Divriği Ulu Camisi ve Darüşşifası’ndaki Figürlü Süslemeler

Yıl 2022, Sayı: 7, 132 - 153, 31.12.2022

Alper Altın

https://doi.org/10.47702/sema.2022.27

Öz

Türk-İslam mimarisinin şaheserlerinden biri olan Divriği Ulu Camisi ve Darüşşifası, Anadolu Selçuklularının vasalı olan Mengücekli Beyliği tarafından inşa ettirilmiştir. Birbirine bitişik yapılan cami ve darüşşifanın cephe düzenleri genel itibariyle sade olsa da bilhassa taçkapıları ihtişamlı taş işçiliğine sahiptir. Külliyede toplam dört taçkapı yer almaktadır. Bunlardan üçü camiye biri darüşşifaya aittir. Her biri şahsına münhasır olan abidevi taçkapılar, süsleme özellikleri bakımından dönemine göre oldukça gelişmiş bezeme programına sahiptir. Baştan aşağı neredeyse boşluk bulunmadan yoğun bir şekilde bezeli taçkapılarda geometrik, bitkisel, yazılı ve figürlü süslemeleri bir arada görmekteyiz. Çalışmamızda cami ve darüşşifada yer alan figüratif süslemeler incelenecektir. Gerek camide gerekse darüşşifada doğrudan görülebilen figürlerin yanı sıra süslemelerin arasına istiflenmiş çeşitli figürler bulunmaktadır. Her iki yapıda tespit ettiğimiz figürler ağırlıklı olarak taçkapılarda yer almaktadır. Bunun yanı sıra yapıların çeşitli yerlerinde de figürler karşımıza çıkmaktadır. Figürlü bezemelerde kartal, doğan, boğa, ejder, aslan gibi zoomorfik figürlerin dışında antropomorfik (insan) figürlere de rastlanmaktadır. Daha önceki çalışmalarda Divriği Ulu Camisi ve Darüşşifası özelinde figüratif süslemeler incelenmemiştir. Üstelik tespit ettiğimiz figürlerden biri literatürde de yer almamaktadır. Çalışmamızda her iki yapıdaki figürlü süslemeler toplu bir şekilde verilerek Anadolu Selçuklu mimarisindeki figürlü süslemelerin yeri irdelenecektir. Figürlerin mitolojik, astrolojik, kozmolojik, sembolik ve ikonografik anlamları ile plastik özellikleri üzerinde durularak bilim dünyasına bütün haliyle tanıtılması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Divriği, Cami, Darüşşifa, Figür, Süsleme

Figured Decorations in Divriği Great Mosque and Hospital

Öz

Divriği Great Mosque and Hospital, one of the masterpieces of Turkish-Islamic architecture, was built by the Mengücekli Principality, a vassal of the Anatolian Seljuks. Although the facades of the mosque and hospital, which are built adjacent to each other, are generally simple, especially the portals have magnificent stonework. There are four portals in the complex. Three of them belong to the mosque and one to the hospital. The monumental portals, each unique to its own, have a highly developed decoration program compared to their period in terms of ornamental features. We see geometric, herbal, written and figured ornaments together on the densely decorated portals, almost without gaps from head to toe. In our study, figurative decorations in mosque and hospital will be examined. In addition to the figures that can be seen directly both in the mosque and in the hospital, there are various figures hidden among the ornaments. The figures we identified in both buildings are mainly located on the portals. On the other hand, figures appear in various parts of the buildings. In addition to zoomorphic figures such as eagles, falcons, bulls, dragons and lions, anthropomorphic (human) figures are also encountered in figured decorations. In previous studies, figurative decorations within the scope of Divriği Great Mosque and Hospital were not examined. Moreover, one of the figures we identified are not included in the literature. In our study, the figurative decorations in complex will be given collectively and the place of the figured decorations in the Anatolian Seljuk architecture will be examined. It is aimed to introduce the figures to the world of science as a whole by emphasizing their mythological, astrological, cosmological, symbolic and iconographic meanings and plastic properties.

