The Issue of the Effect of Manichaeism on the Collapse of Orkhun (Otugen) Uyghur Khaganate

Yıl 2024, Sayı: 9, 59 - 73, 31.12.2024

Derya Deniz Gezer , Sefer Solmaz

https://doi.org/10.47702/sema.2024.40

Öz

The religion of the Orkhun (Otugen) Uyghur Khaganate (744-840), which was established after the collapse of the Second Göktürk Khaganate, was the Old Turkic Religion also known as Tengrism. After the establishment of the khaganate, the T'ang Dynasty of China, asked for help from the Uyghurs due to the An Lu-shan Rebellion. This process started with Moyen Çor Khagan and continued during the reign of Bögü Khagan. Bögü Khagan recognized Manichaeism thanks to the priests in Lo-yang, one of the capitals of China, and after returning to his country, he accepted and made it the official religion. Although Manichaeism was not accepted by large masses during the khaganate, it had some effects on the Uyghurs. Some studies consider the Manichaean prohibitions, like not killing living creatures and not consuming meat, to have negatively impacted the warrior traits of the Uyghurs, contributing to the collapse of the Orkhun Uyghur Khaganate. These studies do not sufficiently emphasize how strictly Manichaean prohibitions were enforced during the period in question. In this study, it is tried to reveal to what extent the prohibitions of Manichaeism were followed during the Orkhon Uyghur Khaganate and whether it had an influence on the collapse of the khaganate.

Anahtar Kelimeler

Uyghurs, Manichaeism, Religion, War, Priest.

Orhun (Ötüken) Uygur Kağanlığı'nın Yıkılışında Manihaizm'in Etkisi Meselesi

Öz

II. Göktürk Kağanlığı’nın yıkılmasının ardından kurulan Orhun (Ötüken) Uygur Kağanlığının (744-840) ilk dönemlerindeki dini Gök Tanrı inancı olarak da bilinen Eski Türk Dini idi. Ancak kağanlığın kurulmasından kısa bir süre sonra Çin’de iktidarı elinde tutan T’ang Hanedanlığı, ortaya çıkan An Lu-shan İsyanı sebebiyle Uygurlardan yardım istedi. Moyen Çor Kağan döneminde başlayan bu yardım süreci, Bögü Kağan döneminde de devam etti. Bögü Kağan, isyanın bastırılması amacıyla Çin’in başkentlerinden birisi olan Lo-yang’da tanıştığı rahipler sayesinde Manihaizm’i tanıdı ve ülkesine döndüğünde bu dini kabul edip devletin resmi dini haline getirdi. Her ne kadar Manihaizm kağanlık döneminde büyük kitleler tarafından kabul edilmese de bu dinin Uygurlar üzerinde birtakım etkileri oldu. Araştırmalarda bu etkilerin bazıları olumlu kabul edilse de Manihaizm’de var olan hiçbir canlıyı öldürmeme ve et tüketmeme gibi Türk kültür ve yaşam tarzına uymayan yasakların, Uygurların savaşçılık özelliklerini olumsuz yönde etkilediği ve bu durumun da Orhun Uygur Kağanlığı’nın yıkılış sürecinde tesirli olduğu iddia edilmiştir. Ancak bu araştırmalarda Manihaizm’in getirdiği yasakların konumuz kapsamındaki dönemde ne derece uygulandığı üzerinde yeterince durulmamıştır. Bu çalışmada Orhun Uygur Kağanlığı döneminde Manihaizm’in yasaklarına ne derece uyulduğu ve bu dinin kağanlığın yıkılışında etkisinin olup olmadığı ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Uygurlar, Manihaizm, Din, Savaş, Rahip.

