Tefsirde Nahvin Rolü: Mekkî b. Ebî Tâlib’in el-Hidâye Adlı Eseri

Yıl 2025, Sayı: 2, 19 - 38, 30.06.2025

Sefa Erkmen

Öz

Şüphesiz Kur’ân, İslâm dininin en temel kaynağıdır. Onun, en doğru ve net bir şekilde anlaşılması için Müslüman âlimler azami gayret sarf etmişlerdir. Bu hikmet dolu kitabı araştırırken birçok ilim dalından yararlanmışlardır. Kuşkusuz bu ilimlerin başında nahiv ilmi yer almaktadır. Nahiv ilmi ile Kur’ân’ı anlama ve yorumlama yöntemi erken dönemden itibaren görülmeye başlanmıştır. Birçok müfessir, nahiv ilminin kural ve kaidelerini Kur’ân âyetlerini tefsir etmede, âyetlerden hüküm istinbât etmede delil ve dayanak olarak kullanmıştır. Bu ilim ile Kur’ân âyetlerini açıklamaya çalışan müfessirlerden birisi de Mekkî b. Ebî Tâlib’dir (öl. 437/1045). Endülüs tefsir ekolünün kurulmasına büyük katkısı olan bu bilgin, el-Hidâye ilâ bulûği’n-nihâye adlı eserinde, âyetleri açıklarken, yorumlarken ve âyetlerden yeni görüşler türetirken Arapça dil bilgisinden son derece istifade etmiş ve görüşlerini bu kurallar üzerine bina etmiştir. Eserinde Sîbeveyhi (öl. 180/796), Ferrâ (öl. 207/822), Ahfeş (öl. 215/830 [?]), Ebû Ubeyd (öl. 224/838) ve daha birçok dilbilimcinin nahvî görüşlerine yer vermiş ve bu görüşler arasında tercihte bulunmuştur. Birden çok delilin bulunduğu âyetlerin tefsirinde, önceliği dil kuralına dayalı delile yer verdiği, bazı yerlerde ise sözü tamamen dilbilimcilere bıraktığı dikkat çekmektedir. Çalışmada, konuya ilişkin bazı âyetler örnek olarak işlenmiş ve Mekkî b. Ebî Tâlib’in dil kurallarına dayalı görüşleri ortaya konmuştur. Aynı zamanda bu makale ile Kur’ân’ı doğru anlamada dil bilgisinin önemine ve el-Hidâye özelinde ulemânın konuya yaklaşımına dikkat çekilmiştir. Benzer çalışmalarda müellifin daha çok tefsir ve kıraat yönü işlenmiş, fakat dilbilimci yönünü esas alan böyle bir çalışmaya rastlanılmamıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı , Nahiv , Tefsir , Mekkî b. Ebî Tâlib , el-Hidâye.

Etik Beyan

Çalışmada sunduğum verileri, bilgileri ve dokümanları akademik ve etik kurallar çerçevesinde elde ettiğimi; bilgi, belge, değerlendirme ve sonuçları bilimsel etik ve ahlak kurallarına uygun olarak sunduğumu; yararlandığım eserlerin tümüne uygun atıfta bulunarak kaynak gösterdiğimi; verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı; sunduğum çalışmanın özgün olduğunu bildirir, aksi bir durumda aleyhime doğabilecek tüm hak kayıplarını kabullendiğimi beyan ederim.