Anahtar Kelimeler

Mosque, Hospital, Figure, Decoration, Divriği

Kaynakça

• Alsan, Şenay. Türk Mimari Süsleme Sanatlarında Mitolojik Kaynaklı Hayvan Figürleri (Orta Asya’dan Selçuklu’ya). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2005.
• Altın, Alper. “12-14. Yüzyıl Türk-İslam Mimarisi ile Gotik Mimarisindeki Figürlü Yağmur Olukları Üzerine Bir Karşılaştırma Denemesi”. Art-Sanat Dergisi 12 (2019), 19-56.
• Altın, Alper. “Eratna Beyliği Mimarisinde Figürlü Süsleme”. Yaşar Erdemir’e Armağan: Sanat Tarihi Yazıları. 177-213. Konya: 2019.
• Arel, Hilmi. “Divriği Ulu Camii Tekstil Kapısı ve Diğerleri”. Vakıflar Dergisi 5 (1962), 113-125.
• Arık, Rüçhan. Selçuklu Sarayları ve Köşkleri. Ankara: 2017.
• Arslan, Muhammet. Anadolu'da Selçuklu Çağı Cami ve Mescit Mimarisi (Plan-Mimari-Süsleme). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2017.
• Aslanapa, Oktay. “Türk Minyatür Sanatının Gelişmesi”. Erdem 2/6 (1986), 851-866.
• Aslanapa, Oktay. Türk Sanatı. İstanbul: 1999.
• Berchem, Max Van. Matériaux Pour un Corpus Inscriptionum Arabicarum, 3/1. Kahire: 1917.
• Berchem, Max Van-Strzygowski, Josef. Amida. Hiedelberg: 1910.
• Cahen, Claude. Osmanlılardan Önce Anadolu. çev. Erol Üyepazarcı. İstanbul: 2000.
• Cantay, Gönül. Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşifaları. Ankara: 2014.
• Cumont, Franz-Cumont, Eugene. Studia Pontica II Voyage D'exploration Archeologique Dans le Pont et la Petite Armenie. Brüksel: 1906.
• Çaycı, Ahmet. Anadolu Selçuklu Sanatında Gezegen ve Burç Tasvirleri. Konya: 2019.
• Çetindağ, Yusuf. “Türk Kültüründe Hayvan ve Bitki Motifinin Seyri”. Türkler Ansiklopedisi, 4/171-181. Ankara: 2002,
• Çoruhlu, Yaşar. Anadolu Selçuklu Taş Tezyinatında Orta Asya ile Bağlantılar. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1988.
• Çoruhlu, Yaşar. Erken Devir Türk Sanatı İç Asya'da Türk Sanatının Doğuşu ve Gelişmesi. İstanbul: 2020.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: 2020.
• Erdem, Sargon. “Çift Başlı Kartal ve Anka Üzerine”. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi 3/8 (1990), 72-80.
• Esin, Emel. ““Kuşcı” (Türk Sanatında Atlı Doğancı ikonografisi Hakkında)”. Sanat Tarihi Yıllığı 6 (1974-75), 411-452.
• Esin, Emel. “Büke (The Cosmic Significance of the Dragon in Early Turkish Iconography)”. Cultura Turcica V-VI (1970), 76-108.
• Esin, Emel. “Evren (Selçuklu San’atı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Menşe’leri)”. Selçuklu Araştırmaları Dergisi 1 (1969), 161-182.
• Esin, Emel. Orta Asya'dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: 2004.
• Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesi ile Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 3/1. çev. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı. İstanbul: 2010.
• Eyice, Semavi. “Anadolu’da Türk Mimarlık Sanatının Değişik Bir Eseri Divriği’de Ulucamii”. İlgi 20 (1975), 8-12.
• Gabriel, Albert. Monuments Turcs D'anatolie, II. Paris: 1931.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Mesnevi Tercemesi ve Şerhi. İstanbul: 1990.
• Gül, Bülent. “Hayvan Adları ile Kurulan Türk ve Moğol Kişi Adları”. Bilig 12 (2006), 185-191.
• Hacıgökmen, Mehmet Ali. “Selçuklularda Av Merasimleri ve Emir-i Şikarlar”. SUTAD 43 (2018), 325-339.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi, II. Ankara: 2003.
• İbn Battuta. İbn Battuta Seyahatnamesi. çev. A. Sait Aykut, İstanbul: 2010.
• İbn Bibi. El-Evamirü'l-Ala'iyye fi'l-Umuri'l-Ala'iyye Selçukname, çev. Mürsel Öztürk, Ankara: 2020.
• İbn Havkal. 10. Asırda İslam Coğrafyası. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: 2014.
• İbn-i Haldun. Mukaddime, II. çev. Halil Kendir. Ankara: 2004.
• İliç, Yelda. Kırgız Halk Destanı Er Töştük Gramer-Metin-Çeviri-Dizin. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Köprülü, Fuad. “Ortazaman Türk Devletlerinde Hukuki Senbollerdeki Motifler”. Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası II (1939), 33-52.
