Mağaradan Manevî Aydınlanmaya: Mevlânâ’nın Yâr-ı Gâr Mazmunu ve Şems’in Rolü

Yıl 2025, Sayı: 53, 67 - 84, 20.06.2025

Funda Türkben Aydın

https://doi.org/10.21497/sefad.1552335

Öz

Bu makale, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin eserlerinde “yâr-ı gâr” mazmununun kullanımını ve onun Şems-i Tebrîzî ile olan ilişkisini incelemektedir. Yâr-ı gâr mazmununa, İslam tarihinde önemli bir yeri olan hicret olayına atıfta bulunarak, irfânî ve manevî metaforlar yüklenmiştir. Bu da mazmunun edebî metinlerde zengin bir kullanım alanı bulmasına vesile olmuştur. Araştırma, bu mazmunun çeşitli kullanımlarını ele almakla birlikte mağaranın İslam kültüründeki sembolik anlamlarını ve mistik değerini de ele almaktadır. Çalışmada yâr-ı gâr mazmunun Klasik Fars edebiyatında ele alınışı incelenerek, Mevlânâ’nın kullanımının özgünlüğü ortaya konulacaktır. Çalışma, Mevlânâ’nın eserlerindeki yâr-ı gâr mazmununu üç ana tema altında analiz etmektedir: manevî uyanış ve rehberlik, ilâhî aşkın simgesi, dostluk ve fedakârlık. Mevlânâ’nın, Şems-i Tebrîzî’yi manevî bir rehber olarak konumlandırmasında bu mazmunun rolü üzerinde durulacak, Divân-ı Kebîr ve Mesnevî’den seçilen örneklerle mazmunun farklı bağlamlardaki kullanımı incelenecektir. Araştırma, yâr-ı gâr mazmununun Mevlânâ’nın eserlerinde merkezi bir rol oynadığını ve Şems-i Tebrîzî ile dostluğunun bu mazmun üzerinden yeni bir bakış açısıyla değerlendirilebileceğini öne sürmektedir. Yâr-ı gâr mazmununun Mevlânâ’nın tasavvufî düşüncesinin ve manevî deneyimlerinin bir yansıması olduğunu ortaya koyan çalışma, Mevlânâ’nın düşünce dünyasına ve tasavvufî öğretilerine daha derin bir bakış açısı sunmakta, aynı zamanda onun edebî ustalığını ve tasavvufî kavramları şiirsel bir dille ifade etme becerisini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Mevlânâ , yâr-ı gâr , Şems , tasavvufî dostluk , Divân-ı Kebîr

From Cave to Spiritual Enlightenment: Rumi’s Yār-i Ghār Mazmun (Poetic Theme) and the Role of Shams

Öz

This article examines the use of the “yār-i ghār” mazmun in the works of Mevlānā Jalāl al-Dīn Rūmī and its relationship to Shams-i Tabrīzī. The yār-i ghār, referring to the significant event of Hijra in Islamic history, is imbued with gnostic and spiritual metaphors, leading to its rich usage in literary texts. The research explores various applications of this motif, as well as the symbolic meanings and mystical value of the cave in Islamic culture. By examining the treatment of the yār-i ghār mazmun in Classical Persian literature, the study highlights the originality of Rūmī’s usage. The analysis of the motif in Rūmī’s works is structured around three main themes: spiritual awakening and guidance, symbol of divine love, and friendship and sacrifice. The study emphasizes the role of this motif in Rūmī’s portrayal of Shams-i Tabrīzī as a spiritual guide, demonstrating its use in different contexts through examples from the Dīvān-i Kabīr and Mathnawī. The research proposes that the yār-i ghār mazmun plays a central role in Rūmī’s works and offers a new perspective on his friendship with Shams-i Tabrīzī. By demonstrating that the yār-i ghār mazmun is a reflection of Rūmī’s Sufi thought and spiritual experiences, the study provides a deeper insight into Rūmī’s intellectual world and Sufi teachings. It also showcases his literary mastery and ability to express Sufi concepts in poetic language.

