Kent Hafızası Bakımından Bir Mahallenin Yapısal Varoluşu: Trabzon Çömlekçi Mahallesi

Yıl 2025, Sayı: 54, 329 - 352, 20.12.2025

Temel Sağlam , Erkan Aydıntan , Deniztan Ulutaş Karakol , Zafer Yavuz , Çağlar Aydın , Edanur Fettahoğlu , Eyyüp Yılmaz , Suzan Sadık , Mustafa Can Başar

https://doi.org/10.21497/sefad.1682995

Öz

Beşeri çevre içerisinde değerlendirilen yerleşim alanlarında insan etkili yaşanmışlıkların birikimi olarak tanımlanan kent hafızası, çoğunlukla mekân ve yapı sanatı numunelerinin çevresinde şekillenmektedir. Kent hafızası oluşum sürecine katılan farklı kültür çevreleri arttıkça yerleşimin birikimi de zenginleşmektedir. Medeniyetlerin dönemsel izlerini günümüze taşıyan bu zenginlik, Trabzon şehrinin doğu varoşlarından birisini oluşturan ve adını çömlek üretimi işinden alan Çömlekçi Mahallesi’nde de tespit edilebilmektedir. Mahalle, Helenistik Dönem Mithra Kültü, Roma ve Bizans İmparatorluğu, Komnenos Krallığı, Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemleri kültür katmanları yanında Katolik İtalyanların, Ortodoks Rumların, Mihitarist Ermenilerin ve Müslüman Türklerin iskân alanıdır. Yalnızca çoklu kültür katmanları ile değil sanat ve zanaat üretim alanı olarak da şehrin bütçesine ve canlılığına önemli katkıları olan mahallenin bilinir kılınması, kent hafızasının cüzlerinin bütünlenmesi adına da oldukça önemlidir. Bu çalışma, Çömlekçi Mahallesi’nin bilinenlerine eklenen yeni bulguların bir araya toplanması ile üretilmiştir. Mimari yapılanmanın yanında zengin yaşanmışlıklara da tanıklık eden mahalle; çoklu kültür katmanlarıyla birlikte sanat tarihi disiplini ana belirleyicisi etrafında, kent hafızası bakımından ele alınmış ve tanımlama, tanık gösterme, yüzey araştırması ve değerlendirme kıstasları ile anlam ve yorumun da katıldığı hermeneutic yöntem çerçevesinde incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Trabzon , Çömlekçi Mahallesi , kent hafızası , çömlekçilik , mimari

Etik Beyan

Bu çalışma için Karadeniz Teknik Üniversitesi Rektörlüğü tarafından 19.01.2023 tarih ve E-82554930-050.06.04-332632-300-211 sayı numaralı kararı ile etik kurul onayı verilmiştir. Ayrıca bu çalışmada hiçbir etik kuralı ihlal edilmemiştir.

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

122G212

Teşekkür

Bu çalışmanın ortaya çıkmasına sebep olan 122G212 numaralı projeye desteklerinden ötürü TÜBİTAK kurumuna teşekkür ederiz.

Structural Existence of a Neighborhood in Terms of Urban Memory: Trabzon Çömlekçi Neighborhood

Öz

Urban memory, defined as the accumulation of human experiences within human settlements, is largely shaped around examples of spatial and architectural art. As different cultural environments participate in the formation of urban memory, the accumulation of the settlement also becomes richer. This richness, which carries the traces of civilisations through the ages to the present day, can also be observed in the Çömlekçi Neighbourhood, which forms one of the eastern suburbs of Trabzon and takes its name from the pottery production industry. The neighbourhood is home to cultural layers from the Hellenistic Period Mithra Cult, the Roman and Byzantine Empires, the Komnenos Kingdom, the Ottoman and Republican periods, as well as Catholic Italians, Orthodox Greeks, Mitharist Armenians and Muslim Turks. The neighbourhood's significance extends beyond its multiple cultural layers; as an area of artistic and artisanal production, it makes a significant contribution to the city's budget and vitality. Raising awareness of the neighbourhood is crucial for the integration of fragments of the city's memory. This study compiles new findings added to the existing knowledge about Çömlekçi Mahallesi. The neighbourhood, which bears witness to rich experiences alongside its architectural structure, has been examined in terms of urban memory, centred on the discipline of art history alongside its multiple cultural layers, and studied within a hermeneutic framework that incorporates meaning and interpretation through the criteria of definition, witnessing, surface research, and evaluation.