The Role of Nahv in Tafsīr: Makkī b. Abī Tālib ’s Work Called al-Hidāye

Öz

Undoubtedly, the Qur’an is the most fundamental source of the Islamic religion. Muslim scholars have made every effort to ensure the most accurate and clear understanding. While researching this book full of wisdom, they benefited from many branches of science. Undoubtedly, the science of nahw is at the forefront of these sciences. The method of understanding and interpreting the Qur’an with the science of nahw began to be seen from the early period. Many commentators have used the rules and regulations of nahw as evidence and basis in interpreting the verses of the Qur’an and in deriving rulings from the verses. One of the commentators who tried to explain the verses of the Qur’an with this knowledge is Makkī b. Abī Tālib (d. 437/1045). This scholar, who made a great contribution to the establishment of the Andalusian school of interpretation, made great use of Arabic grammar while explaining, interpreting and deriving new views from the verses in his work entitled al-Hidāye ilâ bulûği’n-nihâye, and he built his views on these rules. In his work, he included the grammatical views of Sībawayhi (d. 180/796), Farrā (d. 207/822), Ahkfash (d. 215/830 [?]), Abu Ubayd (d. 224/838) and many other linguists and made a choice among these views. It is noteworthy that in the interpretation of verses where there is more than one evidence, he gives priority to the evidence based on the rule of language, and in some places he leaves the decision entirely to linguists. In the study, some verses related to the subject were treated as examples and the views of Makkī b. Abī Tālib based on language rules were revealed. At the same time, this article draws attention to the importance of grammar in understanding the Qur'an correctly and the approach of the scholars to the subject, particularly in al-Hidāye. In similar studies, the author's interpretation and recitation aspects have been mostly studied, but no such study has been found that is based on his linguistic aspect.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , Nahw , Tafsīr , Makkī b. Abī Tālib , al-Hidāye.