• Kuban, Doğan. “The Mosque and Hospital at Divriği and the Origin of Anatolian Turkish Architecture”. Anatolica II (1968), 122-129.
• Kuban, Doğan. Cennetin Kapıları Divriği Ulucamisi ve Şifahanesi’nde Hürremşah’ın Yontu Sanatı. İstanbul: 2010.
• Kuban, Doğan. Divriği Mucizesi. İstanbul: 2001.
• Leon de Laborde. Voyage de L'Asie Mineure. Paris: 1838.
• Lombard, Maurice. İslam Medeniyeti'nin Altın Çağı İlk Zafer Yıllarında İslam. çev. Nezih Uzel. İstanbul: 2020.
• Mülayim, Selçuk. “Divriği Külliyesinde Teknik ve Güzellik”. Bilim ve Teknik 11/130 (1978), 1-4.
• Nasır-ı Hüsrev. Sefername. çev. A. Naci Tokmak. İstanbul: 2020.
• Otto-Dorn, Katharina. “Figural Stone Reliefs on Seljuk Sacred Architecture in Anatolia”. Kunst des Orients 12/1/2 (1978-79), 103-149.
• Ögel, Bahaeddin. “Türklerde Kartal ve Kartal Arması”. Türk Kültürü 118 (1972), 208-226.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi, I. Ankara: 2010.
• Ögel, Semra. Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı. Ankara: 1987.
• Öney, Gönül. “Anadolu Selçuk Mimarisinde Avcı Kuşlar, Tek ve Çift Başlı Kartal”. Malazgirt Armağanı. 139-172. Ankara: 1993,
• Öney, Gönül. “Anadolu Selçuk Mimarisinde Boğa Kabartmaları”. Belleten. XXXIV/133 (1970), 83-100.
• Öney, Gönül. “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Arslan Figürü”. Anadolu (Anatolia) 13 (1971), 1-41.
• Öney, Gönül. “Anadolu Selçuklu Sanatında Ejder Figürleri”. Belleten XXXIII/130 (1969), 171-192.
• Öney, Gönül. “Niğde Hüdavent Hatun Türbesi”. Belleten XXXI/124 (1967), 143-154.
• Öney, Gönül. “Sun and Moon Rosettes in The Shape of Human Heads in Anatolian Seljuk Architecture”. Anatolica III (1969-70), 195-203.
• Önge, Yılmaz. “Bugünkü Bilgilerimizin lşığı Altında Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası”. Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası. 33-50. Ankara: 1978.
• Önge, Yılmaz. “Divriği Ulu Camii ile Darüşşifası’nda Günümüze Kadar Yapılmış Olan Onarımlar, Değişiklikler ve İlaveler”. Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası. 54-58. Ankara: 1978.
• Öngül, Ali. Selçuklular Devri Anadolu Beylikleri. İstanbul: 2018.
• Örnek, Sedat Veyis. 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. Ankara: 1988.
• Peker, Ali Uzay. The Double Headed Eagle of the Seljuks a Historical Study, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1989.
• Perrin, Michel. Şamanizm. çev. Bülent Arıbaş. İstanbul: 2003.
• Reşidü’d-din Fazlullah. Cami'ü't-Tevarih Selçuklu Devleti. çev. Erkan Göksu. İstanbul: 2010.
• Roux, Jean-Paul. Eski Türk Mitolojisi. çev. Musa Yaşar Sağlam. İstanbul: 2011.
• Sakaoğlu, Necdet. Yitik Bir Anadolu Beyliği Mengücekoğulları. İstanbul: 2017.
• Sarı, Nil-Mesara, Gülbün-Çolpan, Nusret. Ord. Prof. Dr. Süheyl Ünver Nakışhanesi Yorumuyla Divriği Ulucamii ve Şifahanesi Taş Bezemeleri. İstanbul: 2004.
• Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: 2004.
• Sözen, Metin. Anadolu Medreseleri 2 Selçuklular ve Beylikler Devri. İstanbul: 1972.
• Sözen, Metin. Diyarbakır'da Türk Mimarisi. İstanbul:1971.
• Sümer, Faruk. “Mengücükler”. MEB İslam Ansiklopedisi, 7/713-718. İstanbul: 1977.
• Sümer, Faruk. Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu'da Türk Beylikleri. Ankara: 1990.
• Tanman, Baha-Rifat, Samih. “Selçuklu Anadolusu’nda Devlet ve Saltanat Simgeleri: Çift Başlı Kartal, Güneş, Aslan”. Alaeddin'in Lambası Anadolu'da Selçuklu Çağı ve Alaeddin Keykubad. 30-39. İstanbul: 2001.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye Siyasi Tarih Alp Arslan'dan Osman Gazi'ye (1071-1318). İstanbul: 2004.
• Yorke, Vincent W.. “A Journey in the Valley of the Upper Euphrates”. The Geographical Journal 8/5 (1896), 453-472.
• Ziya Gökalp. Türk Medeniyeti Tarihi. İstanbul: 1976.
• Çaycı, Ahmet. Selçuklularda Egemenlik Sembolleri. İstanbul: 2008.