Kızıldeniz’in Kaybolan Liman Şehirleri Şuaybe – Car – Kulzüm – Ayzab

Yıl 2014, Cilt: 19 Sayı: 2, 121 - 136, 01.06.2014

  yrd.doç.dr.nihal Şahin Utku

Öz

This study looks into the development and the fall of the abandoned port cities of the Red Sea by analyzing the short history of these cities and tries to understand the dynamics especially behind their fall. There is no doubt that each port has its own story of growth and downfall and its own reasons behind these developments. But it is seen that two dynamics, namely the history of the spice trade between the East and the West and the need for transportation to and feed the holy cities of Islam, have especially been important in the growth of these ports. The changes in the route and the volume of the inter-regional trade have shaped the destiny of these cities. During the growth phase, the geographical and the climatic features of these ports have not been very significant, but these factors are seen to be instrumental during the decline of these cities and in their final abandonment

Anahtar Kelimeler

-

KIZILDENİZ’İN KAYBOLAN LİMAN ŞEHİRLERİ Şuaybe - Car - Kulzüm - Ayzab

Öz

Bu çalışma, Kızıldeniz sahilinde kurulmuş, ancak zaman içinde yok olmuş limanların kısa tarihlerinden hareketle gelişimleri ve düşüşlerini ele almakta ve özellikle kayboluşlarını belirleyen ortak dinamikleri ortaya koymaktadır. Şüphesiz ki, her liman şehrinin kendine has bir gelişim ve gerileme süreci ve bu süreci etkileyen gerekçeleri vardır. Bununla birlikte gelişme sürecinde özellikle Doğu ile Batı arasındaki baharat ticaretinin kendi serüveni ile İslam dünyasının merkezi olan kutsal şehirlere ulaşım ve bu beldelerin iaşesi, iki ana tema olarak karşımıza çıkmaktadır. Bölgeler arası transit ticaretin güzergâhı ve hacmindeki değişimler, bu limanların kaderlerini de belirlemiştir. Büyüme dönemlerinde bu limanların coğrafi ve iklimsel özellikleri çok ön plana çıkmamış, ancak gerileme sürecinde bu unsurlar kendilerini belirgin bir şekilde hissettirerek, limanların kayboluşlarında etkili olmuşlardır