Anahtar Kelimeler

Trabzon , Çömlekçi District , urban memory , pottery , architecture

Proje Numarası

122G212

Kaynakça

• Açık, T. (2017). Fetihten 19. yüzyıla kadar Trabzon şehrinin mahalleleri. History situdies, 9(5), 25-56. doi: 10.9737/hist.2017.558.
• Akalın, C. (1997). Batılıların gözüyle Trabzon. İ. G. Kayaoğlu, Ö. Ciravoğlu & C. Akalın (Haz.). Bir tutkudur Trabzon içinde (s. 245-252). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Aksoy, V. (2021). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Trabzon’da eğitim. Trabzon: Serander Yayınları.
• Albayrak, H. (2002). Ondokuzuncu yüzyılda azınlık ve yabancı okullar, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildiriler Kitabı içinde (s. 413-440). Trabzon: TVİKM Yayınları, 413-440.
• Altınay, A. R. (2022). Kafkas Yollarında Hatıralar ve Tahassüsler (E. Kılınç, Çev.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Atmaca Can, A. (2020). Tarihi şehir dokusunun anlamı, bağlamı ve koruma üzerine düşünceler. M. K. Arıcan, M. Tuğrul & Y. E. Aydınbaş (Ed.). İnsan Tarih ve Şehir içinde (s. 47-56). Ankara: Türkiye Yazarlar Birliği Yayını.
• Babul, E. (2021). 19. yüzyıl savunma yapıları: Trabzon tabyaları üzerine bir inceleme. Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 7(13), 215-247. doi: https://doi.org/10.31765/karen.1010617
• Ballance, S. (1960). The Byzantine churches of Trebizond. Anatolian Studies, X, 141-175.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Askeriye (C.AS), 198: 8503, Hicri 1234/Miladi 1818.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maliyeden Müdevver Defter (MAD), Nr. 828: 6-25, 511-584, 651-692.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Tapu Tahrir Defteri (TT), Nr. 53, 4.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Şûra-yı Devlet Evrakı (ŞD). 1859/31.
• Başkaya, M (2015). Cumhuriyetin ilk yıllarında Trabzon’da ekonomik hayat. Trabzon: Serander Yayınları.
• Bıjışkyan, P. M. (1969). Karadeniz kıyıları tarih ve coğrafyası (1817-1819). (H. D. Andreasyan, Çev.). İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Bostan, M. H. (2002). XV.-XIX. asırlarda Trabzon sancağında sosyal ve iktisadi hayat. Ankara: TTK Yayını.
• Brusher, J. S. (1980). Popes through the ages. Kaliforniya: Neff-Kane.
• Bryer, A. & Winfield, D. (2020). Karadeniz’in orta çağ dönemi eserleri ve topoğrafyası (C. 1). ( İ. Köse, Çev.). Ankara: TTK Yayını.
• Cumont, F. (1906). Eugène, studia pontica II: voyage d’exploration archéologique dans le Pont et la petite Arménie. Bruxelles: H. Lamartin Libraire.
• Emir, O. (2016). Trabzon’da önemli bir kült merkezi: Boztepe nâm-ı diğer Mithra/Mithrion Dağı”. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 21, 27-50. doi: https://doi.org/10.18220/kid.277659.
• Erdem, Y. (1988). Trabzon. İstanbul: Net Turistik Yayınları.
• Erhat, A. (2019). Mitoloji sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Evliya Çelebi. (1986). Evliya Çelebi seyahatnâmesi. (T. Temelkuran & N. Aktaş, Haz.) . İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Fandaklı, İ. (2018). Trabzon’un Mitra Dağı eteklerinde iki mahalle: Arafilboy Çömlekçi (C. 1). Trabzon: Sakarya Matbaacılık.
• Finlay, G. The History of Greece and of the Empire of Trebizond 1204-1461. London. 1851.
• Gasque, W. W. (2004). Kilise büyüyor. S. Sel & L. Kınran (Çev.). Hıristiyanlık tarihi içinde (s. 54-68). İstanbul: Yeni Yaşam Yayınları.
• Gülsoy, E. (2020). Trabzon tarihinin kaynakları: XV-XVI. yüzyıllarda Trabzon tahrîrleri, özellikleri ve düşündürdükleri. K. İnan & D. Çolak (Ed.). 1. Uluslararası Karadeniz tarihi sempozyumu bildiriler kitabı içinde (s. 125-149). Trabzon: Avrasya Üniversitesi Yayınları.
• Karpuz, H. (1993). Geleneksel Trabzon evleri. Kültür ve Sanat Trabzon Özel Sayısı, 18, 19-22.
• Karpuz, H. (1994). Trabzon'da yok olan bazı Türk devri yapıları. Vakıflar Dergisi, XXIII, 145-160.
• Kefeli, Y. (2013). Anılar (1916-1919). Ankara: TTK Yayınları.
• Köse, B. A. (2017). Orta çağda Trabzon limanının tarihsel coğrafyasının siyasal ve ekonomik sonuçları. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 22, 9-42. doi: https://doi.org/10.18220/kid.313361.
