Tuğrul Bey’den Melikşah’a Selçukluların Kafkasya ile İlişkileri

Yıl 2025, Sayı: Özel Sayı, 140 - 154, 31.10.2025

Sefer Solmaz

https://doi.org/10.47702/sema.2025.52

Öz

Büyük Selçuklu Devleti kuruluşundan itibaren gerçekleştirdiği icraatlarla Türk-İslam tarihinde çok önemli bir yere sahip olmuştur. Selçukluların bizim açımızdan en önemli faaliyetlerinden birisi ise şu anda üzerinde yaşadığımız Anadolu’yu fethetmeleri ve bize vatan olarak hediye etmeleridir. Anadolu’nun fethi ve Türkleşmesi meselesini tam olarak anlayabilmek için bu olayın birinci basamağını teşkil eden Selçukluların Kafkasya’yı fethi ve hâkimiyeti meselesini anlamamız gerekmektedir. Çünkü Selçukluların Kafkasya ile ilgilenmelerinin ve burada hâkimiyet kurmalarının temel nedeni, Anadolu’yu fethetme ve bir vatan haline getirme arzularının doğal bir sonucudur. Bu amaçla Selçuklu sultanları Kafkasya hâkimiyeti için başta Bizans ve onun müttefikleri olan Gürcüler, Ermeniler ile mücadele etmişlerdir. Ayrıca Kafkasya hâkimiyeti için Revvâdîler (981-1065), Şeddâdîler (951-1076), Şirvanşahlar (Mezdeîler) (983-1373) gibi burada bulunan Müslüman beylikleri itaat altına almışlardır. Aslında Anadolu’ya karşı sefere çıkan Selçuklu sultanlarından Tuğrul Bey 1054, Alp Arslan 1064 ve 1068, Melikşah ise 1076 ve 1078 yıllarında Kafkasya’dan geçerken buradaki hâkimiyetlerini teyit ederek veya kendilerine karşı hareketleri ortadan kaldırarak yollarına devam etmişlerdir. Tuğrul Bey ile başlayan Selçukluların Kafkasya ile ilişkileri, Alp Arslan’ın buraya düzenlediği iki sefer sonucu kazanılan başarılarla belli bir aşama kaydetmiştir. Melikşah’ın Kafkasya seferleri ve kendisine bazı feodal haklar verdiği Savtegin’i buraya vali olarak ataması, bölgede Selçuklu hâkimiyetini pekiştirmeye yönelik faaliyetler olup amaç Anadolu’nun emniyetini sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular , Kafkasya , Tuğrul Bey , Alp Arslan

Seljuk Relations with the Caucasus from Tughril Beg to Malik-Shah

Öz

The Great Seljuk Empire holds a significant place in the history of Turkic-Islamic civilization due to its impactful policies and achievements since its foundation. One of the most crucial undertakings of the Seljuks, from our perspective, was the conquest of Anatolia—transforming it into a homeland for the Turks. To fully comprehend the process of Anatolia’s conquest and Turkification, it is essential to first understand the Seljuks’ conquest and domination of the Caucasus, which served as a foundational step. The Seljuks’ interest in the Caucasus and their efforts to establish control in the region stemmed from their strategic objective of conquering Anatolia and turning it into a permanent homeland. In pursuit of this goal, Seljuk sultans engaged in military campaigns against the Byzantines and their allies, including the Georgians and Armenians. Additionally, they subdued local Muslim principalities such as the Rawadids (981–1065), Shaddadids (951–1076), and Shirvanshahs (Mezdeids) (983–1373) to consolidate their authority in the region. Notably, Seljuk rulers like Tughril Beg in 1054, Alp Arslan in 1064 and 1068, and Malik-Shah in 1076 and 1078 reaffirmed their dominance in the Caucasus or neutralized opposition while passing through the region en route to Anatolia. The Seljuk relations with the Caucasus, initiated under Tuğrul Bey, advanced significantly following the successful campaigns led by Alp Arslan. The expeditions of Melikşah to the region, along with his appointment of Savtegin—who was granted certain feudal privileges—as governor, constituted efforts to consolidate Seljuk authority in the area. These measures were primarily aimed at ensuring the security of Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Seljuks , Caucasus , Tughril Beg , Alp Arslan

