Âşık Tarzı Yer ile Gök Destanlarının Kökeni Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2018, Sayı: 39, 105 - 118, 22.06.2018

Erhan Çapraz

https://doi.org/10.21497/sefad.443364

Cited By: 1

Öz

Yer ile gök, Proto-Türk ve mitolojik dönemden itibaren yaratılışın ve dünya tasavvurunun önemli bir belirleyeni konumunda bulunmuştur. Âşık tarzı destanlar içerisinde yer alan yer ile gök destanları da yer ile göğün bu belirleyici özelliğini geleneğe bağlı olarak sürdürebildiğinin önemli bir göstergesidir. Elbette bu sürekliliğin sağlanmasında, yani zamana ve mekâna bağlı olarak mitik anlamın yeniden üretiminde en etkili âmil ‘âşık’lar olmuştur. Zira tarihî ve kolektif bir yapıya haiz olan sözlü kültür ortamında Türk kültürüne ait her türlü kod aktarımı birer ‘aktif taşıyıcı’ kimliği taşıyan ozan-baksı geleneğinin temsilcileri sayesinde gerçekleşmiştir. Fakat müşterek bilincin yeniden açığa çıkarılmasında dinleyici çevresinin etkin olduğu icrâ bağlamının da tesiri büyüktür. Bu yüzden yazıda Proto-Türk ve mitolojik dönemden itibaren yer ile gök temelinde neşet eden inanış ve düşüncelerin yer ile gök destanları üzerinden bir okuması yapılacaktır. Bu okuma sayesinde bir taraftan destanların kökenine dair bazı tespitler ortaya konulurken, diğer taraftan kültürel aktarımın sürekliliği, destanlardaki yer ve gök motifleri üzerinden ele alınmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türk mitolojisi, âşık tarzı şiir geleneği, âşık tarzı yer ile gök destanları, yer, gök

An Evaluation about Origins of Minstrel Type Earth and Sky Epics

Öz

Earth and sky is an important determiner of the concept of creation and the world from proto-Turkish and mythological period. This determining function of earth with sky in Earth and sky epics is an important indicator of sustaining according to the tradition. Minstrels have a very big position and function on this continuity, which contain reproduction of mythic meaning according to time and space. Every code of Turkish culture in oral tradition, which has a historical and collective structure, is carried by an ‘active carrier’ who is a representative of ozan-baksı tradition. In context of oral culture, which has a historical and collective structure, representatives of ozan-baksı tradition, who are active carriers, transferred every kind of code. Also the audience, who is part of a performance, has a bigger effect in revealing the collective conscience. Because of this, in this study, motives and beliefs which come from earth and sky thoughts, will be re-read by the earth and sky epics from the proto-Turk and mythological period. By this re-reading, some evaluations on origins of epics will be put forward. On the other hand, we are going to explain cultural continuity of earth and sky motives in epics.

Anahtar Kelimeler

Turkish mythology, minstrel type poem tradition, minstrel type epics about earth and sky, earth, sky

