İran’da On iki İmam Şiîliğinin Kökenleri

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 1, 7 - 30, 30.06.2021

Cemil Hakyemez

https://doi.org/10.48203/siader.888039

Cited By: 1

Öz

İmâmiyye Şiîliğinin İran’a girişi meselesi, İslam Mezhepleri Tarihi’nin en tartışmalı hususlarından biridir. Oluşmuş genel kanaate göre, söz konusu Şiî grupların İran’da baskın düşünce haline gelmesi Safevilerden sonradır. Daha öncesinde ise sadece bir azınlık durumundaydılar. Fakat yaptığımız bu çalışmada, İmamiyye Şiiliğinin Safeviler öncesinde de küçümsenecek bir azınlık durumunda olmadığını ortaya çıkartmaktadır. İmâmiyye/İsnâaşeriyye Şiîliğinin İran’a girişi, onun oluşum sürecinin ikinci evresinde Kum’da üretilen Şii İmami hadis literatürünün oluşumu ile paralellik arz eder. İlk evre, Irak’ta Kufe’de ortaya atılan bazı gulat fikirler ile onların bir kısmının Kufe ve Bağdad gibi merkezlerde Hişam b. el-Hakem ve Ali b. Misem et-Temmar gibi kelamcılar tarafından tartışılmasıyla başlamasıdır. Kufe’den Kum’a göç etmiş olan Yemen kökenli Araplar, buralarda oluşan birikimi Kum’a taşımışlardır. İran’da Kum merkezli bu Şiilik, Kufe ve Bağdad’la temas halindeki bazı bölgelerde gelişme göstermiştir.
Çok genel olarak ifade etmeye çalışırsak, Kum’un İran’daki İmâmiyye Şiîliğinin merkezi olması 3/9. yüzyılın sonlarında başlar. Bu dönemde Nişabur bölgesi (Sebzevar ve Tus) ile Ahvaz ve Fars sahillerinde de İmâmî Şiîliğin müntesipleri olduğu anlaşılmaktadır. Yaklaşık bir yüz yıl sonrasına doğru gelindiğinde Taberistan, Deylem, Cürcan, Hemedan, Rey ve Azerbaycan, hatta çok cüz’i de olsa Mavereünnehir’in bazı bölgelerine de birtakım sıçramalar yaptığı gözükmektedir. 5/11. yüzyılda ise Kum’a yakın Kaşan ve Abeh (Aveh) gibi yerleşim birimlerinin de İmâmiyye’ye bağlı hale geldiği, Rey’de de nüfuslarının sayı olarak artmış olabileceği anlaşılmaktadır. 6/12. yüzyılda daha da yayılarak Rey’de çoğunluğu elde ettikleri, kuzeye doğru Kazvin, Mazenderan ve Taberistan’da Sari ve Urem vb. bazı yerleşim birimleri ile kuzeydoğuya doğru da Esterebad ve bağlı bulunduğu Cürcan’da önemli derecede taraftar kitlesine ulaştıkları görülmektedir. 7/13. yüzyılda İlhanlıların hâkim olduğu dönemde İmâmiyye Şiîlerinin İsfahan’da da var olmaya başladıkları, zamanının en büyük şehirlerinden olan ve bir asır öncesinde çoğunluğa ulaştıkları Rey’de üstünlüklerini devam ettirdikleri, Nişabur’dan daha doğuya doğru da Herat ve Belh gibi günümüz Afganistan topraklarına kadar vardıkları kanaatine varılmıştır. Zaten ilk etapta Kum ve çevresindeki yerleşim yerleri ile Nişabur bölgesinde tutunan İmâmiyye Şîası, oralarda yer bulmalarının ardından hiç irtifa kaybetmemiştir. “Bu süreç içerisinde bazı dönemlerde bir geriye gidiş olarak değerlendirilebilecek bölgeler olmuş mu?” sorusuna karşılık cevap olarak, Azerbaycan ve Hemedan isimleri verilebilir; ancak o da tam olarak net değildir.