Kaynakça

• Akdağ, Hasan. Arap Dilinde Edatlar. Konya: Tekin Kitabevi, 1981.
• Aktaş, Osman. “Arap Dilinde Müphem Lafızlar ve Delâletleri”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 6/2 (Aralık 2021).
• Bâbetî, Azîze Fevvâl. el-Mu‘cemu’l-mufassal fi’n-nahvi’l-‘Arabiyyi. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1413/1992.
• Barbaros, Ekrem. “Mekkî b. Ebî Tâlib’in Hayatı ve “Müşkilü İ’râbi’l-Kurʾân” Eserinde Kullandığı Yöntem”. Ağrı İslami İlimler Dergisi (AGİİD), Aralık 2022 (11), s.178-197.
• Barbaros, Ekrem. Mekkî b. Ebî Tâlib ve Kur’ân İlimlerine Dair Eserlerinde Takip Ettiği Dilsel Yöntem. Ağrı: Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Temel İslâm Bilimleri, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Beyzâvî, Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Mar‘aşlî. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabi, 1418.
• Can, Hüseyin. Mekkî b. Ebî Talib’in el-Hidaye İla Bulûği'n-Nihaye Adlı Tefsirinde Kıraat-Anlam İlişkisi. Ankara: İlahiyat Kitap, 2023.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sihâh tâcu’l-luğa ve sihâhu’l-‘Arabiyye. thk. Muhammed Tâmir – Enes Muhammed eş-Şâmî - Zekeriyyâ Câbir Ahmed. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1430/2009.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1985.
• Çardak, Fatih. el-Hidâye’de Kırâat – Tefsir İlişkisi. Karabük: Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Dabbî, Ahmed b. Yahyâ. Buğyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüsi. thk. İbrâhîm el-Ebyârî. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye/ Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Lübnânî, 1410/1989.
• Dayf, Şevkî. el-Medârisü’n-nahviyye. Kahire: Dârü’l-Me‘ârîf, 1968.
• Dayf, Şevkî. Tecdîdü’n-nahv. 6. Basım. Kahire: Dârü’l-Me‘ârîf, 2015.
• Edirnevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtü’l-Müfessirîn. thk. Süleyman b. Sâlih el-Hazzî. Medine: Mektebetü’l-‘Ulûmi ve’l-Hikemi, 1417/1997.
• Efgânî, Saîd. fî usûl’i-nahvi. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1407/1987.
• Emin, Ahmed. Duha’l-İslâm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Eren, Ali Cüneyt. “Nahiv İlminin Tefsirle İlişkisi ve Birbirlerine Etkisi”. ISAV, III. Kur’ân Araştırmaları Sempozyumu. İstanbul: Tartışmalı İlmî Toplantılar Dizisi, 2002.
• Erkmen, Sefa. Arap Dilinde Harfi Cerler ve Ahkâm Ayetlerinde Manaya Etkisi: Cessâs Örneği. Ankara: İlâhiyât, 2021.
• Eroğlu, Yakup. “Kur’ân-ı Kerîm’in Arap Diline Etki ve Katkıları”. Ağrı İslâmi İlimler Dergisi (AGİİD), Aralık 2020 (7), s.182-199.
• Esterâbâdî, Radî. Şerhu’r-Radî li Kâfiyeti İbn Hâcib. thk. Yahyâ Beşîr el-Mısrî. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1417/1996.
• Fahrüddîn er-Râzî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. 3. Basım. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabi, 1420.
• Ferhât, Ahmed Hasan. Mekkî b. Ebî Tâlib ve Tefsîru’l-Kur’ân. 1. Basım. Umman: Dârü ‘Ammân, 1417/1997. Galâyînî, Mustafa. Ricâlü’l-Muʿallakâti’l-ʿaşr. Beyrut: Mektebetü’l-‘Asriyye, 1418/1998.
• Gürkan, Nejdet. “Arapça’da “El” Takısı ve Fonksiyonları” Ekev Akademi Dergisi 8/18 (Kış 2004).
• Hamevî, Yâkût er-Rûmî. Muʿcemü’l-üdebâ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Hammûd, Hudar Mûsâ Muhammed. en-Nahv ve’n-nuhât el-medâris ve’l-hasâis. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1423/2003.
• Hevvârî, Hûd b. Muhakkem. Tefsîru kitâbillâhi’l-ʿazîz. thk. el-Hâcc b. Saîd Şerifî. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1990.
• Hocaoğlu, Mustafa. Usûl Açısından Ahkâm Tefsiri -Cessâs, Herrâsî ve İbn Arabî Örneği-. Kahramanmaraş: Samer Yayınları, 2019.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: Dârü’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, h. 1422.
• İbn Beşküvâl. es-Sıla. thk. İbrâhîm el-Ebyârî. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye/ Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Lübnânî, 1410/1989.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü Sâdır, 1397/1977.
• İbn Hişâm el-Ensârî. Mugni’l-lebîb. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Beyrut: Mektebetü’l-‘Asriyye, 1411/1991.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-‘Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr - Muhammed Ahmed Hasbullah - Hâşim Muhammed eş-Şâzelî. Kahire: Dârü’l-Me‘ârîf, ts.
• İbnü’l-Cezerî, İmâm Şemsüddîn Ebi’l-Hayr. Gâyetü’n-Nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. thk. Gotthelf Bergstrasser. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1427/2006.
• Kadî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed. Şerhu’l-usûli’l- hamse. thk. Abdülkerîm Osmân. Kahire, 1996.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ el-Yahsubî. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik li-maʿrifeti aʿlâmi mezhebi Mâlik. thk. Muhammed Sâlim Hâşim. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1418/1998.
• Keskin, Mustafa. “Tefsirde Nahivin Rolü: Cessas’ın Ahkâmu’l Kur’an Örneği”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 2/11 (2019).
