Cumhuriyet Dönemi İlkokul Hayat Bilgisi Ders Kitaplarında İnsan Hak ve Sorumluluklarının Gelişimi

Yıl 2022, Sayı: 47, 1 - 28, 15.06.2022

Esra Örs Ahmet Şimşek

https://doi.org/10.21497/sefad.1128255

Öz

Bu araştırmanın amacı, cumhuriyetin kuruluşundan günümüze
kadar, ilkokul Hayat Bilgisi ders kitaplarındaki insan hak
sorumluluklarının yer alışını incelemektir. Bunun için ilkokul 3. sınıf
Hayat Bilgisi ders kitapları odaklanılmıştır. Amaçlı örnekleme tekniği
ile her on yıldan bir ya da iki kitap seçilmiştir. Araştırmada nitel
araştırma yöntemlerinden doküman analizi kullanılmıştır.
Araştırmadan elde edilen veriler içerik analizi ve betimsel analize tabi
tutulmuştur. Araştırmadan elde edilen verilere göre, 1930-1950 yılları
arası ders kitaplarında millileşme vurgusu ön planlandadır. 1960’lı
yıllarda insan hak ve sorumluluklarının oldukça sınırlı sunulduğu
görülmüştür. 1970’li yıllardan sonra insan hak ve sorumlulukları
bağlamında bir ilerleme olmuştur. Ancak daha çok itaatkâr vatandaş
modeli benimsenmiştir. Bu durum ders kitaplarında 1980’lere kadar
sürmüştür. 1982 Anayasasının etkisiyle ders kitaplarında insan
hakları, önceki yıllara göre önemli bir gelişme göstermiştir. Ancak asıl
iyileşme 2000’li yıllarda meydana gelmiştir. Bu gelişme, özellikle hak
ve sorumlulukların çeşitliliği bakımından yaşanmıştır. Bunlardan öne
çıkan iki kavram “özel hayatın gizliliği” ve “adil yargılanma”dır.
Sonuç olarak Türkiye’de, eğitim aracılığıyla dönemin düşünce
yapısına uygun vatandaş yetiştirmek amaç edinilmiştir. Vatandaşlık
eğitimini de konu edinen Hayat Bilgisi ders kitaplarının, dönemlerin
zihniyeti ve güncel sorunlarından etkilendiği söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Hayat Bilgisi, Cumhuriyet Dönemi, Ders Kitapları, Hak ve Sorumluluklar, İnsan Hakları

The Development of Human Rights and Responsibilities in The Republic Period Primary School Life Science Textbooks

Öz

The aim of this research is to examine the inclusion of human
rights responsibilities in primary school Life Studies textbooks from
the foundation of the republic to the present. For this, primary school
3rd grade Life Studies textbooks are focused. One or two books were selected from each decade using the purposive sampling technique.
Document analysis, one of the qualitative research methods, was used
in the research. The data obtained from the research were subjected to
content analysis and descriptive analysis. According to the data
obtained from the research, the emphasis on nationalization is in the
foreground in the textbooks between the years 1930-1950. In the 1960s,
it was seen that human rights and responsibilities were presented
very limitedly. After the 1970s, progress has been made in the context
of human rights and responsibilities. However, more obedient citizen
model has been adopted. This situation continued in the textbooks
until the 1980s. With the influence of the 1982 Constitution, human
rights in textbooks showed a significant improvement compared to
previous years. However, the real improvement occurred in the 2000s.
This development has been experienced especially in terms of the
diversity of rights and responsibilities. Two prominent concepts are
“privacy of private life” and “fair trial”. As a result, it is aimed to raise
citizens who are suitable for the mentality of the period through
education in Turkey. It can be said that the Life Studies textbooks,
which also deal with citizenship education, are affected by the
mentality and current problems of the periods.

Anahtar Kelimeler

Life Sicience, Republic Period, Textbooks, Rights and Responsibilities, Human Rights

