YENİ SİNEMA TARİHİ ARAŞTIRMALARI ÇERÇEVESİNDE ORDU İLİNİN SİNEMA TARİHİ ÜZERİNE BİR SÖZLÜ TARİH ÇALIŞMASI (1912-1960): KENT, MAHALLE VE SİNEMA

Yıl 2024, Cilt: 15 Sayı: 1, 57 - 104, 09.08.2024

Mehtap Özsoy

https://doi.org/10.32001/sinecine.1472376

Öz

Türkiye’de sinema tarihinin kaynaklarını, büyük oranda dergiler, gazeteler ve İstanbul oluşturmaktadır. Filmlerle ilgili eleştiri yazılarını ve film gösterimlerine ilişkin haberleri konu edinen gazete ve dergiler üzerine şekillenen sinema tarihi sahasında, filmlere yönelik kronolojik bir tarihçilik ve yönetmenlere göre sinemanın dönemleştirilmesi esas almıştır. Sinemanın çok yönlü doğası, mekânsal organizasyonu, kültürel ve toplumsal dinamiklerle ilişkisi, seyirci özneleri, taşradaki sinema deneyimi gibi konular, uzunca bir dönem Türkiye’de yürütülen sinema tarihçiliğinin sahasında kendine yer edinmemiştir. Kısıtlı kaynaklar üzerinde yükselen sinema tarihi sahasının zenginleştirilmesinde, dahası kaynak eksikliğinden doğan kimi tartışmalı konuların aydınlatılmasında mevzubahis konuların önemi bilhassa 2000’li yıllarla, yeni sinema tarihi ile gündeme gelmiştir.
Yeni sinema tarihine yaslanan bu araştırmanın odağında, Ordu ili yer almaktadır. Ordu’nun sinema serüveni, yirminci yüzyıl başlarından 1950’li yılların sonlarına kadar, sözlü kaynaklar, yerel gazeteler, anı kitapları, sinema fotoğrafları, il yıllıkları gibi çeşitli kaynaklarla birlikte ele alınmıştır. Çalışma, sinema tarihi sahasına, seyyar film gösterimlerden, bilinen ilk sinema salonlarının organizasyonuna, salonların fiziksel özelliklerine, sinemada gösterilen sessiz filmlere, salon işletmecilerinin ve seyirci öznelerinin davranışlarına kadar kısıtlı bilgiye sahip olduğumuz erken Cumhuriyet Dönemi Türkiyesi’ndeki pek çok sinema pratiğine dair konulara, Ordu özelinde küçük bir kapı aralamaktadır. Araştırmada, Ordu’nun sinema tarihine, filmler, sinema salonlarının işletmecileri, çalışanları, sinema anıları, sinemanın kent, mahalle ve mekân fenomenleriyle ilişkisi çerçevesinden bakılmıştır. Bu anlamda, sinema salonları; localar, mevkiler, salondaki düzenin sağlanması gibi konular etrafında, sınıfsal, kültürel ve toplumsal dinamiklerle tartışılmıştır. Araştırma, bahsi geçen konularla, Türkiye’deki sinema tarihi alanına Ordu’nun özgün koşulları bağlamıyla katkı sunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