Kaynakça

• Aktaş, Şükrü. “Tang Hanedanlığında Bir Türk: An Lushan (安祿山)”. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 58 (2022), 169-190.
• Almas, Turgun. Uygurlar. İstanbul: Selenge Yayınları, 2013.
• Alper, Ömer Mahir. “İrfâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/444-447. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Alptekin, Erkin, Uygur Türkleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1979.
• Baykuzu, Tilla Deniz. An Lu-Shan İsyanı ve Büyük Yen Devleti. Konya: Kömen Yayınları, 2013.
• Bell, Connor Joseph, The Uyghur Transformation in Medieval Inner Asia: From Nomadic Turkic Tradition to Cultured Mongol Administrators. Kentucky: University of Louisville, Faculty of the Graduate School, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• el-Birûnî, Ebû Reyhan. Mazide Kalanlar (El-Âsâr el-Bâkiye). çev. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2011.
• Câhız, “el-Evtân ve’l Buldân”, thk. Abdüsselam Muhammed Harun, Resâ’ilü’l-Câhız IV/105-147, Kahire: Al-Khanji Library, 1964.
• Canepa, Matthew P. “The Art and Ritual of Manichaean Magic: Text, Object and Image from the Metiterranean to Central Asia”, Objects in Motion: The Circulation of Religion and Sacred Objects in the Late Antique and Byzantine World. ed. Hallie G. Meredith, BAR International Series 2247/733-88. Oxford: Archaeopress, 2011.
• Chavannes, Edouard - Pelliot, Paul, “Un traité manichéen retrouvé en Chine”, Journal Asiatique, 11/1/99-199 (Paris: Imprimerie Nationale, 1913).
• Chavannes, Edouard. Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri. çev. Mustafa Koç. İstanbul: Selenge Yayınları, 2020.
• Clark, Larry “The Conversion of Bügü Khan to Manichaeism”, Studia Manichaica: IV. Internationaler Kongreß zum Manichäismus (Berlin 14-18 Juli 1987). ed. by R.E. Emmerick, W. Sundermann, P. Zieme. 83-123. Berlin: Akademie Verlag, 2000.
• Comneno, Maria Adelaide Lala. “Nestorianism in Central Asia during the First Millennium: Archaeological Evidence”. Journal of the Assyrian Academic Society 11 (1997), 20-53.
• Çandarlıoğlu, Gülçin. Uygur Devletleri Tarihi ve Kültürü Çin Kaynakları ve Uygur Kitabelerine Göre. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2004.
• Çandarlıoğlu, Gülçin. İslam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırma Vakfı Yayınları, 2019.
• Divitçioğlu, Sencer. “Nebulous Nestorians in the Turkish Realm (VIIIth Century)”. Central Asiatic Journal 50/1 (2006), 9-15.
• Doğan, Nagihan, “Arap Kaynaklarında Dokuz-Oğuzlar”, Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, ed. Tufan Gündüz ve Mikail Cengiz 445-454. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2015.
• Drompp, Michael R. Tang China and the Collapse of the Uighur Empire A Documentary History. Netherlands: Brill Academic Publisher, 2005.
• Eberhard, Wolfram. Çin Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Foltz, Richard C. İpek Yolu Dinleri. çev. Aydın Aslan. İstanbul: Medrese Yayınları, 2006.
• Geda, Gemechu J. Pilgrimages And Syncretism: Religious Transformation among the Arsi Oromo of Ethiopia.
• Almanya: University of Bayreuth, Faculty of Cultural Studies, Doktora Tezi, 2013.
• Gezer, Derya Deniz. Uygurların Din Değiştirmesinin Siyasi ve Sosyoekonomik Sonuçları. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Gömeç, Saadettin. Uygur Türklerinin Tarihi ve Kültürü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1997.
• Greenles, Duncan. Mani Dininin Kutsal Kitabı. çev. Suat Ertüzün. İstanbul: Okyanus Yayınları, 2019.
• Gumilëv, Lev Nikolayeviç. Eski Türkler. çev. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2019.
• Günay, Ünver – Güngör, Harun. Başlangıçlarından günümüze Türklerin Dinî Tarihi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2009.
• Gündüz, Şinasi. “Maniheizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/575-577. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Gündüz, Şinasi, “Mecûsîlik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/279-284. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Güngör, Harun. Türk Din Etnolojisi. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları, 2012.