Anahtar Kelimeler

Rumi , yār-i ghār , Shams , sufi friendship , Dīwān-e Kabīr

Kaynakça

• Alvan, T. (2016). Hicret-i Nebî’nin klasik Türk şiirine yansıması: FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimler Dergisi, (7), 1-31. https://doi.org/10.16947/fsmia.238920
• Aydın, M. (2010). Mevlânâ ve sufizm. İstanbul: Nüve Kültür Merkezi Yayınları.
• Balcı, M. (2024). Poetic couplets in Mevlânâ’s Divan-ı Kebir: Şarkiyat Mecmuası-Journal of Oriental Studies, (44). 237-260.
• Can, Ş. (2006). Mevlânâ (hayatı-şahsiyeti-fikirleri). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Can, Ş. (2004). Mevlânâ ve Eflatun. İstanbul: Kurtuba Kitap.
• Çağrıcı, M. (2009). Sıddîk. İslam ansiklopedisi (C. 37, s. 91-92). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Çelebi, A. H. (2006). Mevlânâ ve Mevlevîlik. Ankara: Hece Yay.
• Çetinkaya, B. A., (2020). Mevlânâ düşüncesinde dost ve dostluk: I. Uluslararası Mevlânâ Düşüncesinde Beşerî Münasebetler Sempozyumu, 21-42.
• Demircan, A. (2009). Sevr Mağarası. İslam ansiklopedisi (C. 37, s. 5-6). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Eflâkî, A. (2011). Ariflerin menkıbeleri (T. Yazıcı, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Enverî, H. (1386 hş.). Ferheng-i bozorg-i sohen. Cild-i Heştom. Tahran: İntişarat-i Sohen.
• Ersöz, İ. (1991). Ashâb-ı Kehf. İslam ansiklopedisi (C. 3, s. 465-467). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Fayda, M. (1995). Fârûk. İslam ansiklopedisi (C. 12, s. 176-177). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Fürûzanfer, B. (1986). Mevlânâ Celâleddin (F. N. Uzluk, Çev.). İstanbul: MEB Yayı.
• Gölpınarlı, A. (1999). Mevlânâ Celâleddin hayatı, eserleri, felsefesi. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Günel, F. (1998). Hira. İslam ansiklopedisi (C. 18, s. 121-122). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Hoseynî, M. (1388 hş.). Rezmperdâzî-yi ğâr der ferheng-i milel u yâr-i ğâr, der gazelhâ-yi Movlevî: Feslnâme-yi Edebiyyâti İrfânî u Ustûreşinâhtî, 5(15), 35-53.
• Karaismailoğlu, A. (2007). Mevlânâ Celâleddin Muhammed: Mevlânâ ocağı/Mevlânâ’nın doğumunun 800. Yılına armağan, M. Bayyiğit, (Ed.), (s. 1-18). Konya: Kombassan Vakfı.
• Karakoç, S. (1999). Mevlânâ. İstanbul: Diriliş Yay.
• Kılıç, M. E. (2007). Sûfî ve şiir. İstanbul: İnsan Yay.
• Köprülü, M. F. (2014). Türk edebiyatında ilk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yay.
• Lewis, F. (2010). Mevlânâ: geçmiş ve şimdi, doğu ve batı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Menş, A. S. ve Alevîmukaddem, M. (1399 hş.) Tahlîl-i ustûreşinâhtî- tatbîkî-yi nemâd-i ğâr u berresî numûdhâ-yi ân der şi'r-i Menûçihr-i Âteşî bâ tekiyye-yi ber dîdgâhhâ-yi Mirçâ Elîyâde: Feslnâme-yi İlmî-yi Edebiyyât-i İrfânî vu Ustûreşinâhtî, 16(60), 141-172.
• Pala, İ. (2020). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. İstanbul: Kapı Yay.
• Rûmî, M. C. (1391 hş). Külliyât-i Şems-i Tebrîzî. Tahran: İntişârât-i Emir Kebir.
• Rûmî, M. C. (1389 hş). Mes̱nevî-yi Maʿnevî. Tahran: İntişârât-i Emir Kebir.
• Rûmî, M. C. (1957-1974). Dîvân-ı Kebîr (A. Gölpınarlı, Çev. Cilt I-VII). İstanbul.
• Öztürk, Y. N. (2012). Mevlânâ Celaleddin Rumi ve insan. İstanbul: Yeni Boyut Yay.
• Schimmel, A. (2000). Ben rüzgârım sen ateş Mevlânâ Celâleddin Rûmî (S. Özkan, Çev.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Sipehsâlâr, Ferîdûn b. A. (1977). Mevlânâ ve etrafındakiler (Risâle) (T. Yazıcı, Çev.). İstanbul: Tercüman.
• Şemîsâ, S. (1389 hş.). Ferheng-i telmihât. Tahran: Neşr-i Mitra.
• Uçak, S. (2012). Mevlânâ’nın rubâîlerinde “gönül” istiaresi: Turkish Studies-Türkoloji Araştırmaları: International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(3), 2481-2491.
• Uludağ, S. (1997). Halvet. İslam ansiklopedisi (C. 15, s. 386-387). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Uludağ, S. (2001). Tasavvuf terimleri sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Uzun, M. İ. (2013). Yâr-ı gâr. İslam ansiklopedisi (C. 43, s. 324). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.