yeni sinema tarihi, mekân, seyirci, sınıf, kültür

THE HISTORY OF CINEMA IN THE PROVINCE OF ORDU (1912–1960): AN ORAL HISTORY BASED ON NEW CINEMA HISTORY

Öz

The focus of this study is the Turkish province of Ordu.
The cinema history of Ordu dates to the early twentieth century. The first film screenings in Ordu took place in such venues as schools and theater halls. Ordu’s first dedicated cinema, Sinematograf Makridi, opened in 1912. Following the population exchange in the aftermath of the First World War, Ordu’s sole cinema was for many years the İhsan Bey Cinema, run by Halis Öge and his son İhsan Öge. That changed with the opening of the Halkevi Cinema in the late 1940s and Millet Cinema and Zafer Cinema in the 1950s. Based on the perspective of New Cinema History, this study traces the story of these cinemas and the other components of Ordu’s cinema history, from the cinema operators and audiences to the films themselves.
In the early twentieth century, the cinema experience in Ordu was shaped by Greeks, Armenians, and Turks. The Greek population disappeared with the post-war population exchange, and the Armenian population gradually declined over the following decades but remained significant until the 1980s. Over the course of the century, cinemas were put to different purposes, serving as venues for not only film screenings but also plays and concerts. Since the end of the twentieth century, cinemas have gradually disappeared from Ordu, as they have across Turkey.
This study follows Ordu’s cinema adventure through various sources, such as oral sources, local newspapers, memoirs, cinema photographs, and provincial yearbooks, from the beginning of the twentieth century to the 1970s. It shines a light on many little known aspects of cinema history in Ordu and early republican Turkey, from mobile film screenings to the organization and physical characteristics of the first known cinemas, the silent films shown in them, the behavior of the cinema operators and audiences, and cinema practices. In the study, Ordu’s cinema history is addressed on the basis of city, neighborhood, and space. Ordu’s urban dynamics are discussed alongside the traditional relationships on display at the neighborhood level, what cinemas mean spatially for both the city and cinema-going audiences, and the class, cultural, and social dynamics in which cinemas are enmeshed. In this way, the study aims to contribute to the field of Turkish cinema history and our understanding of Ordu’s place within it.