Kaynakça

• Althusser, L. (2002). İdeoloji ve devletin ideolojik aygıtları. İstanbul: İletişim Yay.
• Apple, M. W. (2000). Official Knowledge. New York: Routledge.
• Arkın, R. G. (1948a). İlkokul üçüncü sınıf kitabı, İlkbahar: hayat bilgisine göre (2. bs.). İstanbul: Bir Yay.
• Arkın, R. G. (1948b). İlkokul üçüncü sınıf kitabı, sonbahar (5. bs.). İstanbul: Bir Yay.
• Arkın, R. G. (1948c). İlkokul üçüncü sınıf kitabı, kış. İstanbul: Bir Yay.
• Arkın, R. G. (1961). Hayat bilgisi-Türkçe sınıf: 3. İstanbul: Bir Yay.
• Başgöz, İ. (2005). Türkiye’nin eğitim çıkmazı ve Atatürk. İstanbul: Pan Yay.
• Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö. E., Karadeniz, Ş. & Demirel, F. (2013) Bilimsel araştırma yöntemleri (15. bs.). Ankara: Pegem Akademi.
• Ceyhan, E., & Yiğit, B. (2004). Konu alanı ders kitabı incelemesi. Ankara: Anı Yay.
• Çapa, M. (2017). Erken cumhuriyet döneminde tarih eğitimi 1923- 1928. Ahmet Şimşek (Ed.), Türkiye’de tarih eğitimi içinde (s. 63-104). Ankara: Pegem Akademi.
• Çayır, K. (2014). “Biz” kimiz? Ders kitaplarında kimlik, yurttaşlık, haklar. İstanbul: Tarih Vakfı Yay.
• Çaymaz, B. (2019). Türkiye’de vatandaşlığın inşası. İstanbul: Yeni İnsan Yay.
• Çelik, H. (2019). Vatandaşlık eğitimi üzerine. İstanbul: Kriter Yay.
• Çüçen, K. (2013). İnsan hakları (2. bs.). Ankara: Sentez Yay.
• Erdoğan, E. & Duman, D. (2017). Avrupa Birliği’nin Demokrasi ve İnsan Hakları Eğitimi Anlayışının Ortaöğretim Demokrasi ve İnsan Hakları Dersi Öğretim Programına Yansımaları. The Journal of Academic Social Science Studies, 54, 433-449.
• Eren, E. Ö. & Doğan, N. C. (2012). İlköğretim hayat bilgisi 3 ders ve öğrenci çalışma kitabı (2. Kitap). Ankara: Saray Matbaacılık.
• Eren, E. Ö. & Doğan, N. C. (2014). İlköğretim hayat bilgisi 3 ders ve öğrenci çalışma kitabı (1. Kitap). Ankara: Saray Matbaacılık.
• Güler, A. (1989). Türkiye Cumhuriyeti Eğitim Politikasının Ana Devreleri ve Karakteristikleri. On Dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 4(1), 46-68.
• Gümüşoğlu, F. (2013). Ders kitaplarında toplumsal cinsiyet 1928-2013 (3. bs.). İstanbul: Kaynak Yay.
• Hilmi, İ. (1930). Hayat bilgisine göre resimli ilk kıraat sınıf: 3. İstanbul: Matbaai Ebüzziya Hilmi Kitaphanesi.
• İncelenen Ders Kitapları:
• İrge, Ş. (1956). Hayat bilgisi okuma parçaları, sınıf: 3. (5. bs.). İstanbul: Tan Matbaası.
• Karabıyık, E. Ü. (2019). İlkokul hayat bilgisi ders kitabı 3. Ankara: Evren Yay.
• Karabıyık, E. Ü., Binzet, N. & Taşkıran, B. (1999). İlköğretim hayat bilgisi 3. Ankara: Üner Yay.
• Kepenekçi, Y. K. (2003). İlköğretimde insan hakları ve sorumluluk eğitimi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, 34(34), 280-299.
• Kınalı, F. (1951). Hayat bilgisi üniteleri ile ilgili okuma parçaları, 3. sınıf. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Kurtuluş, B. (1982). Hayat bilgisi üniteleri kaynak kitabı 3. Ankara: Kurtuluş Yay.
• Millî Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları ve Eğitim Araçları Yönetmeliği. (2012, 12 Eylül). T.C. Resmî Gazete (Sayı: 28409). Erişim Adresi: http://mevzuat.meb.gov.tr/dosyalar/1605.pdf .
• Millî Eğitim Bakanlığı. (1991). Hayat bilgisi ilkokul 3. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• OECD Raporu. (1989). Milli eğitim politikaları incelemesi: Türkiye OECD raporu. MEB. Ekonomik İş birliği ve Kalkınma Teşkilatı: Paris.
• Öksüz, M. (1989). Renkli-test uygulamalı hayat bilgisi ünite kaynak kitabı sınıf 3. Ankara: Bilim ve Kültür Yay.
• Ötüken, H. (1969). İlkokullar için hayat bilgisi 3. İstanbul: Ulun Yay.
• Öztürk, H. T. (2003). İlköğretim hayat bilgisi ders kitabı 3. İstanbul: Murat Yay.
• Pamuk, A. (2009). Vatandaş yetiştirme aracı olarak tarih öğretimi: orta öğretim düzeyinde öğretmen, öğrenci ve veli görüşleri (Trabzon-Tunceli örneği) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Pingel, F. (2004). Ders kitaplarını araştırma ve düzeltme rehberi UNESCO (2. bs.). İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Sırmatel, Z. & Karaca, A. (1973). İlkokullar için hayat bilgisi ünitelere kaynak kitap 3. İstanbul: Haşmet Matbaası.
• Şahin, İ. (2019). Violation of the Right to Trial within a Reasonable Time in Decisions of the Turkish Constitutional Court. YBHD, s.223-255.
• Şimşek, A. & Çakmakcı, E. (2019). Cumhuriyet Dönemi İlkokul Tarih Ders Kitaplarında Millî Mücadele. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 15 (30), 189-227.
• Toker, M. & Doğançay Çelik, Y. (2006). İlköğretim 3. sınıf hayat bilgisi ders kitabı. Ankara: Bilsa Yay.
• Tüzün, G. (2009). Ders kitaplarında insan hakları II: Tarama sonuçları. İstanbul: Tarih Vakfı Yay.
• Uçman, H. (2018). Türkiye’de vatandaşlık anlayışı kuruluştan günümüze. Ankara: Alter Yay.
• Ul, F. & Öztürk, B. (1971). Yeni hayat bilgisi 3. İstanbul: Ulun Yay.
• Üstel, F. (2008). “Makbul vatandaş”ın peşinde, II. Meşrutiyet'ten bugüne vatandaşlık eğitimi (3. bs.). İstanbul: İletişim Yay.
• Yavuz, E. (2015). Milli Korunma Kanunu, Varlık Vergisi Kanunu ve Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu Tartışmaları: Erzincan Uygulamaları. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(12), s.163.
• Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2013). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (9. bs.). Ankara: Seçkin Yay.