. Abdülvaris Muhammed Ali. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2018.
• Seyhan, Ahmet Emin. “Müslümanların Sünnet Tasavvuru ve Hz. Muhammed’in Sünnetinden Bazı Örnekler = The Perception of the Sunnah of Muslims and Some Examples of the Sunnah of the Prophet Muhammad”, The Journal of Academic Social Science Studies [JASSS] 66 (2018), 259-275.
• Seyhan, Ahmet Emin. “Teorinin Pratiğe Yansımış Hâli: Hz. Muhammed’in Örnekliği = The Reflection of Theory in Practice: Hz. Muhammad’s Example”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51 (2023), 136-160.
• Şahin, Osman. “Sahâbe ve Tâbiûn Müctehitlerinin Yeni Gelişmeler Karşısındaki Tutumlarının Hukuk Metodolojisi Açısından Analizi”, Oş Devlet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi İlmi Dergisi 9-10 (2006), 45-74.
• Taberânî, Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb et-Taberânî (ö. 360/971). el-Mucemü’l-kebîr. thk. Hamdi Abdülmecid. 22 cilt. Bağdat: 1983.
• Talas, Mustafa. “Tarihi Süreçte Türk Beslenme Kültürü ve Mehmet Eröz’e Göre Türk Yemekleri”, Selçuk Üniversitesi, Türkiyât Araştırmaları Dergisi 18 (2005), 273-283.
• Tatar, Veli. “Sünneti Doğru Anlamada Bir Yöntem: Hadis/Sünnet ve Kültür Farkı Anlayışı (Etıme, Eşribe ve Libas Bölümleri Örneğinde)”, Güncel Hadis Meselelerinin Anlaşılması ve Yorumlanması. 129-139. İstanbul: Divan Kitap, 2022.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. 8 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Topçu, Nurettin. Yarınki Türkiye, İstanbul: Yağmur Yayınevi, 1961.
• Turhan, Mümtaz. Kültür Değişmeleri, İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1987.
• Uğur, Mücteba. Hicri Birinci Asırda İslam Toplumu, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980.
• Utanır Karaduman, Ayşen. “Sosyolojik Bir Olgu Olarak Yemek; Yemek ve Toplumsal Anlamı”, Asia Minor Studies, 11/1 (2023), 107-115.
• Ülken, Hilmi Ziya. “Medeniyetimizin Değerler Sistemi”, Türk Düşüncesi Mecmuası, 1, 1953.
• Ünal, İsmail Hakkı. “İslam Kültürünün Sürekliliğini Sağlamada Hadis ve Sünnetin Rolü”, İslam’ın Anlaşılmasında Sünnetin Yeri ve Değeri, Kutlu Doğum Sempozyumu, 25-33. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Yaşar, Yücel-Bahaeddin Yediyıldız. “Tarih ve Kültür”, Millî Kültür Unsurlarımız Üzerinde Genel Görüşler. 31-38. Ankara: AKM Yayınları, 1990.
• Yüksel, Macit. “Yiyecek-içeceklerde Haram- Helalliğin Kriteri ve Bu Konuda Arap Kültürünün Etkisi”, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 /2 (2002/2), 265-270.
• Dini Hükmü Açısından Gıdalardaki ve İlaçlardaki Katkı Maddeleri Çalıştayı, 17-18 Nisan 2019, DİB. Yayınları, Ankara.
• VI. İslâm Hukuku Anabilim Dalı Koordinasyon Toplantısı ve İslâm Fıkhı Açısından Helâl Gıda -Gıdalardaki Katkı Maddeleri- Sempozyumu: Bildiriler. haz. Ali Kaya vd., Bursa: 2009.
• Güncel Dînî Meseleler İstişâre Toplantısı IV, Günümüzde Helal Gıda (Afyonkarahisar, 26-28 Kasım 2011). Ankara: DİB. Yayınları, 2012.
• T.C. Sağlık Bakanlığı, Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü, Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Dairesi Başkanlığı, (Erişim 8 Ocak 2024).