Anahtar Kelimeler

New Cinema History, space, audience, class, culture

Kaynakça

• 1967 Ordu İl Yıllığı
• Akaoğlu, K. K. (2006). Apo Tin Zor Tou Pontoy Laografika Kotuoron. Mati. (Εκδόσεις Μάτι).
• Akbulut H. (2018) Bir Seyirci Araştırmasından Etnografik Deneyimler ve Hikâyeler. Folklor ve Edebiyat , (95) 3, s. 13-34.
• Akbulut, H. (2014). Sinemaya Gitmek ve Seyir: Bir Sözlü Tarih Çalışması. Elektronik Gelişim ve Mesleki Araştırmalar. 2(2), s. 1-16.
• Allen, R. C. (1990). From Exhibition to Reception: Reflections On The Audience in Film History. Screen, 31(4), 347-356. doi:10.1093/ screen/31.4.347.
• Arslan, S. (2022). Türkiye’de Sinemanın Tarihi, (Rifat Özçüllü, Çev.). Kronik.
• Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1915, Ankara: Genel Kurmay Başkanlığı. ATASE Yayınları, 2005, cilt 1, s. 147.
• Ayça, E. (1993). Türk sineması seyirci ilişkileri. Kurgu, 11(1), s. 115-131.
• Beyoğlu, S. (2001). Sinema Karadeniz’de (1909-1933). Toplumsal Tarih, 26(92), s.47-50.
• Biltereyst, D. and Philippe, M. (2016). New Cinema History and The Comparative Mode: Reflections on Comparing Historical Cinema Cultures. Alphaville: Journal of Film and Screen Media . (11), p. 13-32.
• Bozis, Y. ve Bozis S. (2014). Paris’ten Pera’ya Sinema ve Rum Sinemacılar. Yapı Kredi Yayınları.
• Caunce, S. (2016) Sözlü Tarih ve Yerel Tarihçi. (3. Basım). (Çev. Bilmez Bülent Can& Alper Yalçınkaya).Tarih Vakfı Yurt Yayınları
• Çam A. ve Şanlıer Y. İ. (2019) Adana Sinema Tarihinden Kadınların Seyir Deneyimine Dair Fragmanlar. Kültür ve İletişim Dergisi. 22(2), s. 63-94.
• Çam, A. ve Yüksel, İ. Ş (2020). Seyir ve Seyirci Çalışmalarında Yöntem Sorunu – Adana Şehir Merkezi ve Toros Yayla Köylerinden Yansıyanlar, Sinema, Seyir ve Seyirci: Türkiye’de 2000 Sonrası Değişen Seyir Kültürü ve Yeni Seyir Deneyimleri, Aydan Özsoy (ed), s. 143–165. Literatürk Akademia Yayınları
• Duyan, Y. (2021). Sinemanın Mardin’deki Seyri: Sinema, Şehir ve Seyir. Sinecine: Sinema Araştırmaları Dergisi, 12(1), s. 9-42.
• Çebi, S. (2000). Ordu Şehri Hakkında Derlemeler ve Hatıralar. ORSEV.
• Çebi, S. (t.y.). Ordu’dan Görüntüler. Ordu Çevre Koruma Vakfı.
• Çeliktemel-Thomen, Ö. (2016). Çocuklar ve Kadınlar: Geç Osmanlı Döneminde Sinema Hakkında Bir Mütalaa. Alternatif Politika, 8 (Special), s.1-29.
• Devellioğlu, F. (2005). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik, Lûgat: Eski ve Yeni Harflerle. (Yayına Hazırlayan: A. S. Güneyçal), (22. Baskı). Aydın Kitabevi.
• Diken Yücel, D. (2022). Yeni Sinema Tarih Yazımına Bir Katkı: Yeşilçam Döneminde Malatya’da Seyir ve Seyirci. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 2022(60), 1-30. https://doi.org/10.47998/ikad.1138877
• Ekinci, İ. (2006). XIX. Yüzyılın sonlarında Ordu Kazasında Müslim-Gayrimüslim Nüfusu ve İlişkileri. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 1(1), 55-87.
• Elden, Y. (2012). Sinema’nın Kayseri’deki Serüveni. Palet.
• Emecan, G. (2009). Bulancak’ta Sinema: Şemsi Emecan’la Konuşma. Kebikeç, 169–176.
• Erdoğan, N. (1989). Seyirci ve Bir Anlamlama Süreci Olarak Sinema )Yayımlanmamış Doktora Tezi), Anadolu Üniversitesi. Eskişehir.
• Erdoğan, N. (2017), Sinemanın İstanbul’da İlk Yılları - Modernlik ve Seyir Maceraları. İletişim.
• Erkılıç, H. (2012). Türkiye’de Sinema Salonlarının Dijital Dönüşümü. The Turkish Online Journal of Design Art and Communication,2 (2), s. 94–99.
• Erkılıç, H. ve Ünal, R. (2018). Adana Sinemaları: Yediden Yetmişe Sinemadayız!. A.D. Topçu &Y. G. Topçu (Ed.), II. Uluslararası Multidisipliner Çalışmaları Kongresi Bildiri Tam Metin Kitabı, s. 155-189. Akademisyen Kitabevi.
• Ertaylan, A. (2013). Yeşilçam Döneminde Van’ın Sinema Kültürü. Journal of Turkish Studies, 2013, 8 (5), s. 1839–1857
• Evren, B. (1998), Eski İstanbul Sinemaları: Düş Şatoları. Milliyet.
• Felekoğlu, H. M. (2013). Kamusal Alanın Gelişimi İçinde Sinemanın Yeri: Ankara Örneği, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Güney, H. N (2019). Geçmişten Günümüze Ordu Kenti. Gece.
• Gürsoy U. (2012) Yaşasın Bizim Tiyatro. Cinius.
• Güvemli, F. (1999) Bir zamanlar Ordu (Yayına Hazırlayan: İbrahim Dizman), T.C. Kültür Bakanlığı.
