Fütûhât-ı Feriduniyye’nin Kaynak Değeri Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2022, Sayı: 47, 335 - 362, 15.06.2022

Gülay Çinar

https://doi.org/10.21497/sefad.1128599

Öz

Fütûhât-ı Feriduniyye 1022/1613-1614 yılında yazılması kararlaştırılan bir Safevî kroniğidir. Ayrıca Türkmenlerin tarihi vesikası olarak da değerlendirilebilir. Zira eser 17. yüzyılın ilk çeyreğinde Deşt-i Gürgen Türkmenlerinin tarihine ışık tutmaktadır. Müellif Muhammed Tahir’in Bistam Türkmenlerinden olması da bu iddiamızı kuvvetlendirmektedir. Bistamî, eserinde Şah Abbas’ın 1015/1606-1607 yılında Esterâbâd’a (Gürgen) Emirü’l-Umera olarak tayin ettiği Feridun Han’ın hayat hikâyesine ve Türkmenler üzerine gerçekleştirdiği fetihlere yer vermiştir. Bu nedenle eser hem biyografi hem de mahalli tarih türüne örnek teşkil etmektedir. Bu araştırmanın amacı ilk olarak Esterabâd valisi Feridun Han-ı Çerkes’in biyografisine ilişkin bilgiler paylaşmaktır. Ayrıca kronikte geçen yer adlarından istifade edilerek Türkmen yurduna dair dikkat çekici detayları ön plana çıkarmaktır. Böylece Türkmenlerin tarihi coğrafyasına ilişkin önemli tespitlerde bulunmaktır. Müellifin Safevî bölgesel yönetimiyle Türkmenler arasındaki münasebetlere ilişkin aktarımlarında resmi tarihçi hüviyetinin ağır bastığı görülmüştür. Görev sorumluluğuyla sarf ettiği öznel ifadeler merkezi yönetimin Sayın Hanîlere bakışını açık etmiştir. Sonuç itibariyle 17. yüzyılın ilk çeyreğinde Safevî İran’ın kuzeydoğu bölgesindeki hâkimiyet sahasının Sayın Hanî Türkmenlerinin yerleşim alanlarını kapsadığı anlaşılmıştır. Bu sahanın kuzeyde Deşt-i Kıpçak’ın bir bölümü, güneyde Bistam ve Damgan, doğuda Bocnurd, Kuçan ve Deregez batıda ise Hazar Denizi ve Mazenderan’ın doğusunu içine aldığı söylenebilir. Mevcut sınırlar dâhilinde Sayın Hanîlerin Safevî hükûmetince isyankâr olarak algılandığı ve tabiiyet altına alınmak üzere politika güdüldüğü anlaşılmıştır. Türkmenlerin karşı direnişleri ve dâhil oldukları savaşlar özellikle Esterâbâd şehri ve çevresinde büyük zayiata ve yıkıma sebep olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Safevîler, Sayınhanî Türkmenleri, Gürgen, Esterâbâd

A Study on the Resource Value of the Futuhat-I Fariduniyye

Öz

Futuhat-i Fariduniyye, the writing of which was decided upon in 1022/1613-1614, is one of chronicles the history of the Safavids. Besides it can be interpreted also as a historical text of the Sayinkhani Turkmens in that it sheds light on the history of the Turkmens that resided in Dasht-i Gorgan. The fact that the author, Muhammed Tahir, was one of the Bastam Turkmens fortifies this claim. Bastami mentioned the biography of Faridun Khan, who was appointed as Amir al Umera to Astarabad by Shah Abbas, and his campaigns against the Sayinkhani Turkmens. Futuhat-i Fariduniyye is thus an excellent example of both a biography and a native history. The aim of this research is primarily to explain the biography of Faridun Khan-i Cherkess (Circassian), and then to underline the locations and more remarkable details of the lands of the Sayinkhani Turkmens mentioned in the chronicle. The study thus makes important contributions to the recording of the historical geography of the Turkmens. The status of the author as an official historian is clearly apparent from his statements related to the Safavid regional government and the Sayinkhani Turkmens. The subjective statements made with his task responsibility reveal the approach of the Safavid central government about Sayinkhani Turkmens. As a result, it can be said that the dominance of the Safavids in the north-eastern region of Iran covered also the settlements of the Sayinkhani Turkmens in the first quarter of the 17th century. This area included part of the Dasht-i Qipchak in the north, Bastam and Damghan in the south, Bojnurd, Kuchan (Quchan) and Daregaz (Dargaz) in the east, and the Caspian Sea and eastern Mazandaran in the west. It can be understood that the Sayinkhani Turkmens were perceived as rebellious by the Safavid government, who applied a subordination policy to the Turkmens. The resistance of the Sayinkhani Turkmens to Safavid authority and the wars between them led to significant casualties and destruction, especially in Astarabad and its periphery.