Anahtar Kelimeler

Kızıldeniz, Liman, Şuaybe, Car, Kulzüm, Ayzab

Kaynakça

• ABBADİ, A.M. ve SALİM, S.A. (1981). Tarihü‟l-Bahriyyeti‟l-İslâmiyye fî Mısr ve‟ş-Şam, Dârü'n-Nehdati'l-Arabiyye, Beyrut.
• ABDULALİM, E. (1979). el-Milaha ve Ulumü‟l-Bihar İnde‟l-Arab, el-Meclisü'l-Vatani li‟s-Sekâfe ve‟l-Fünun ve‟l-Edeb, Safât.
• ABDULMUN‟İM, M.S. (ty.), el-Alâkatu beyne Mısr ve‟l-Hicaz Zemani‟l-Fatımiyyin ve‟l- Eyyubiyyin, el-Arabi li'l-i'lan ve'n-Neşr, Kahire.
• ALİ, C. (1978). el-Mufassal fî Tarihi‟l-Arab Kable‟l-İslam, VII, Dârü'l-İlm li'l-Melayin, Beyrut.
• ARENSON, S. (1989). “Ships and Shipbuilding, Red Sea and Persian Gulf”, (Ed.) Strayer, J.R., Dictionary of the Middle Ages, XI, American Council of Learned Societies, New York.
• BAKIR, A. (2001). “Orta Çağ İslam Dünyasında Deri, Tahta ve Kağıt Sanayi”, Belleten, LXV, Ankara: 75-106.
• BECKER, C.H. (1979). “Ayzab”, İslam Ansiklopedisi, II, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul.
• BECKER, C. H. (1960). “Bahr al-Kulzum”, Encyclopaedia of Islam, I, E.J. Brill, Leiden.
• BEKRİ, E. (1998). Cahiliye Arapları, (Çev.) Öztürk, L., İz Yayıncılık, İstanbul.
• BEKRİ, E. (1994). Mu‟cemu Me‟sta‟cem min Esmâi‟l-Bilâd ve‟l-Mevâzi, (Nşr.) Wüstenfeld, F., I, Gottingen 1876  Tıpkıbasım: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt.
• BEKRİ, E. (1992). Kitabü‟l-Mesalik ve‟l-Memalik, (Thk.) Van Leeuwen, A. P. ve Ferre, A.), I-II, Dârü'l-Arabiyye li'l-Kitâb, Kartaca.
• BELAZÜRİ, A.Y. (1987). Fütuhu‟l-Büldan, (Çev. Fayda, M.), Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara.
• BUTLER, A. (1978). The Arab Conquest of Egypt and the Last Thirty of the Roman, The Clarendon Press, Oxford.
• ÇAĞATAY, N. (1989). İslam Dönemine Dek Arap Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• CAHEN, C. ve COLIN, G.S. (1991). “Dar al-Sınaa”, Encyclopaedia of Islam, II, E.J. Brill, Leiden.
• CHRISTIDES, V. (1993). “Milaha”, Encyclopaedia of Islam, VII, E.J. Brill, Leiden.
• CHRISTIDES, V. (1989). “Navies, Islamic”, Dictionary of Middle Ages, (Ed.) Strayer, J.R., IX, American Council of Learned Societies, New York.
• DAHL, G. ve HJORT-AF-ORNAS, A. (2006). “Precolonial Beja: A Periphery at the Crossroads”, Nordic Journal of African Studies, 15 (4): 473-98.
• DARKOT, B. (1967). “Kızıldeniz”, İslam Ansiklopedisi, VI, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul.
• DİYARBEKRİ, H.M.H. (ty.), Tarihü‟l-Hamis fî Ahvâli Enfesi Nefis, I, Müessesetu Şa'ban, Beyrut.
• EBÜ‟L-FİDA, İ.İ.A. (1992). Takvimü‟l-büldan, (Thk.) de Slane, R.W.M.G., Paris 1840  Tıpkıbasım: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt.
• EZRAKİ, E.M.A.A. (1855). Ahbâr-u Mekke, II, Leipzig.
• FASİ, T.M.A. (1985). Şifau‟l-Garam, (Thk.) Tedmüri, Ö.A., I, Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, Beyrut.
• FAYDA, M. (1998). “Hulefâ-yi Râşidin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XVIII, TDV İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul.
