İsimden İsim Yapan +sAk Eki ile Fiilden İsim Yapan -sAk Ekinin Yapı ve Anlam Bakımından Değerlendirmesi

Yıl 2021, Sayı: 45, 1 - 20, 07.06.2021

Ahmet Turan Doğan

https://doi.org/10.21497/sefad.943850

Öz

Türkçede eklerin büyük bir öneminin olduğu herkesin malumudur. Bu ekler içerisinde de yapım ekleri, yeni kelimelerin türetilmesi ve çeşitli anlam ilgilerinin kurulmasında kullanılır. Bu durum, Türkçenin tarihi seyri boyunca eklerin az-çok değişikliğe uğramasıyla belli bir düzen içerisinde devam etmiştir. Aynısı, +sAk, -sAk ekleri için de geçerlidir. Bu ek de zaman içerisinde hem yapı hem de anlam bakımından bazı değişikliklere uğramıştır. Önceleri isimden isim yapma ekiyken, ses düşmesi nedeniyle doğrudan fiillere de eklenir olmuştur. Böylece, görevleri arasına fiilden isim yapma da eklenmiştir. Buradan hareketle, çalışmada +sAk, -sAk birleşik eklerinin oluşumuna, birleşik olarak kullanıldığı örneklerin neler olduğuna, Türkçenin değişik dönemlerinde nasıl kullanıldığına, isim ve fiillere eklenerek ne tür kelimeler yaptığına ve Türkçenin dönemleri üzerine yapılmış dil bilgisi çalışmalarında yer alıp almadığına bakılmıştır. Bu işlem yapılırken de Türkçenin tarihi devirlerine ait eserlerden, bu eserler üzerine yapılmış incelemelerden ve günümüzdeki dil bilgisi çalışmalarından eklerin kullanımıyla ilgili örnekler verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk dili, yapım eki, dil bilgisi, +sAk eki, -sAk eki

The Evaluation of “+sAk” Suffix Which Forms Noun from Noun and “-sAk” Suffix Which Forms Noun from Verb in Terms of Structure and Meaning

Öz

It is a known fact that suffixes have an important place in Turkish. Derivational suffixes among these suffixes are used for the formation of new words and various meanings from the words. This situation has continued in an order in the course of the history of Turkish language with a little change. This is also valid for +sAk, -sAk suffixes. These suffixes have undergone some changes in terms of both meaning and structure in the course of time. In the beginning, they were suffixes which formed noun from noun and now they are also added to verbs directly due to deletion. Thus, a new function for the suffixes, the formation of noun from verb, has emerged. From this point of view, the formation of compound +sAk, -sAk suffixes, examples that contain them, how they are used in different periods of Turkish language, what kinds of words they form by being added to nouns and verbs, and whether they exist in grammar studies in the periods of Turkish language or not were discussed in this study. In addition, examples from works belonging to the historical periods of Turkish language, studies being conducted on these works and current grammar studies in terms of the usage of the suffixes were presented.