Anahtar Kelimeler

Şia, İmamiyye, İran, Kum

The Origins of Twelver Shīʿism in Iran

Öz

The issue of the entry of Imāmite/Twelver Shīʿism into Iran is one of the most controversial issues in the History of Islamic Sects. According to the established general opinion, it is after the Safavids that the Shī’ite groups in question became the dominant thought in Iran. Before, they were only a minority. However, this study reveals that Imāmite Shīʿism was not a minority to be underestimated even before the Safavids.
The introduction of Imāmism/Twelve Shīʿism into Iran runs parallel to the formation of the Shīʿite Imāmite ḥadīth literature that was produced in Qum in the second phase of its configuration. The first phase was inaugurated by the introduction of some extremist doctrines in Kufa of Iraq and then discussion of them by such theologians as Hishām bin al-Ḥakam and ʿAlī bin Mītham al-Tammār in such centers as Kufa and Baghdad. The Arabs of Yemenite origin who immigrated from Kufa to Qum carried the lore formed in the former to the latter. This Qum-centered Shīʿism in Iran made progress in some areas that were in contact with Kufa and Baghdad.
To speak in very general terms, Qum’s becoming the center of Imāmite Shīʿism in Iran starts in the late third/ninth century. In this period, the followers of Imāmite Shīʿism seemed to exist in the region of Nishabur (Sabzevar and Tus), as well as in Ahwaz and the coasts of Fars. Towards the end of the fourth century, Imāmism made some progress in Tabaristan, Daylam, Jurjan, Hamadan, Ray, Azerbaijan, and, though to a lesser degree, in some parts of Transoxiana. By the end of the fifth/eleventh century, such towns as Kashan and Abeh (Aveh) near Qum had become followers of Imāmism, their population having possibly increased in Ray. By the sixth/twelfth century, they had grown even more to acquire the majority in Ray, gaining a considerable number of followers in Qazvin, Mazandaran, and Tabaristan (Sari and Uram) in the north and in Astarabad and Jurjan in the northeast. In the seventh/thirteenth century, when the Ilkhanates came into power, the Imāmite Shīʿites began to appear in Isfahan, too, maintaining their control of Ray in which, being one of the largest cities of the time, they reached majority one century earlier; in further east, they reached Herat and Balkh, which are located in the territory of present-day Afghanistan. In fact, Imāmite Shīʿism held ground in the first place in Qum and the neighboring area, as well as the region of Nishabur, never shrinking after it held ground over there. In answer to the question of whether Shīʿism retreated in any regions, Azerbaijan and Hamadan are possible to be mentioned; however, they are not clearly so. Although the names Azerbaijan and Hamadan may be given in response to the question “whether there were regions that could be considered as a regression in some periods in this process?”, it is not entirely clear to what extent this answer reflects the truth.