• FEHMİ, A.M. (1976). “el-Bahriyyetü‟l-İslâmiyye fî Şarki‟l-Bahri‟l-Mütevassıt”, Târîhü‟l- Bahriyyetü‟l-İslamiyye, Câmiatü‟l-İskenderiyye, İskenderiye.
• FEHMİ, N.Z. (1973). Turuku‟t-Ticareti‟d-Düveliyye ve Mahattatuha beyne‟ş-Şark ve‟l- Garb, el-Hey'etü'l-Mısriyyetü'l-Âmme li‟l-Kitâb, Kahire.
• GROHMANN, A. (1986). “Yenbu”, İslam Ansiklopedisi, XIII, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul.
• HAMİDULLAH, M. (1995). İslam Peygamberi, (Çev.) Tuğ, S., II, İrfan Yayınevi, İstanbul.
• HAMİDULLAH, M. (1993). İslam Peygamberi, (Çev.) Tuğ, S., I, İrfan Yayınevi, İstanbul.
• HARTMANN, R. (1988a). “Car”, İslam Ansiklopedisi, III, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul.
• HARTMANN, R. (1988b). “Cidde”, İslam Ansiklopedisi, III, Milli Eğitim Bakanlığı,
• HARTMANN, R. ve MARR, P.A. (1965). “Djudda”, Encyclopaedia of Islam, II, E.J. Brill, Leiden.
• HASAN, H.İ. (1987). Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi, (Çev.) Yiğit, İ., vd., III, IV ve VI, Kayıhan Yayınları, İstanbul.
• HEMDANİ, H.A. (1993). Sıfatu Cezireti‟l-Arab, Leiden 1884  Tıpkıbasım: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt.
• HEYD, W. (1975). Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, (Çev.) Karal, E.Z., Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• HİCAZİ, A.A.M.F.C. (1988). es-Silah ve‟l-Udde fî Tarihi Cüdde, (Thk.) Haderî, M., Dâru İbn Kesir, Beyrut.
• HİMYERİ, E.M.A.A. (1980). Ravzü‟l-Mi‟tar fî Haberi‟l-Aktar, (Thk.) Abbas, İ., Mektebetu Lübnan, Beyrut.
• HITTI, P.K. (1989). Siyasi ve Kültürel Açıdan İslam Tarihi, (Çev.) Tuğ, S., I, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
• HOLT, P. M. (1999). Haçlılar Çağı, (Çev.) Arıkan, Ö., Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• HONIGMANN, E. (1988). “Kulzüm”, İslam Ansiklopedisi, VI, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul.
• Hududu‟l-Alem (1970), (Çev.) Minorsky, V.F., (Ed.) Bosworth, C.E., Londra.
• HÜSREV, N. (1985). Sefername, (Çev.) Tarzi, A., Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara.
• İBN ABDÜLHAKEM, E.A.A. (1996). Fütuhu Mısır ve Ahbaruha, (Thk.) el-Huceyrî, M., Dârü'l-Fikr, Beyrut.
• İBN BATTUTA, M.A. (2000). İbn Battuta Seyahatnamesi, (Nşr.) Aykut, A.S., I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• İBN CÜBEYR, M.A. (1980). Rıhletu İbn Cübeyr, Dâru Sadır, Beyrut.
• İBN DOKMAK, İ.M. (1992). Kitabu‟l-İntisar li-Vasıtati Akdi‟l-Emsar, (Thk.) Vollers, C., IV, Kahire 1893  Tıpkıbasım: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt.
• İBN HALDUN, E.V. (1989). Mukaddime, (Çev.) Ugan, Z.K., I-II, Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı, Ankara.
• İBN HAVKAL, E.M. (1992). Suretü‟l-Arz, (Nşr.) Kramers, J. H., I, Leiden 1939 
• İBN HİŞAM, E.A. (ty.), es-Siretü‟n-Nebeviyye, (Thk.) es-Sakka, M., el-Ebyari, İ. ve Şelebi, A., I, Dâru İhyai‟t-Türasi‟l-Arabi, Beyrut.
• İBN HURDAZBİH, U.A. (1967). Kitabü‟l-Mesalik ve‟l-Memalik, (Ed.) de Goeje, M.J., E.J. Brill, Leiden.
• İBN İSHAK, M. (1981). Siretu İbn İshâk, (Thk.) Hamidullah, M., Hayra Hizmet Vakfı, Konya.