Anahtar Kelimeler

Safavids, Sayinkhani Turkmens, Gorgan, Astarabad

Kaynakça

• Aka, İ. (2000). Timur ve devleti. Ankara: TTK Yay.
• Akbıyık, H. A. (2003). Timur’un Toktamış üzerine seferleri ve Altın Orda’nın yıkılması meselesi. Bilig. 27, 117-156. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/bilig/issue/25397/267989.
• Annanepesov M.(2003). The khanate (emirate) of Bukhara. History of Civilizations of Central Asia, Volume 5 (Development in contrast: from the sixteenth to the mid-nineteenth century), Editor Chahryar Adle and Irfan Habib, Paris: Unesco Press, 127-140.
• Aydoğmuşoğlu, C. (2011). Şah Abbas ve zamanı (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Barthold, W. (1984). An historical geography of Iran. (Svat Soucek Translat.). New Jersey: Princeton University Press.
• Barthold, V.V. (2020). Mir Ali Şir ve Türkmen halkının tarihi. (İlhan Aslan Çev.), İstanbul: Post yay.
• Bosworth, C. E. (1982). Abaskûn. Enclopaedia of Iranica, I(1), 69-70, https://www.iranicaonline.org/articles/abaskun.
• Çınar, G. K. (2020). Esterâbâd’da Safevî hâkimiyetini tehdit eden unsurlar: Siyâh-Puşân ve Sayın Hanî Türkmenleri. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, VIII/23, 108-132. https://doi.org/10.33692/avrasyad.732519
• Çınar, G. K. (2017). Fetih/işgal ekseninde Çerkeslerin İran’a göçü ve Safevî bürokrasisindeki yükselişi. Osman Köse (Ed.), Geçmişten Günümüze Göç (C. I). Samsun: Canik Belediyesi Yay., 595-615.
• Ebul Gazi Bahadr Han (1996). Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin soykütüğü). Zuhal Kargı Ölmez (Haz.), Ankara: Şafak Matbaacılık.
• Ehlers, E. and Momeni, M. (2002). Gonbad-e Qâbus (Kâvus) geography. Encylopedia of Iranica. XI(2), 126-129. Erişim adresi: https://iranicaonline.org/articles/gonbad-e-qabus#geography.
• Hankâh, I. A. & Kemalî, M. Ş. (1374). İrâniyân-ı Türkemân pejuheşi der merdom-ı şenâsi ve cem‘iyyet-i şenâsi. Tahran: İntişârât-ı Esatir.
• Herbert, Sir Thomas. (1677). Some yeares travels into divers parts of Africa and Asia the great describing the famous empire of Persia and Industant, London: R. Everingham for R. Scot, etc.
• Hinz, Walther. (1990). İslam’da ölçü sistemleri. Türklük Araştırmaları Dergisi. (Sevim Acar Çev.). 5, İstanbul.
• İskender Bey Münşî. (1377). Târîh-i âlem ârâ-yı Abbasî (C.II). M. İ. Rıdvanî (Tashih), Tahran: İntişârât-ı Dünya-yı Kitâb.
• İskender Bey Münşî-yi Türkmen. (2019). Târîh-i âlem-ârâ-yi Abbâsî II. Cilt-2.Kitap 4-5-6. Kısımlar. (A. Genceli, Çev.). Ankara: TTK Yay.
• Kaempfer, Engelbert. (1360). Sefernâme-i Kaempfer. (Keykâvus Cihandarî Farsça’ya Çev.), Tahran: İntişârât-ı Harezmî.
• Korhançı, Muhammed Ali. (1363). Nohbe-i kâmrânî der coğrafya-yı Esterâbâd ve Yomut ve Göklen K. 1327. Gürgen-nâme içinde (s. 77-127). (Tashih: M. Zebihi). (Tanzim ve Tecdid Çap: İ. Afşar). Tahran: İntişârât-ı Babek.
• Lecomte, Olivier. (2007). Gorgân and Dehistan: The north-east frontier of the Iranian Empire. Joe Cribb&Georgina Herrmann (Ed.), After Alexander: Central Asia before Islam içinde (pp. 295-312). England: The British Academy, Erişim adresi: https://www.academia.edu/4527181/Gorg%C3%A2n_and_Dehistan.