Anahtar Kelimeler

Shīʿism, Imāmism, Iran, Qum

Kaynakça

• ʿAbduljalīl al-Qazvīnī, Abū al-Rashīd Naṣīruddīn. Kitāb al-Naqḍ. Tehran: Anjomane Āthāre Millī, 1358.
• Ahmadov, Shahi. Azerbaycan’da Şiîliğin Yayılma Süreci. Ankara: Ankara University, Faculty of Divinity, Ph.D. Dissertation, 2005.
• Apak, İlknur. Abbâsîler (Ebal-Abbâs es-Seffâh Dönemi). İstanbul: Ensar Yayınevi, 2019.
• Apaydın, Hasan. “Abdulcelil el-Kazvinî’nin “en-Nakz” Adlı Eseri ve Şiiler Hakkındaki Bilgiler”. Turkish Journal of Shiite Studies, 1/1 (2019), 49-75.
• Arıkan, Adem. Selçuklular Döneminde Şîa, İstanbul: İstanbul University, Faculty of Divinity, Ph.D. Dissertation, 2010.
• Ashʿarī Abu’l-Ḥasan. Maqālāt al-Islāmiyyīn wa Ikhtilāf al-Muṣallīn, critical ed. M. Muḥyiddīn ʿAbdulḥamīd. Beirut, 1990.
• Avcu, Ali. Horasan-Maveraünnehir’de İsmailîlik. Istanbul: Marmara Akademi Yayınları, 2018.
• Avcu, Ali. İslam’ın İlk Marjinalleri Gulat-ı Şia. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Azimli, Mehmet. “Muhammed en-Nefsu’z-Zekiyye ve Kardeşi İbrahim’in İsyanı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 8/3 (2008), 55-74.
• Baladhūrī, Aḥmad bin Yaḥyā bin Jarīr. Futūḥ al-Buldān. Turkish trans. Mustafa Fayda. Ankara, 2002.
• Blichfeldt, Jan-Olaf. Early Mahdism, Politics and Religion in the Formative Period of Islam. Leiden, 1985.
• Bozan, Metin. “Fadl b. Şâzân ve Kitâbu’l-İlel’i Çerçevesinde İmamet Anlayışı”. AÜİFD 45/2 (2004), 69-82.
• Chokr, Melhem. İslâm’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar. Turkish trans. Ayşe Meral. İstanbul: Anka Yayınları, 2002.
• Daftary, Farhad. İsmaililer; Tarih ve Kuram. Turkish trans. Ercüment Özkaya. Ankara, 2001.
• Demir, Habip. Horasan’da Şiilik: İran'da Şiiliğin Tarihsel Kökleri. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Hakyemez, Cemil. Şîa’da Gaybet İnancı ve Gaib On İkinci İmam el-Mehdî. Ankara: İsam Yayınları, 2017.
• Halm, Heinz. Shiism. Edinburg: Edinburg University Press, 1991.
• Ḥamdullāh Mustawfī, Ebū Bakr bin Aḥmad b. Nāṣir. Nuzha al-Qulūb. critical ed.Muḥammad Dabīr Siyāqī. Tehran: Kutubkhāna-e Ṭuhūrī, 1336/1917.
• Hussain, Jassim. The Occultation of the Twelfth Imam. London, 1982.
• Ibn al-Athīr, Abū al-Ḥasan ʿAlī bin Muḥammad ʿAbd al-Karīm al-Shaybānī. al-Kāmil fī al-Tārīkh. critical ed. M. Yūsuf Rikāka. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1407/1987.
• Ibn Bābawayh al-Qummī (Sheikh Ṣadūq). Kamāl al-Dīn wa Tamām al-Dawlah. Qum: Dār al-Kutub al-Islāmiyya, 1395/1975.
• Ibn Ḥawqal, Abū al-Qāsim. Ṣūrah al-Arḍ (İslam Coğrafyası). Turkish trans. Ramazan Şeşen. Istanbul: Yeditepe Yayınları, 2014.
• Ibn Ḥazm. al-Faṣl fī al-Milal wa al-Aḥwāi wa al-Niḥal. critical ed. M. Ibrāhīm Naṣr- ʿAbdurraḥmān ʿUmayra. Beirut, 1416/1996.
• Ibn Kathīr, ʿImād al-Dīn Abū al-Fidā Ismāʿīl bin ʿAmr bin Kathīr al-Qurashī al- Dimashqī. al-Bidāya wa al-Nihāya fī al-Tārīkh. Turkish trans. Mehmet Keskin. Istanbul, 1995.
• Ibn Nadīm. al-Fihrist. ed. Mehmet Yolcu. Istanbul: Çıra Yayınları, 2017.
• Iṣfahānī, Abū al-Faraj ʿAlī bin al-Ḥusayn. Makātil al-Ṭālibiyyīn. critical ed. Sayyid Aḥmad Saqar. Beyrut, n.d.
• Kohlberg, Etan. “Şiî Hadis”. Turkish trans. Mehmet Ali Büyükkara. Ekev Akademik Dergisi 2/2 (2000), 47-56.
• Kulaynī. Uṣūl-i Kāfī (together with its Persian translation and commentary). ed. Sayyid Jawād Muṣṭafā. Tehran, n.d.
• Madelung, Wilferd. Religious Trends in Early Islamic Iran. New York: Bibliotheca Persica, 1988.
• Madelung, Wilferd. “The Source of Ismāīʿlî Law”. Journal of Near Eastern Studies 35 (1976), 29-40.
• Masʾūdī, Abū al-Ḥasan ʿAlī bin Ḥusayn. Murūj al-Dhahab wa Madāin al-Jawhar. critical ed. M. Muḥyiddīn ʿAbd al-Ḥamīd. Beirut, 1408/1988.
• Minhāj-i Sirāj al-Jūzjānī. Ṭabaqāt-i Nāṣirī. Turkish trans. Mustafa Uyar. Istanbul: Ötüken, 2016.
• Momen, Moojan. An Introduction to Shi’i Islam. London: Yale U.P., 1985. Muqaddasī, Muḥammad bin Aḥmad. Aḥsan al-Taqāsīm fī Maʿrifah al-Aqālīm. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1424/2004.
• Niẓām al-Mulk, Ḥasan bin ʿAlī al-Ṭūsī. Siyāsatnāma. Tehran: Shirkate Intishārāte ʿIlmī va Farhangī, 1387.
• Onat, Hasan. Emeviler Dönemi Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiiliği. Ankara, 1993.
• Qāḍī ʿAbd al-Jabbār, ʿAbd al-Jabbār bin Aḥmad al-Hamadānī. Tathbītu Dalāil al- Nubuwwah (Mucizelerle Hz. Peygamber’in Hayatı). Turkish trans. M. Şerif Eroğlu–Ömer Aydın. ed. Hüseyin Hansu. Istanbul: TYEKB, 2017.
• Sachedina, Abdulaziz. The Just Ruler (al-Sultan al-Adil) in The Shi’ite Islam. New York: Oxford University Press, 1988.
• Şahin, Hanifi. İlhanlılar Döneminde Şiîlik. Istanbul: Ötüken Yayınları, 2010.
• Shaikh Mufīd. Sharḥu ʿAqāid al-Ṣadūq aw Taṣḥīḥ al-Iʿtiqād. Tabriz, 1371.
• Tan, Muzaffer. İsmailî Davet Yapılanması. Ankara: Yayınevi, 2015.
• Toru, Ümit. “Fazl b. Şâzân’ın Nazarındaki Ehl-i Sünnet’in Şiilik Algısındaki Tutarsızlıklar”. e-makâlât 13/1 (2020), 197-248.
• Ṭūsī, Abū Jaʿfar. al-Fihrist. Najaf: al-Maktabah al-Murtaḍawiyya, n.d.
• Van Vloten, Gerlof. Emevi Devrinde Arap Hâkimiyeti, Şia ve Mesih Akideleri Üzerine Araştırmalar. Turkish trans. M. Said Hatipoğlu. Ankara, 1986.
• Watt, Montgomery. İslam’da Siyasal Düşüncenin Oluşumu. Turkish trans. Ulvi Murat Kılavuz. Istanbul, 2001.
• Yaʿqūbī, Aḥmad bin Abī Yaʿqūb bin Jaʿfar bin Wahab. Tārīkh al-Yaʿqūbī. Beirut: Dāru Ṣadr, 1992/1412.
• Yāqūt al-Ḥamawī, Shihāb al-Dīn Abū ʿAbdillāh. Muʿjam al-Buldān. Beirut: Dāru Ṣadr, 1397/1977.
• Yurtalan, Betül. İslam Coğrafyacılarına Göre Mezhepler. Ankara: Ankara University, Faculty of Divinity, Master Dissertation, 2015.