• Küçükuğurlu, M. & Başkaya, M. (2019). Sorularla Trabzon tarihi. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları.
• Lowry, H. W. (2005). Trabzon şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi (1461-1583). (D. Lowry, Çev.). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Miller, W. (1926). Son Trabzon imparatorluğu. (N. Süleymangil, Çev.). İstanbul: Heyamola Yayınları.
• Millet, G. & Rice, D. T. (1936). Byzantine painting at Trebizond. London: Courtauld Institute Publications on Near Eastern Art.
• Öksüz, M. (2006). Onsekizinci yüzyılın ikinci yarısında Trabzon, toplum-kültür-ekonomi. Trabzon: Serander Yayınları.
• Özdemir, H. Ö. (2020). Bizans İmparatorluğu’nun Venedik’e verdiği ticari imtiyazlar (Chrysobullar); Komnenos hanedanı devri. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 3(2), 424-434. doi: https://doi.org/10.48120/oad.792709.
• Philippidis, C. (1973). I. Ekklisía Trapezoúntos. Athína: Archives du Pont.
• Rice, D. T. (1930). Notice on some religious buildings in the city and vilayet of Trebizond. Byzantion, 5, 47-81.
• Şaşmaz, M. (2014). İngiliz belgelerine göre Trabzon vilayeti ticari raporları (C. 1). Ankara: TTK Yayınları.
• Takaoğlu, T. (2023). In the aftermath of a forgotten pottery tradition: The quarter of Çömlekçi in Trabzon. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 34, 327-346. doi: https://doi.org/10.18220/kid.1292219.
• Tapu Kadastro (TK), Kuyûd-ı Kadîme Arşivi (KKA), Tahrir Defteri (TD), Nr. 29, 13a-18b.
• Tellioğlu, İ. (2009). Komnenosların Karadeniz Hâkimiyeti (1204-1461). Trabzon: Serander Yayınları.
• Tezcan, Mehmet. (2002). İpek Yolu ve XIV. yüzyıla kadar İpek Yolu ticaretinde Trabzon’un yeri. M. K. Arslan & H. Öksüz (Haz.), Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri içinde (C.1, s. 71-90), Trabzon: Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları.
• Trabzon Belediye Meclis Tutanakları Defteri (TBMTD),1931-2000.
• Turan, A. (2014). 1815 numaralı Trabzon şer’iyye sicilinin transkripsiyonu ve hukuki değerlendirmesi (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi.
• Usta, V. (2016). Dönem belgeleri ışığında Trabzon Ayasofya Kilisesi’nin câmiye dönüştürülmesi üzerine bir değerlendirme. Ş. Saylan & B. Saylan (Ed.). 1. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı içinde (C. 2, s.1297-1308). Trabzon Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Usta, V. (1999). Anabasis’ten Atatürk’e seyahatnamelerde Trabzon. Trabzon: Serander Yayınları.
• Uzun, E. (2008). Rus işgal komutanı S. P. Mintslov’un Trabzon günlüğü. Trabzon: Eser Ofset Matbaacılık.
• Ülkü, O. (2012). Karadeniz Bölgesi Tabyaları. Z. D. Gökalp, N. Çöl & Z. Ertuğrul, vd. (Haz.). Uluslararası katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk dönemi kazıları ve Sanat Tarihi araştırmaları sempozyumu bildiriler kitabı içinde (C. 2, s. 833-844). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Üstün Demirkaya, F. & Kırcı, O. (2020). Memleketini anlatan seyyahlar: Trabzonlu seyyahların metinlerinde Trabzon. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 43, 435-466. doi: https://doi.org/10.21497/sefad.756108.
• Yavuz, M. (2018). Osmanlı’nın Trabzon limanını inşa gayretleri ve hazırlanan projeler. K. İnan, M. Tosun & D. Çolak (Haz.). CİEPO-22 Sempozyum Bildiriler Kitabı içinde (C. 2, s. 275-290). Trabzon: Büyükşehir Belediyesi Yayını.
• Yavuz, M. (2021). Karantina hekimi Dr. Ludwig Herrmann’ın 1839 yılında Trabzon’daki görevi ve gözlemleri ile Trabzon hakkındaki notları. M. A. Yalçınkaya, B. Can Emir & S. Demirel (Haz.). Zaman İzleri: Salgın içinde (s. 122-143). Trabzon: KTÜ Yayınları.
• Yerasimos, S. (1997). XIX yüzyılda Trabzon Rum cemaati. İ. G. Kayaoğlu, Ö. Ciravoğlu & C. Akalın (Haz.). Bir Tutkudur Trabzon içinde (s. 281-303). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Yılmaz, Ö. (2014). Victor Fontanier’nin Trabzon Konsolosluğu (1830-1832). OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma Ve Uygulama Merkezi Dergisi, 35(35), 153-195. doi: https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000640.