Kaynakça

• Akyüz, Hasan (1960). “Bir Cönk’ten: Yer ile Gök Destanı”. Türk Folklor Araştırmaları (131): 2173.
• Artun, Erman (2009). “Destan Söyleme Geleneğinde Âşık Tâlibî’nin Yeri”. Tarihi ve Kültürüyle Zile Sempozyumu Bildirileri. Zile: Zile Belediyesi Kültür Yay. 36-46.
• Assmann, Jann (2015). Kültürel Bellek. çev. Ayşe Tekin. İstanbul: Ayrıntı Yay.
• AŞE III: Ahmet Şükrü Esen Defterleri. 3 numaralı defter. Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı: Pertev Naili Boratav Arşivi.
• AŞE XXVI: Ahmet Şükrü Esen Defterleri. 26 numaralı defter. Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı: Pertev Naili Boratav Arşivi.
• Aydoğdu, Betül (2012). “Develili Seyrânî’nin Yerin Katmanları Hakkında Bir Destanı”. Alevilik Araştırmaları Dergisi (3): 161-176.
• Bayat, Fuzuli (2007). Türk Mitolojik Sistemi 2. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Boratav, P. Naili (2012). Türk Mitolojisi / Oğuzların - Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. çev. Recep Özbay. Ankara: BilgeSu Yay.
• [Bölükbaşı], Rıza Tevfik (2001a). “Merdâne Türküler ve Destanlar”. Rıza Tevfik’in Tekke ve Halk Edebiyatı İle İlgili Makaleleri. haz. Abdullah Uçman. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yay. 398-403.
• [Bölükbaşı], Rıza Tevfik (2001b). “Destanlarımız”. Rıza Tevfik’in Tekke ve Halk Edebiyatı İle İlgili Makaleleri. haz. Abdullah Uçman. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yay. 404-409.
• Campbell, Joseph (2013). Kahramanın Sonsuz Yolculuğu. çev. Sabri Gürses. İstanbul: Kabalcı Yay.
• Chittick, William C. (2017). Kozmos’un Hakîkati. çev. Ömer Çolakoğlu. İstanbul: İnsan Yay.
• Connerton, Paul (1999). Toplumlar Nasıl Anımsar?. çev. Alâeddin Şenel. İstanbul: Ayrıntı Yay.
• Cönk. Millî Kütüphane. Millî Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu. No: 06 Mil Yz Cönk 50. vr. 9b-12b.
• Cönk. Millî Kütüphane. Millî Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu. No: 06 Mil Yz Cönk 64. vr. 14a-15b.
• Çapraz, Erhan (2014). “Söz Söyleme Yarışında Yenilmezliğin Bir Başka Boyutu: Develili Seyrânî ile Molulu Revâî Arasında Bir Mektuplu Atışma”. Türk Kültürü (2014/2): 85-100.
• Çobanoğlu, Özkul (2000). Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü. Ankara: Akçağ Yay.
• Çoruhlu, Yaşar (1993). “İslamiyetten Önceki Türk Sanatında Hayvan Mücadele Sahneleri”. İkonografik Araştırmalar: Güner İnal’a Armağan. Ankara: Bizim Büro Basımevi. 117-141.
• Çoruhlu, Yaşar (1999a). “Türk Sanatı’nda Görülen Hayvan Figürlerine ‘Gök ve Yer’ Sembolizmi Açısından Bir Bakış”. Üçüncü Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay. 243-256.
• Çoruhlu, Yaşar (1999b). Türk Mitolojisinin ABC’si. İstanbul: Kabalcı Yay.
• Elçin, Şükrü (1993). Halk Edebiyatına Giriş. Ankara: Akçağ Yay.
• Eliade, Mircea (1994). Ebedi Dönüş Mitosu. çev. Ümit Altuğ. Ankara: İmge Kitabevi Yay.
• Esen, A. Şükrü (1991). Anadolu Destanları. haz. Pertev Naili Boratav. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yay.
• Esin, Emel (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yay.
• Esin, Emel (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yay.
• Esin, Emel (2006). Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu. İstanbul: Kabalcı Yay.
• Gökalp, Ziya (1977). Makaleler III. haz. Orhan Durusoy. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Günay, Umay (1999). Türkiye’de Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi. Ankara: Akçağ Yay.
• Köksal, M. Fatih (2006). “Münâzara (Türk Edebiyatı)”. İslam Ansiklopedisi C. 31. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 580-581.
• [Köprülü] Köprülüzâde M. Fuad (1914). “Destânlarımız”. İkdam. 31 Mart 1914.
• Köprülü, M. Fuad (1934). Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar. İstanbul: Kanaat Kitabevi.
• Köprülü, M. Fuad (2003). Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Akçağ Yay.
• Köprülü, M. Fuad (2012). “Türk Edebiyatının Menşe’i”. Edebiyat Araştırmaları I. Ankara: Akçağ Yay. 64-128.
• İnan, Abdülkadir (1995). Tarihte ve Bugün Şamanizm (Materyaller ve Araştırmalar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Mecmûʻa-i Eşʻâr. Millî Kütüphane. Millî Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu. No: 06 Mil Yz A 4592. vr. 48a-50b.
• Necatigil, Behçet (1988). 100 Soruda Mitologya. İstanbul: Gerçek Yay.
• Ögel, Bahaeddin (1993). Türk Mitolojisi. C. I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ögel, Bahaeddin (2010). Türk Mitolojisi. C. II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Roux, J. Paul (1972). “Türk Göçebe Sanʻatının Dinî Bakımdan Anlamı”. Türk Kültürü El Kitabı. C. II. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi. 74-87.
• Roux, J. Paul (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. çev. Aykut Kazancıgil. İstanbul: İşaret Yay.
• Roux, J. Paul (2015). Eski Türk Mitolojisi. Ankara: BilgeSu Yay.
• Sunar, Mahmut (1963). Yerle Göğün Davası. Samsun: Örnek Matbaası.
• Tekin, Talat (1988). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ülken, H. Ziya (2011). “Anadolu Örfü ve Destanlar 2”. Anadolu Mecmuası. haz. Arslan Tekin-Ahmet Zeki İzgöer. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 64-67.
• Ülken, H. Ziya (2017). “Türk Kozmogonisi”. haz. Gülseren Ülken. Anadolu Kültürü Üzerine Makaleler. Ankara: Doğu Batı Yay. 231-272.
• Yardımcı, Mehmet (1989). Zileli Âşık Tâlibî. İstanbul: İnanç Yay.
• Yücel, Ayşe (2000). “Türk Edebiyatında Münazara ve Şenlik’in Münazaraları”. Âşık Şenlik