• İBN KAYYİM EL-CEVZİYYE (1981). Zadü‟l-Mead fî Hedyi Hayri‟l-İbad, (Thk.) Arnaut, Ş. ve Arnaut, A., I, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut.
• İBN KESİR, İ.Ö. (1981). el-Bidâye ve‟n-Nihaye, II-III, Mektebetü'l-Maârif, Beyrut.
• İBN RÜSTE, A.Ö. (1967). el-A‟lakü‟n-Nefise, (Nşr.) Houtsma, M.T., E.J. Brill, Leiden.
• İBN SA„D, M. (1968). et-Tabakatü‟l-Kübra, I, Dâru Sadır, Beyrut.
• İBNÜ‟L-ESİR, A.M. (1979). el-Kamil fi‟t-Tarih, (Thk.) Tornberg, C.J., II ve VII, E.J. Brill, Leiden 1867  Tıpkıbasım: Dâru Sadır, Beyrut.
• İBNÜ‟L-FAKİH, A.M.H. (1967). Muhtasaru Kitâbi‟l-Büldan, (Nşr.) de Goeje, M.J., E.J. Brill, Leiden.
• İBNÜ‟L-MÜCAVİR, Y.Y.M. (1954). Sıfatu Biladi‟l-Yemen ve Mekke ve ba‟zi‟l-Hicaz, el- Müsemmat Tarihu‟l-Mustabsır, (Nşr.) Löfreng, O., E.J. Brill, Leiden.
• İDRİSİ, M.M. (1989). Nüzhetü‟l-Müştak fî İhtiraki‟l-Afak, I, Âlemü'l-Kütüb, Beyrut.
• İSTAHRİ, E.İ.M. (1992). Mesalikü‟l-Memalik, (Ed.) de Goeje, M.J., Leiden 1870  Tıpkıbasım: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt.
• KALKAŞENDÎ, A.A. (ty.), Subhu‟l-A„şa fî Sına„ati‟l-İnşa, II-V, Dârü's-Sekâfeti'l-İrşadi'l- Kavmiyye, Kahire.
• KALLEK, C. (1997). Asr-ı Saadet‟te Yönetim-Piyasa İlişkisi, İz Yayıncılık, İstanbul.
• KAŞİF, S.İ. (1986). Mısr fî Fecri‟l-İslam, Dârü'r-Raidi'l-Arabi, Beyrut.
• KATİB ÇELEBİ (1980). Tuhfetü‟l-kibar fî Esfari‟l-Bihar, (Haz.) Gökyay, O.Ş., I, Tercüman Gazetesi, İstanbul.
• KAVSİ, A. (1976). Ticaretu Mısr fi‟l-Bahri‟l-Ahmer, Dârü'n-Nehdati'l-Arabiyye, Kahire.
• KAZVİNİ, Z.M. (1994a). Acâibü‟l-Mahlukat ve Garaibü‟l-Mevcudat, (Nşr.) Wüstenfeld, F. (Ed.) Sezgin, F., Gottingen 1849  Tıpkıbasım: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt.
• KAZVİNİ, Z.M. (1994b). Kitabu Asarü‟l-Bilad ve Ahbarü‟l-İbad, (Nşr.) Wüstenfeld, F., (Ed.) Sezgin, F., Gottingen 1848  Tıpkıbasım: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt.
• KETTANİ, M.A.A. (1990). et-Teratibü‟l-İdariyye, (Çev.) Özel, A., II, İz Yayıncılık, İstanbul.
• Kitabu‟l-İstibsar fî Acâibi‟l-Emsar (1997). (Thk.) Abdülhamid, S.Z., İskenderiye 1958 
• KÖKSAL, A. (1966). Hz. Muhammed ve İslâmiyet - Mekke Devri, I, Öğretmenler Matbaası, Ankara.
• KUDAME b. CAFER (1986). Kitâbü‟l-Harac ve Sınaatü‟l-Kitâbe, (Thk.) Sezgin, F., Leiden 1889  Tıpkıbasım: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt.
• “Kulzüm” (1986). Büyük Lauresse, XIV, İstanbul.
• LAMMENS, H. (1988). “Mekke”, İslam Ansiklopedisi, VII, Milli Eğitim Bakanlığı,
• MAHİR, S. (1979). el-Bahriyye fi‟l-Mısri‟l-İslâmiyye ve Asaruha‟l-Bakıyye, Dârü'l- Mecmai'l-İlmi, Cidde.
• MAKDİSİ, M.A. (1989). Ahsenü‟t-Tekasim fî Ma‟rifeti‟l-Ekalim, Leiden 1906  Tıpkıbasım: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt.
• MAKRİZİ, A.A. (1987). Kitabü‟l-Mevaiz ve‟l-İtibâr bi-Zikri‟l-Hıtat ve‟l-Asâr, I-II, Kahire.
• MELİCİ, M.M. (1982). “el-Ustûlü‟l-İslâmi”, ed-Dâre, VIII/2, Riyad.
• MESUDİ, A.H. (1997). Murucü‟z-Zeheb ve Maadinü‟l-Cevher, (Thk.) el-Hâm, S.M., I-IV, Beyrut.
• MEZ, A. (2000). Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti - İslâm‟ın Rönesansı, (Çev.) Şaban, S., İnsan Yayınları, İstanbul.