• Jeancolas, J. P. (2014). Sinema Salonunun Doğuşu ve Gelişimi. Kentte Sinema Sinemada Kent, (Hazırlayanlar: N. Türkoğlu, M. Öztürk, G. Aymaz), (s. 13-19). Pales.
• Kaya, D. (2017) Eski İzmir sinemaları ve yıldız sineması: Mekân toplum seyir, sinecine: Sinema Araştırmaları Dergisi (8)2 93-138.
• Kuhn, A. (2002). An Everyday Magic: Cinema and Cultural Memory . London, NY: I.B. Tauris.
• Lefebvre, H. (2014). Mekânın Üretimi, (Çev. I. Ergüden), (2. Basım). Sel.
• Liman, A. S. (2014), Gaziantep’te Sinema, Seyir ve Seyirci (1923-1980). İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi. (47), s. 97–123.
• Maltby, R. and Stokes, M. (2007). Introduction, Going To The Movies: Hollywood and the Social Experience of Cinema , M. Stokes, R. C. Allen & R. Maltby (Ed.), Exeter: University of Exeter.
• Moss, W. M. (1977). Oral History: An Appreciation. American Archivist, 40(4), s. 429-439.
• Odabaşı, İ. A. (2017). Milli Sinema Osmanlı'da Sinema Hayatı ve Yerli Üretime Geçiş. Dergâh Yayınları.
• Onaran, A. Ş. (1994). Türk Sineması I. Cilt. Kitle.
• Özbucak, C. (2015). Ordu’dan İnsan Manzaraları. Serüven.
• Özgüç, A. (2003). Türk Film Yönetmenleri Sözlüğü. Agora.
• Özen, E. (2009). Özön’ün Paltosundan Kurtulmak: Türkiye Sineması Tarihi Çalışmalarının Eleştirel Bir Değerlendirmesi. İletişim Araştırmaları, 7(1-2), s.13-47.
• Özen, E. (2013). Sinema Tarihi Çalışmalarında Önemli Bir Proje: Homer. Sinecine, 4(2), 155-165.
• Özön, N. (1968), Türk Sineması Kronolojisi (1895 – 1966). Bilgi.
• Özsoy, M. (2021). Toplumsal Tarihe Sinema Penceresinden Bir Bakış: Bir Sözlü Tarih Çalışması (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Özsoy, M. (2023). Pavlidis’ten Uğur’a Giresun’da Sinemanın Toplumsal Tarihi Yeni Sinema Tarihi Çalışmaları Yöntemler- Yaklaşımlar. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Öztürk, S. (2013). Türkiye’de Sinema Mekânlarını Sözlü Tarih Üzerinden Anlamak. Milli Folklor, 25(98), s. 19-31.
• Öztürk, S. (2005). Erken Cumhuriyet Döneminde Sinema Seyir Siyaset. (Birinci Basım) Elips Kitap.
• Özuyar, A. (2008) Sinemanın Osmanlıca Serüveni. De Ki.
• Refiğ, H. (1996). Türk sinemasının Yükseliş ve Çöküşü Üzerine Bazı Düşünceler, (Ed: S. Murat Dinçer) Türk Sineması Üzerine Düşünceler. Doruk.
• Scognamillo, G. (1987). Türk Sinema Tarihi, İstanbul: Metis.
• Thompson, P. (1991). Oral Hhistory and The History of Medicine: A Review. Social History of Medicine, 4(2), 371-383.
• Tokmak, M. (2016). Sözlü Tarih ve Derinlemesine Görüşme. Ardahan Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 2(3), s. 83-98.
• Uybadın, A. (2021). 1960’lı ve 1970’li Yıllar Türkiyesi’ndeki Sinema Deneyimlerini Hatırlamak (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Gürses, 16 Eylül 1958, Yıl: 33. sayfa.4.
• Gürses, 20 Birinci Teşrin, 1944, sayı:462. s. 1.
• Zaman, 7 Ocak 1966, yıl:4, sayı:948. sayfa: 4.
• Güzel Ordu, 17 Ocak 1945, sayı:606, s.1.
• Güzel Ordu, 7 Şubat 1945, sayı:609, s. 1.
• Gürses, 31 Mart 1944, Sayı:434, s.1.
• Gürses, 6 Ağustos 1949, sayı: 691, s. 1.
• Güzel Ordu, 26 Şubat 1947, sayı:710.
• Bayar, G. (2022, 01 28). Ordu Ermeni Kilisesi Papazı Movses Sarkisyan’ın öyküsü . Agos: https://www.agos.com.tr/tr/yazi/26719/ordu-ermeni-kilisesi-papazi-movses-sarkisyanin-oykusu)
• Kiziridou, T. (2021, 08 21). Kotyora: İsa'nın Şefaati'nin görkemli kilisesinin bulunduğu modern Ordu (fotoğraflar). PontosNews: https://www.pontosnews.gr/660818/taxidi/kotyora-i-sygchroni-orntoy-me-ton-epivlitiko-nao-tis-ypapantis/
• SÖZLÜ KAYNAKLAR
• Ohannik Bakır, 1937 doğumlu, Görüşme Tarihi: 31.03.2024
• Coşkun Çetinalp, 1958 doğumlu, Sözlü Görüşme, Görüşme Tarihi: 11.11.2023
• Vatan Çakmak, 1964 doğumlu, Görüşme Tarihi: 11.11.2014
• Kenan Çebi, 1947 doğumlu, Görüşme Tarihi: 11.11.2023
• Arsen Bahçeoğlu, 1940 doğumlu, Görüşme Tarihi: 04.04.2024-11.04.2024
• Gülçin Üstüntaş, 1940 doğumlu, Görüşme Tarihi: 04.04.2024
• Seylan Ergen, 1940 doğumlu, Görüşme Tarihi: 04.04.2024
• Hüseyin Naim Güney, Ordu-yerel tarih yazarı, Sözlü Görüşme: 12.04.2024
• Can Orhon, Görüşme Tarihi: 05.04.2024
• İbrahim Dizman, Görüşme Tarihi: 17.06.2024
• Güven Bayar, Görüşme Tarihi: 16.06.2024 - 17.06.2024