• İzgi, Özkan. Çin Elçisi Wang Yen-te’nin Uygur Seyahatnamesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989.
• İzgi, Özkan. Kutluk Bilge Kül Kağan-Böğü Kağan ve Uygurlar. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986.
• İzgi, Özkan. Uygurların Siyasi ve Kültürel Tarihi (Hukuk Vesikalarına Göre). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1987.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2012.
• Kamalov, Ablet, “Turks and Uighurs During the Rebellion of An Lu-shan Shih Ch'ao-yi (755-762)”, Central Asiatic Journal 45/2 (2001), 243-253.
• Kitapçı, Zekeriya. Doğu Türkistan ve Uygurlar Arasında İslamiyet. Konya: Yedi Kubbe Yayınları, 2004.
• Kuzakçı, Başak. Soğdlar ve Türkler. İstanbul: VakıfBank Kültür Yayınları, 2023.
• Kuzgun, Şaban. Dinler Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2020.
• Mackerras, Colin. “Uygurlar”. çev. Şinasi Tekin. Erken İç Asya Tarihi. der. Denis Sinor. 425-458. İstanbul: İletişim Yayınları, 2014.
• Mackerras, Colin. The Uighur Empire According to the T’ang Dynastic Histories. Canberra: Australian National University Press, 1972.
• Mau-Tsaı, Liu. Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri. çev. Ersel Kayaoğlu-Deniz Banoğlu. İstanbul: Selenge Yayınları, 2006.
• Mckım, Donald K. Westminster Dictionary of Theological Terms. ed. Alan Richardson - John Bowden. Kentucky: Westminster John Knox Press, 1996.
• Mınorsky, V. “Tamīm ibn Baḥr's Journey to the Uyghurs”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies 12/2 (1948), 275-305.
• Moriyasu, Takao. “New Developments in the History of East Uighur Manichaeism”, Open Theology. 1 (2015), 316-333.
• en-Nedîm, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları. 2 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994.
• Oymak, İskender, “İslam Kaynaklarına Göre Maniheizm”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2009), 67-97.
• Öğer, Adem, “Uygur Türklerinde Yağmur Yağdırma Törenleri ve Yada Taşı”, IV. Kazan Uluslararası Halk Kültürü Sempozyumu. ed. Özkul Çobanoğlu vd. 40-51. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Bölümü Yayınları, 2016.
• Ölmez, Mehmet. Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: BilgeSu Yayıncılık, 2015.
• Özbay, Betül. Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Pulleyblank, Edwin G. The Background and Early Life of An Lu-shan. Londra: University of London, Doktora Tezi, 1951.
• Reıschauer, Edwin O. Ennin’s Travels in Tang China. New York: Ronald Press Company, 1955.
• Roux, Jean-Paul. Orta Asya Tarih ve Uygarlık. çev. Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2006.
• Shu, Chiu Tang. Biography of An Lu-Shan. çev. Howard S Levy. Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1960.
• Tang, Li “A history of Uighur Religious Conversions (5th – 16th Centuries)”, Asia Research Institute Working Paper Series No: 44 (June 2005).
• Taşağıl, Ahmet. “Uygurlar”. Türkler. 2/215-224. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Taşağıl, Ahmet. Bozkırın Kağanlıkları (Hunlar, Tabgaçlar, Göktürkler, Uygurlar). İstanbul: Kronik Yayınları, 2018.
• Taşağıl, Ahmet. Uygurlar 840’dan Önce. İstanbul: Bilge Kültür – Sanat Yayınları, 2020.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem. Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi. Isparta: Fakülte kitapevi, 2002.
• Şehristâni. Milel ve Nihal Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayınları, 2011.
• Şimşek. Buket Nur Kırmızıgül. "Turkische Turfan Texte". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/ madde-detay/turkische-turfan-texte-tees-1746. [Erişim Tarihi: 26 Mayıs 2024].
• Tekin, Şinasi. “Mani Dininin Uygurlar Tarafından Devlet Dini Olarak Kabul Edilişinin 1200. Yıldönümü Dolayısı ile Birkaç Not (762-1962)”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 10 (1962), 1-11.
• Tsai, Wen-Shen. Li Te- Yü’nün Mektuplarına Göre Uygurlar (840-900). Taipei: 1967.
• La Vaissière, Étienne de. “Mani en Chine au VIe Siècle”, Journal Asiatique 293/1 (2005), 357-378.
• La Vaissière, Étienne de. Sogdian Traders: A History. çev. James Ward. Leiden - Boston: Brill, 2005.
• Yoshıda, Yutaka. “Studies of the Karabalgasun Inscription: Edition of the Sogdian Version”, Modern Asian Studies Review 11 (2020), 1-139.