• MÖHRING, H. (1994). “Mekkawahlfahrten orientalischer und afrikanischer Herrscher im Mittelalter”, Oriens, XXXIV, Leiden: 314-29.
• MUSIL, A. (1988). “Eyle”, İslam Ansiklopedisi, IV, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul.
• MÜSTEVFİ, H. (1993). Nüzhetü‟l-Kulub, (Çev.) Le Strange, G., (Ed.) Sezgin, F., Leiden 1919  Tıpkıbasım: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt.
• ÖMERİ, E.Ş.A.Y.F. (1985). Mesalikü‟l-Ebsar fî Memaliki‟l-Emsar, (Thk.) Seyyid, F., Institut Français d‟Archeologie Orientale, Kahire.
• ÖZAYDIN, A. (1993). “Car”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, VII, TDV İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul.
• ÖZAYDIN, A. (1992). “Bece”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, V, TDV İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul.
• SALİM, S.A. (1993). el-Bahrü‟l-Ahmer fî Tarihi‟l-İslam, İskenderiye.
• SAMİ, Ş. (1896). Kamûsü‟l-A„lâm, V, Mihran Matbaası, İstanbul.
• SCHULZE, R. (1997). “al-Suways”, Encyclopaedia of Islam, IX, E.J. Brill, Leiden.
• SENUSİ, M. (1976). er-Rıhletü‟l-Hicâziyye, (Thk.) Şenufi, A., II, eş-Şeriketü't-Tunusiyye, Tunus.
• SHABAN, M.A. (1990). Islamic History - A New Interpretation, I, Cambridge University, Cambridge.
• SUYUTİ, A.E. (1967). Hüsnü‟l-Muhadara fî Tarihi Mısr ve‟l-Kahire, (Thk.) İbrahim, M.E., I-II, Dâru İhyai'l-Kütübi'l-Arabiyye, Kahire.
• SUYUTİ, A.E. (1952). Tarihu‟l-Hulefa, (Nşr.) Abdülhamid, M.M., Matbaatü's-Saade, Mısır.
• SÜLEMİ, A.E. (1990). Kitabu Esmau Cibali Tühame, (Thk.) Şennâvî, M.S., Dârü'l- Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut.
• ŞAHİN UTKU, N. (2012). Çöl, Gemi ve Tacir - Kızıldeniz, Klasik Yayınları, İstanbul.
• ŞEŞEN, R. (1987). Salahaddin Eyyubi ve Devlet, Çağ Yayınları, İstanbul.
• TABERİ, E.M.C. (1967). Tarihü‟l-Ümem ve‟l-Müluk, (Thk.) İbrahim, M.E., IV, Dâru Süveydan, Beyrut.
• UKAYL, M.F. (1973). “Ehemmiyyetü‟l-mevkii‟l-cografi lisevâhili Mısri‟l-arabiyye”, Tarihü‟l-Bahriyyeti‟l-Arabiyye, Mısır.
• VAHABİ, A. (1973). The Northern Hijaz in the Writings of The Arab Geographers 800- 1150, Beyrut.
• VERSİLANİ, H.M. (1994). Nüzhetü‟l-Enzar fî Fazli İlmi‟t-Tarih ve‟l-Ahbar, (Nşr.) Ebî Şeneb, M. (Ed.) Sezgin, F., I-II, Cezayir 1908  Tıpkıbasım: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt.
• WALKER, J. (1979). “Süveyş”, İslam Ansiklopedisi, II, İstanbul.
• YA‟KUBİ, A.İ.C. (1993). Târihu‟l-Ya‟kûbî, (Thk.) Mehna, A., II, Beyrut.
• YA‟KUBİ, A.İ.C. (1967). Kitâbü‟l-Büldân, E.J. Brill, Leiden.
• YAKUT EL-HAMEVİ, E.Ş. (1994). Kitâbu Mu‟cemi‟l-büldan, (Nşr.) Wüstenfeld, F., (Ed. Sezgin, F., II-IV, Leipzig 1867  Tıpkıbasım: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt.
• ZEMAHŞERİ, E.C.M.Ö.M. (1994). Kitâbü‟l-Cibâl ve‟l-Emkine ve‟l-Miyâh, (Nşr.) de Graw, M.S., (Ed.) Sezgin, F. Leiden, 1855  Tıpkıbasım: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt.
• ZEYDAN, C. (1328/1910). Medeniyet-i İslamiye Tarihi, (Çev.) Megamiz, Z., I, İkdam Matbaası İstanbul.