Anahtar Kelimeler

Turkish language, derivational suffix, grammar, +sAk suffix, -sAk suffix

Kaynakça

• Arat, R. R. (1999). Kutadgu Bilig-I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Argunşah, M. & Sağol Yüksekkaya, G. (2013). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça dersleri. İstanbul: Kesit Yay.
• Ata, A. (1997). Ķıśaśü’l-Enbiyā II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• -------- (2014). Çağatay Türkçesinin ilk devresi Harezm-Altın Ordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yay.
• Atalay, B. (1941). Türk dilinde ekler ve kökler üzerine bir deneme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• -------- (2013). Divanü Lûgat-it Türk (Çeviri) I-II-III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• -------- (2013). Divanü Lûgat-it Türk (Çeviri) IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Banguoğlu, T. (2004). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Başdaş, C. (2006). Türkçe organ adlarında kelime sonu -k ünsüzü ve çokluk. İlmî Araştırmalar, 21, 45-57.
• Battal, A. (1997). İbni-Mühennâ Lûgati. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Bilgegil, M. K. (2009). Türkçe dilbilgisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınevi.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische grammatik der İslamischen litteratur-sprachen mittelasiens. Leiden: E. J. Brill.
• Bulak, Ş. (2012). Türkçede +sA- isimden fiil yapma eki. Turkish Studies, 7(3), 683-708.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Canpolat, M. & Önler, Z. (2007). Edviye-i Müfrede, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Clauson, G. (1972). An Etymological dictionary of pre-thirteenth-centry Turkish. London: Oxford At The Clarendon Press.
• Deny, J. (2012). Türk dil bilgisi (A. U. Elöve, Çev.; A. Benzer, Uy.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Dilçin, C. (2009). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Doğan, A. T. (2015). Kitāb-ı Ŧıbb-ı Ĥikmet (İnceleme-metin-dizin) (Yayımlanmamış doktora tezi). Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
• Durgut, H. (1995). Şeyh Süleymān Efendî-i Buhārį Lügat-i Çağatay ve Türkį-i Osmānį (Cild-i Evvel) adlı eserin transkripsiyonu (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Trakya Üniversitesi, Edirne.
• Eckmann, J. (1979). Harezm Türkçesi. M. Akalın (Ed.), Târîhî Türk şiveleri içinde (183-223). Ankara: Sevinç Matbaası.
• -------- (1979). Çağatayca. M. Akalın (Ed.), Târîhî Türk şiveleri içinde (225-262). Ankara: Sevinç Matbaası.
• -------- (1996). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar (O. F.Sertkaya, Yay.), Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• -------- (2012). Çağatayca el kitabı (G. Karaağaç, Çev.). İstanbul: Kesit Yay.
• -------- (2014). Nehcü’l-Ferādįs (S. Tezcan & H. Zülfikar, Yay.; A. Ata, Dizin-Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Ediskun, H. (2010). Türk dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Eker, S. (2011). Çağdaş Türk dili. Ankara: Grafiker Yay.
• Ekmen, B. C. (2018). Eski Uygur Türkçesi metinlerinde organ adları (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Eminoğlu, E. (2011). Kitâbü’l-EfǾâl. Ankara: Akçağ Yay.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Erbay, F. (2003). Muĥammed Bin Aĥmedü’z-Zāhid’e ait Çağatayca bir fıkıh kitabı (İnceleme-metin-dizin) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Ercilasun, A. B. (1995). Kâşgarlı Mahmud’da -sĀ- / -sĒ- eki. Türk Dili, 521, 449-455.
• Erdal, Ma. (1991). Old Turkic word formation: A functional approach to the lexicon. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Ergin, M. (2008). Dede Korkut Kitabı-1. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• -------- (2009a). Dede Korkut Kitabı-2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• -------- (2009b). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım.
• Gabain, A. V. (1979). Eski Türkçe. M. Akalın (Ed.), Târîhî Türk şiveleri içinde (31-72). Ankara: Sevinç Matbaası.
• -------- (1979). Codex Cumanicus’un dili. M. Akalın (Ed.), Târîhî Türk şiveleri içinde (73-118). Ankara: Sevinç Matbaası.
• --------- (2007). Eski Türkçenin grameri (M. Akalın, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Gülsevin, G. (2011). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Gülsevin, G. & Boz, E. (2013). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi grameri, İstanbul: Kesit Yay.
• Gürlek, M. (2011). İbrahim bin Abdullah’ın Cerrâh-nâme (Alâ’im-i Cerrâhîn) adlı eseri (Giriş-metin-sözlük) (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Hacıeminoğlu, N. (2008). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Hatipoğlu, V. (1974). Türkçedeki eklerin kökeni. Türk Dili, XXIX, 268, 331-340.
• Hengirmen, M. (2006). Türkçe temel dilbilgisi. Ankara: Engin Yayınevi.
• Kalsın, Ş. (2013). Harezm Türkçesi grameri -isim-. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Karasoy, Y. (1998). Şiban Han dîvânı (İnceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Kaya, C. (1994). Altun Yaruk (Giriş, metin ve dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• -------- (2007). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Köktekin, K. (2011). Eski Anadolu Türkçesi. Erzurum: Fenomen Yay.
• Karahanlıca. M. Akalın (Ed.), Târîhî Türk şiveleri içinde (141-182). Ankara: Sevinç Matbaası.
• Orak, B. (1995). Lütfi’nin Gül ü Nevruz’u gramer indeksi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ege Üniversitesi, İzmir.
• Önler, Z. (1990). Müntahab-ı Şifâ I giriş-metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Özçelik, S. & Erten, M. (2011). Türkiye Türkçesi dil bilgisi. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Paçacıoğlu, B. (2006). Türkçenin sözcük dağarcığı. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Pritsak, O. (1979). Kıpçakça. M. Akalın (Ed.), Târîhî Türk şiveleri içinde (119-130). Ankara: Sevinç Matbaası.
• -------- (1979). Ermeni Kıpçakçası. M. Akalın (Ed.), Târîhî Türk şiveleri içinde (131-140). Ankara: Sevinç Matbaası.
• Şahin, H. (2009). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Akçağ Yay.
• Taş, İ. (2005). Kutadgu Bilig’de söz yapımı (Yayımlanmış doktora tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Türk Dil Kurumu. (2009). Derleme sözlüğü I-VI. Ankara: Türk Dil Kurum Yay.
• Türk Dil Kurumu. (2009). Tarama sözlüğü I-VIII. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Tekin, T. (2013). Irk bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Timurtaş, F. K. (2005). Eski Türkiye Türkçesi. Ankara: Akçağ Yay.
• Toparlı, R. (2003). Ed-Düretü’l-Mudiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Toparlı, R. & Vural, H. (2007). Harezm Türkçesi. Ankara: Öncü Basımevi.
• Toparlı, R. Vural, H. & Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Toparlı, R., Çögenli, M. S. & Yanık, N. H. (1999). El-Kavâninü’l-Külliyye li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• -------- (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Tören, H. (1990). Ali Şîr Nevâyî, Sedd-i İskenderi (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Tufar, N. (2010). Türk dilinde meronimi: organ adları (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Türk, V., Doğan, Ş. & Şerifoğlu, Y. (2013). Eski Anadolu Türkçesi dersleri. İstanbul: Kesit Yay.
• Ünlü, S. (2012a). Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• -------- (2012b). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• -------- (2012c). Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an tercümeleri sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• --------- (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Vural, H. & Böler, T. (2014). Ses ve şekil bilgisi. İstanbul: Kesit Yay.
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Zülfikar, H. (2011). Terim sorunları ve terim yapma yolları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay