İbn Mutahhar el-Hillî'nin İmâmiyye Şîası Dışındaki Mezheplere Bakışı (Ötekileştirici Dil Üzerine Bazı Mülahazalar)

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 1, 70 - 98, 30.06.2022

Ferhat Maden

https://doi.org/10.48203/siader.1088163

Öz

Bu çalışmada bir mezhebe bağlı olmanın getirdiği tarafgirliğin neticesi olarak diğer mezhepleri ötekileştirme eğiliminin İmâmiyye Şîası temelinde ve İbn Mutahhar el-Hillî (726/1325) örnekliğindeki tezahürleri ele alınacaktır. Hillî, bilindiği gibi, Şîa içerisindeki iki önemli farklılaşma hareketinden biri olan Usûlîliğin en önemli temsilcilerinden biridir. Bununla birlikte Hillî yaşadığı dönemde İmâmiyye mezhebinin etkili savunucularından biri olarak öne çıkmıştır. Özellikle imâmet anlayışında tavizsiz bir tutum sergilemiş olan Hillî, İmâmiyye Şîası dışındaki mezheplerin tamamına yakınını ötekileştirmiştir. Ona göre dünya ve ahiret işleri için en doğru ve sağlam yol İmâmiyye Şîası’nın yolu olup bu hususta başka hiçbir mezhebe itibar edilmemelidir. Ayrıca Hillî, İlhanlı sultanı Olcaytu’yu etkilemesi sayesinde devlet içerisinde itibar sahibi bir alim olmanın ötesinde devletin desteğini tamamıyla arkasına almayı başarabilmiş bir şahsiyettir. Onun kendi mezhebine olan güveni ve diğer mezheplere yönelik bakışı bu imkânı elde etmesinde etkili olduğu gibi bu imkân, onun diğer mezheplere yönelik yaklaşımını da büyük oranda şekillendirmiştir. Bu bağlamda Hillî’nin İmâmiyye dışındaki diğer mezheplere bakışı, eserleri ve düşüncelerinden hareketle ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

İmâmiyye Şîası, Usûlîlik, Ötekileştirme, Fırka-i Nâciye, Ehl-i Hilâf, Nâsıbe/Nâsıbî.

Teşekkür

Tüm yoğunluğuna rağmen bu makaleyi okuma nezaketinde bulunup ortaya koymuş olduğu eleştiri ve önerilerle metnin olgunlaşmasına katkı sağlayan kıymetli hocam Prof. Dr. Harun YILDIZ’a teşekkür ediyorum.

Ibn Mutahhar al-Hilli’s View on Sects other than Imamiyya Shia (Some Considerations on “Marginalizing Discourse”)

Öz

In this study, the manifestations of the tendency to marginalize other sects as a result of the partiality brought about by being affiliated with a sect will be discussed on the basis of Imamiyya Shia and in the example of Ibn Mutahhar al-Hillî (726/1325). As it is known, al-Hillî is one of the most important representatives of Usûlism, which is one of the two important differentiation movements within the Shia. However, Hillî came to the fore as one of the effective defenders of the Imamiyya sect during his lifetime. Hillî, who showed an uncompromising attitude especially in the understanding of the imamate, marginalized almost all of the sects except the Imamiyya Shia. According to him, the most correct and sound way for worldly and hereafter affairs is the way of Imamiyya Shia, and no other sect should be respected in this regard. Moreover, thanks to his influence on the Ilkhanid sultan Olcaytu, Hillî is a person who managed to get the support of the state completely beyond being a respected scholar in the state. His trust in his own sect and his view towards other sects were effective in obtaining this opportunity, and this opportunity also shaped his approach towards other sects. In this context, Hillî’s view of other sects other than the Imamiyya Shia will be revealed based on his works and thoughts.

Anahtar Kelimeler

Imamiyya Shia, Usulism, Marginalization, Fırka-i Naciye, Akhl-i Khilaf, Nasıba/Nasıbi

Kaynakça

• Ağırkaya, Güven. “Öteki Algısının Tefsirdeki Yansımaları: Şîa Örneği”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/2, (2020), 1435-1456.
• Akkoyunlu, İsmail. İbn Teymiyye'nin Şia'ya Reddiyesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Altun, Hilmi Kemal. “Nâsıbî Kavramı Üzerine Tahlil ve Değerlendirme”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/2 (2020), 1198-1230.
• el-Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-Fırak ve Beyânü’l-Fırkati’n-Nâciyeti minhüm. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî, y.y., 1948.
• Bulut, Halil İbrahim. Şia’da Usulîliğin Doğuşu ve Şeyh Müfid. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Bruckmayr, Philipp. “Mâturîdî Kelâmının Yayılması, Kalıcılaşması ve Temel Dinamikleri (Timurlular Döneminden 19. Arsa Kadar)”. çev. Sönmez Kutlu, Muzaffer Tan. İmam Mâturîdî ve Maturidilik. haz. Sönmez Kutlu. Ankara: Otto Yayınları, 2011, 403-440.
• el-Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. Resâilu’l-Câhız. thk. Abdusselâm M. Hârûn. Beyrut: y.y., 1991.
• el-Emîn, Muhsin. Âyânü’ş-Şîa. thk. Hasan el-Emîn. Beyrut: Dâru’t-Teâruf li’l-Matbûât, 1403/1983.
• el-Eş’arî, Ebû’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfi’l-Musallîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Kahire: Mektebetü’n-Nahdati’l-Mısriyye, 1950/1369.
• el-Eş’arî, Ebû’l-Hasan. el-İbâne an Usûli’d-Diyâne. thk. Salih b. Makbel b. Abdullah el-Usaymî, Riyad 2011/1432.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Günümüz İslam Mezhepleri. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2008.
• Hansârî, Muhammed Bâkır b. Zeynelâbidîn b. C’afer el-Musevî. Ravdatü’l-Cennât fî Ahvâli’l-Ulemâ ve’s-Sâdât. thk. Esedullah İsmâiliyyân. Kum: Mektebetü İsmâiliyyân, 1392.
• Hillî, Hasan b. Yûsuf b. el-Mutahhar. Minhâcü’l-Kerâme fî Ma’rifeti’l-İmâme. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. Kahire: Mektebetü Dâri’l-Urûbe, 1962/1382.
• Hillî, Hasan b. Yûsuf b. el-Mutahhar. Müntehâl-Matlab fî Tahkîki’l-Mezheb. Meşhed: Mecmau’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 1429.
• Hillî, Hasan b. Yûsuf b. el-Mutahhar. el-Bâbü’l-Hâdî Aşer. thk. Mehdî Muhakkık. Tahran: Müessese-i Mütâlaât-ı İslâmî Danişgah-ı Mcgill Şube-i Tahran, 1986.
• Hillî, Hasan b. Yûsuf b. el-Mutahhar. er-Risâletü’s-Sa’diyye. thk. Abdü’l-Hüseyin Muhammed Ali Bakkâl. Kum: Kitâbhane-i Umûmî, 1410.
• Hillî, Hasan b. Yûsuf b. el-Mutahhar. Îzâhu Muhâlefeti’s-Sünne li Nassı’l-Kitâbi ve’s-Sünne. thk. Bîbî Sâdât Rızâ Behâbâdî. Tahran: Kitaphane-i Mevzi ve Merkezi İsnad-ı Meclisi Şura-yı İslami, 1397.
• Hillî, Hasan b. Yûsuf b. el-Mutahhar. er-Risâletü’s-Sa’diyye. thk. Abdü’l-Hüseyin Muhammed Ali Bakkâl. Kum: Kitaphane-i Umumi, 1410.
• Hillî, Hasan b. Yûsuf b. el-Mutahhar. Nehcü’l-Hakk ve Keşfü’s-Sıdk. thk. Aynullah el-Hasenî el-Urmevî. Kum: Dâru’l-Hicre, 1986/1407.
• Hillî, Hasan b. Yûsuf b. el-Mutahhar. Menâhicü’l-Yakîn fî Usûli’d-Dîn. thk. Ya’kûb el-Ca’ferî el-Merağî. Kum: Merkezü’d-Dirâsât ve’t-Tahkîkâti’l-İslâmiyye, 1415.
• Hillî, Hasan b. Yûsuf b. el-Mutahhar. İstiksâü’n-Nazar fî’l-Kazâ ve’l-Kader. thk. Es-Seyyid Muhammed el-hüseynî en-Nisâbûrî. Meşhed: Dâru Enbâi’l-Ğayb, 1418.
• Hillî, Hasan b. Yûsuf b. el-Mutahhar. Meâricü’l-Fehm fî Şerhi’n-Nazm. Meşhed: Mecmau’l-Buhûsî’l-İslâmiyye, 1388.
• Hillî, Hasan b. Yûsuf b. el-Mutahhar. Teslîkü’n-Nefs ilâ Hazîreti’l-Kuds. thk. Fâtıma Ramezânî. Kum: Müeessesetü’l-İmâmi’s-Sâdık, 1426.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1119.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Minhâcü’s-Sünneti’n-Nebeviyye. thk. M. Reşâd Sâlim. Riyâd: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1986/1406.
• İşcan, Mehmet Zeki. Selefilik: İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006.
• Kahraman, Hüseyin. “Şîa’da Bir Hidayet Rehberi Olarak Ehl-i Beyt ve “Nuh’un Gemisi” Benzetmesi”. Marife Dergisi, 4/3, 2004, 175-187.
• Kohlberg, Etan. “İmâmiyye Şîası Geleneğinde “Rafızî” Terimi”. çev. Halil İbrahim Bulut. Kelam Araştırmaları Dergisi, 2/2, 2004, 123.
• Kohlberg, Etan. “İmâmî Fıkhında İmâmî Olmayan Müslümanlar”. çev. Hanifi Şahin, Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi = Journal of the Faculty of Divinity, 1/2 (2014), 297-328.
• Kutlu, Sönmez. “İslâm Mezhepleri Tarihinde Usûl Sorunu”. İslâmî İlimlerde Metodoloji: Usûl Mes’elesi 1 (2005), 391-440.
• el-Küleynî, Ebû Cafer Muhammed b. Yakub b. İshak. el-Kâfî. thk. Ali Ekber el-Gaffârî. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1363.
• Laoust, Henry. İslam’da Ayrılıkçı Görüşler. çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Sabri Hizmetli. İstanbul: Pınar Yayınları, 1999.
• Laoust, Henry. “el-Hillî’nin Doktrininde Sünnîliğin Eleştirisi”. çev. M. Saffet Sarıkaya. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (1997), 297-328.
• Maden, Ferhat. İbn Mutahhar el-Hillî ve Şiî Düşüncedeki Yeri. Samsun: On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2021.
• el-Malatî, Ebû’l-Hüseyin. et-Tenbîh ve’r-Red alâ Ehli’l-Ehvâ ve’l-Bida’. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî, Kahire 1368/1948.
• el-Meclisî, Muhammed Bâkır b. Muhammed Tâki b. Maksûd Ali. Bihâru’l-Envâri’l-Câmia li-Düreri Ahbâri’l-Eimmeti’l-Ethâr. Kum: Müessesetü İhyâi’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1388.
• Meşkûr, Cevad. “Adliyye”. Mezhepler Tarihi Sözlüğü. çev. M. Mahfuz Söylemez vd. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• en-Nesefî, Ebû’l-Muîn. Tabsıratü’l-Edille. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• Ocak, Ahmet. “Nizâmiye Medreseleri’nin Mezhep İhtilaflarına Yaklaşımı”. Türk-İslam Tarihinde Yükseköğretim: Selçuklu-Osmanlı Sınırlarında Gelenek ve Değişim. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Yayınları (2015), 23-31.
• Öge, Sinan. İslam Kelamcılarında Lütuf Teorisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2015.
• Örs, Derya. Târih-i Olcaytu (inceleme ve Çeviri). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze Şiîlik ve Kolları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Öz, Mustafa. “Râfızîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 34/396-397. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Özaydın, Abdülkerim. “Nizâmiye Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 33/188-191. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Özervarlı, Mehmet Sait. “Selefiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 36/399-402. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Rudolph, Ulrich. “Mâturîdîliğin Ortaya Çıkışı”. çev. Ali Dere. İmam Mâturîdî ve Maturidilik. 313-322.
• Şahin, Hanifi. Şiîlerin Gözüyle Sünnîler İlk Dönem Şiî Kaynaklarda Sünnî Algısı. İstanbul: Mana Yayınları, 2016.
• eş-Şehristânî, Abdülkerim. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Abdülaziz Muhammed Vekil. Kahire: Müessesetü’l-Halebî, 1968.
• et-Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. Hasen b. Ali. Tehzîbü’l-Ahkâm. thk. Seyyid Hasan Horsan. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1944.
• Uyar, Mazlum, İmâmiyye Şîası’nda Düşünce Ekolleri Ahbârîlik, İstanbul: Ayışığı Yayınları, 2000.
• Uyar, Mazlum. Şiî Ulemanın Otoritesinin Temelleri. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2004.
• Watt, Montgomery. “Mâturîdî Problemi”. çev. İbrahim Hakkı İnal. İmam Mâturîdi ve Maturidilik, 159-166.
• Yavuz, Salih Sabri. “Minhâcü’s-Sünne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 30/110-111. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Mâtürîdiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 28/165-175, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Yazıcı, Muhammet. İbn teymiyye’nin Mecmu’u Fetâvâ İsimli Eserinde Ehl-i Bid’at Fırkalarına Bakışı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Yurdagür, Metin. “Haşviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 16/426-427. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Yüksel, Emrullah. “el-İbâne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 19/254-255. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.