• Maʻtufî, Esadullah. (1374). Esterâbâd ve Gürgân (Der bister târîh-i İran) nigâhî be 5000 sal târîh-i mıntıka, Meşhed: İntişârât-ı Derahşeş.
• Mirniyâ, Seyyid Ali, (1369). İl ve taife-yi aşâyirî Horasan ve nakş-i siyasî-i ru’sâ-yı ilî bozorg der umûr-ı keşver ve revâbıt-ı anhâ bâ hükûmethâ ve istiʻmâr-girân. Tahran: İntişârât-ı ve Amuzeş-i Nesl-i Daniş.
• Mirza İbrahim. (2535 ŞŞ./1975 M.). Sefernâme-i Esterâbâd ve Mazenderân ve Gilan ve.. (Be Kuşeş: Mesud Golzarî), Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran.
• Mirza Muhammed Tahir Vahid Kazvinî. (1383). Târîh-i cihân ârâ-yı Abbasî (Abbasnâme). Seyyid Said Mir Muhammed Sadık (Haz.). Tahran: Pejuheşgâh-ı Ulûm-ı İnsani ve Mutala‘at-ı Ferhengî.
• Molla Celaleddin Müneccim-i Yezdî. (1366). Târîh-i Abbasî ya rûznâme-i Molla Celâl. Seyfullah Vahid-niyâ (Be Kûşeş). Tahran: İntişârât-ı Vahid.
• Muhammed Tahir Bistamî (1380). Fütûhât-ı Feriduniyye (şerh-i cenkhâ-yı Feridun Han-ı Çerkes Emirü’l-Umerâ-yı Şah Abbas-ı Evvel). Seyyid Said Mir Muhammed Sadık & Muhammed Nadir Nasırî-yi Mukaddem (Mukaddime ve Tashih), Tahran: Neşr-i Nokte.
• Nezhad, M. R. M. vd. (2014). Structural identification of bridges (case study: Mazandaran, Iran). Journal of civil engineering and urbanism. IV/3, 239-244. Erişim adresi: http://www.ojceu.ir/main/attachments/article/32/J.%20Civil%20Eng.%20Urban.,%204%20(3)%20239-244,%202014.pdf.
• Şahsi, R. (2020). XIX. yüzyılda Hazar Ötesi Türkmenlerinin siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel yapısı (Yayımlanmamış Dr. Tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Rabino, H. L. (1928). Mâzandarân and Astarâbâd. London: Luzac&Co.
• Reid, J. J. (1981). Rebellion and social change in Astarabad, 1537-1744. International Journal of Middle East Studies, 13(1), 35-53. Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/163286?seq=4#metadata_info_tab_contents
• Reid, J. J. (2019). Esterabad’da isyan ve sosyal değişim (1537-1744). Türkmenler üzerine makaleler (Resul Kürşat Şahsi Çev. s.113-141). İstanbul: Selenge Yay.
• Rohrborn, Klaus-Michael. (1383). Nizâm-ı eyâlât-ı der devre-i Safeviye, (Keykavus Cihandari Mütercim). Tahran: İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî.
• Rota, G. (2017). Safavids against Turkmen in the early seventeenth century: warfare against the nomads on the Caspian Steppe. Iran, 55(1), 35-43.
• Tadhkirat Al-Mulûk A manual of Safavid Administration (1137/1725). (1980). (V. Minorsky Translated), Cambridge.
• Veli Kulu bin Davud Kulu Şamlu. (1371). Kıssasu’l-hâkânî (C.I). Seyid Hasan Sadat Nasırî (Tashih), Tahran: Sâzmân-ı Çâp ve İntişârât.
• Napier, G. C. & Kazi Syud Ahmad (1876). Extracts from a diary of a tour in Khorassan, and notes on the eastern Alburz tract: with notes on the Yomut Tribe. JRGS. 46, 62-171, Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/pdf/1798669.pdf
• Yate, C. A. (1900). Khurasan and Sistan. Edinburg and London: William Blackwood and Sons.