Kaynakça

• Abû’l–Farac, Gregory. Abû’l-Farac Tarihi. Süryaniceden İng. çev. Ernest A. Wallis Budge. çev. Ömer Rıza Doğrul. C. I Cilt. , Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1987.
• Ahmed b. Mahmûd. Selçuknâme. haz. Erdoğan Merçil. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2011.
• Alican, Mustafa. “Büyük Selçuklular ve Kafkasya”, Yeni Türkiye Dergisi (Kafkasya Özel Sayısı), 21/72 (2015), 237-243.
• Aliev, Saleh Muhammedoğlu. “Derbend”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 9/164-166.
• Bedirhan, Yaşar. Selçuklular ve Kafkasya, Konya: Çizgi Yayınevi, 2000.
• Beyhakî. Târîh-i Beyhakî. Trc. Necati Lügal. haz. Hicabi Kırlangıç. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Bündârî. Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi (İmad Ad-dîn Al-Kâtib Al-Isfahânî’nin Al-Bondârî Tarafından İhtisar Edilen Zubdat Al-Nuṣra Va Nuḫbat Al ‘Usra Adlı Kitabının Tercümesi). çev. Kıvameddin Burslan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2016.
• Cahen, Claude. Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler. çev. Yıldız Moran. İstanbul: e Yayınları, 1994.
• Eğilmez, Savaş. “Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan’ın Kafkasya Politikası”. Yeni Türkiye Dergisi (Kafkasya Özel Sayısı), 21/72 (2015), 265-275.
• Ercilasun, Konuralp. “Selçuklular’ın Kafkasya Politikası”. Türk Kültürü. XXXIII/387 (1995), 420-432.
• Ersan, Mehmet. “Kafkasya Türkiye Selçukluları İçin Ne İfade Eder?”. Yeni Türkiye Dergisi (Kafkasya Özel Sayısı). 21/72 (2015), 292-295.
• Gürcistan Tarihi Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar. Gür. çev. Marie Félicité Brosset. çev. Hrand D. Andreasyan. yay. haz. Erdoğan Merçil. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• Hüseynof, R.A. “Malazgird ve Kafkasya”. Tarih Araştırmaları Dergisi. VI/ 10 (1968), 60-71.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fi’t-Târih. çev. Abdülkerim Özaydın, IX-X. Cilt. İstanbul: Bahar Yayınları, 1987.
• Kafesoğlu, İbrahim. Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2019.
• Kafesoğlu, İbrahim. Selçuklu Tarihi, İstanbul: MEB. Yayınları, 1992.
• Kafesoğlu, İbrahim. Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2019.
• Hamdullah Müstevfi-yi Kazvinî. Tarih-i Güzide, çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Hamdullah Müstevfi-yi Kazvinî. Târîh-i Güzîde (Zikr-i Pâdişâhân-i Selçukiyân). çev. Erkan Göksu. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2015.
• Köymen, Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi (Kuruluş Devri), I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2016.
• Köymen, Mehmet Altay. Selçuklu Devri Türk Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Merçil, Erdoğan. “Emîr Savtegin”. Tarih Enstitüsü Dergisi. 6 (1975), 63-74.
• Merçil, Erdoğan. Kirmân Selçukluları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Muhammed b. Ali b. Muhammed-i Şebânkâreî. Mecma‘u’l-Ensâb (Hânedanlar Târihi). Trc. Fahri Unan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2021.
• Muhammed bin Hâvendşâh bin Mahmûd Mîrhând. Ravzatu’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l- Mülûk ve’l-Hulefâ (Tabaka-i Selçûkiyye). çev. Erkan Göksu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Murphey, Rhoads. “Kasrışîrin Antlaşması”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2001), 24/575.
• Müverrih Vardan. Türk Fetihleri Tarihi (889-1269). çev. Hrand D. Andreasyan. yay. haz. İlhan Aslan. ed. Fuat Hacısalihoğlu. İstanbul: Post Yayınları, 2017.
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Öğün Bezer, Gülay. “Şeddâdîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2010), 38/409-411.
• Öğün Bezer, Gülay. “Tuğtegin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/347-349. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Özgüdenli, Osman G., Selçuklular Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040‐1157), I. Cilt. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Özgüdenli, Osman G., “Selçukluların Kökeni”, Selçuklu Tarihi El Kitabı, Ed. Refik Turan. 19‐37. Ankara: Grafiker Yayınları, 2014.
• Piyadeoğlu, Cihan. Büyük Selçuklular Yeni Bir Devrin Başlangıcı, İstanbul: Kronik Yayınları, 2020.
• Piyadeoğlu, Cihan. Sultan Alp Arslan (Fethin Babası). İstanbul: Kronik Yayınları, 2016.
• Sadruddîn el-Hüseynî. Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye. çev. Necati Lügal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, çev. Ali Sevim. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
• Sevim, Ali. Anadolu’nun Fethi (Selçuklular Dönemi). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
• Sevim, Ali-Merçil, Erdoğan. Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilât ve Kültür. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
• Solmaz, Sefer. “Selçuklu Tarihinin Kronoloji Problemlerine Bir Örnek: Selçuk Bey’in Cend’e Göç Tarihi Meselesi”, Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi (The Pursuit of History International Periodical for History and Social Research), 22, (Ekim 2019), 345-363.
• Solmaz, Sefer. “Sultan Melikşah’ın Feodal Yönetim Anlayışı (Nedenleri-Uygulamaları-Sonuçları)” Belleten, 89/315, (Ağustos 2025), 367-402.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2019.
• Urfalı Mateos. Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162). çev. Hrant D. Andreasyan. Not. Edward Dulaurer- M. Halil Yinanç. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.