• Keskin, Mustafa. Nahiv İlminde Vâdıh Türü Eserler ve ez-Zübeydî’nin Kitabü’l Vâdıh Adlı Eseri. Ankara: İlâhiyât, 2020.
• Kıftî, Vezîr Cemâlüddîn Ebi’l-Hasen Ali b.Yûsuf. İnbâhür-ruvât ‘alâ enbâhi’n-nuhât. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-‘Arabî/ Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1406/1986.
• Kılıç, Servet. Kırâat İlminde Mekkî b. Ebî Tâlib. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Koyuncu, Recep. “Mekkî b. Ebî Tâlib’in el-Keşf ‘an vücûhi’l-Kırâʾâti’s-Seb’ Adlı Eserine Tevcîhü’l-Kırâʾat Bağlamında Bir Bakış”. Mütefekkir 6/12 (2019).
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. 12. Basım. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Ahmed el-Baradûnî-İbrahim Atfîş. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. en-Nüket ve’l-ʿuyûn. thk. Seyyîd b. Abdülmaksûd b. Abdürrahîm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed el-Kaysî el-Kurtubî. el-Hidâye ilâ bulûgi’n-nihâye. thk. Muhammed Osmân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2011.
• Merâgî, Ahmed Mustafa. Tefsîrü’l-Merâgî. Mısır: Mustafa el-Bâbî Matbaası, 1365/1946.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabi, 1423.
• Murâdî, Hasan b. Kâsım. el-Cene’d-dânî fî hurûfi’l-meʿânî. thk. Fahreddin Kabâve-Muhammed Nedîm Fâzıl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1413/1992.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Muktedab. thk. Muhammed Abdülhâlik Uzayme. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Nahle, Mahmûd Ahmed. Usûlü’n-nahvi’l-‘Arabî. Beyrut: Dârü’l-‘Ulûmi’l‘Arabiyye, 1407/1987.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd Hâfızüddîn. Medârikü’t-tenzîl ve hakâʾiku’t-teʾvîl. thk. Yûsuf Ali Büdeyvî. Beyrut: Dârü’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419/1998.
• Öğmüş, Harun. “Nahvin Kur’an’ın Anlaşılmasına Etkisi Bağlamında İbn Medâ el-Kurtubî’ni Kitâbü’r-Red ‘ale’n-nuhât Adlı Eserinin Değerlendirilmesi”. M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 35 (2008/2), 5-24.
• Önen, Hacı - Fidanboy, Ömer, Mekki b. Ebi Talib İlmi Kişiliği ve Kıraat İlminin Temel Meseleleri. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2020.
• Öztürk, Mahmut Şevket. Mekkî b. Ebî Tâlib ve el-İbâne an meâni-Kırâât Adlı Eseri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Y. Lisans Tezi, 2011.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ebû Muhammed b. Âşur. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabi, 1422/2002.
• Sanur, Rıdvan. Mekkî b. Ebi Tâlib ve Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin Nesih Problemine Bakışının Mukayesesi isimli eseri. İstanbul: DBY Yayınları, 2023.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed. Tefsîru’s-Semerkandî el-müsemmâ Bahru’l-ulûm. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvız. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1413/1993.
• Seyyid, Abdurrahman, Medresetü’l-Basrati’n-nahviyye neş’etühû ve tetavvuruhû. Mısır: Dârü’l-Ma‘arîf, ts. Sîbeveyhi, Ebû Bişr b. Amr b. Osmân b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 3. Basım. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1408/1988.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebû Bekir Celaleddîn. el-İktirâh fî usûl’i-nahv. Abdulhakîm ‘Atiyye. 2. Basım. b.y.: Dârü’l-Beyrûtî, 1427/2006.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebû Bekir Celaleddîn. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Mısır: Hey’etül-Mısriyye, 1394/1974.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebû Bekir Celaleddîn. Hem‘u’l-hevâmi‘ fi şerhi cem‘u’l-cevâmi‘. thk. Ahmet Şemseddîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1418/1998.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân fî teʾvîli’l-Kurʾân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Uzun, Taceddin. Sarf – Nahiv Terimleri Sözlüğü. Konya: Damla Matbaası, 1997.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed. el-Vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dârü’l-Kalem-Beyrut: Dârü’ş-Şâmiyye, 1415/1995.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meʿâni’l-Kurʾân ve iʿrâbüh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kâsım. el-Cümel. thk. İbn Ebî Şeneb. Cezair: Jules Carbonel Matbaası, 1926.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebî Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. thk. Hassân Abdulmennân. Lübnan: Beytü’l-Efkâr, 2004.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebî Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’l-a‘lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1424/2003.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan hakâʾiki gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvız. Riyad: Mektebetü’l-‘Ubeykân, 1418/1998.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Abdillah. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kurʾân. thk. Ebü’l-Fazl ed-Dimyâtî. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1428/2006.
• Zübeydî, Ebû Bekr el-İşbîlî en-Nahvî. Kitâbü’l-vâzıh. thk. Abdülkerîm Halîfe. 2. Basım. Amman: Dârü Celîsi’z-Zamân, 2011.