{-DI} Ekinin Kökeni Üzerine Düşünceler

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 1148 - 1166, 30.11.2024

Kubilay Fener

https://doi.org/10.30561/sinopusd.1542329

Öz

Türkçede ekler, görev ve fonksiyonlarının yanı sıra köken bakımından da incelemelerin odak noktasında bulunmaktadır. Nitekim eklerin kökenine ilişkin pek çok çalışmanın günümüze kadar yapılageldiği görülmektedir. İlgili duruma istinaden bu çalışmada, bilinen geçmiş zaman ekinin kökeni incelenecektir. Türkçenin bildirme kipleri arasında yer alan {-DI} ekinin kökeni üzerine O. Böhtlingk (1851)’den beri pek çok Türkolog görüş ve düşünce ifade etmiştir. İlgili ekin kökenine dair belirtilen etimoloji denemelerinin hayli çeşitli olması, konuya ilişkin fikir birliği sağlanamadığı ve literatürde hâlâ bir tartışma bahsi olarak varlığını sürdürdüğüne işaret etmektedir. Öte yandan ekin kökeni hakkında birbirinden epeyi farklı görüşler ifade edilmesine karşın bunlardan iki tanesinin ön plana çıktığı görülmektedir: I. ‘Fiilden isim yapım eki {-D}+iyelik eklerinin’ birleşimiyle oluşmuştur; II. {-DIk} sıfat fiil ekinden gelmektedir. Bu çalışmada, yeni bir köken önerisinde bulunmaktan ziyade ikinci görüşün doğruluğu savunulacak ve birinci görüşü savunan araştırmacıların hangi noktaları aydınlatmaları gerektiği üzerinde durulacaktır. Ekin kökenine ilişkin ortaya çıkan belirsizliğe cevap verebilmek için öncelikle ekin menşei üzerine yapılan değerlendirmeler kısaca gözden geçirilecek, ardından kendi görüş ve düşüncelerimiz belirtilecektir.

Anahtar Kelimeler

{-DI} Bilinen Geçmiş Zaman Eki, {-DIk} Sıfat fiil Eki, İyelik Ekleri, Köken Bilgisi

Thoughts On The Etymology Of The Suffix {-DI}

Öz

In Turkish, suffixes are at the focal point of studies in terms of their etymology as well as their functions and duties. As a matter of fact, it is seen that many studies on the etymology of suffixes have been carried out until today. In this study, the etymology of the past definite suffix will be examined based on the relevant situation. Since O. Böhtlingk (1851), many Turcologists have expressed their views and opinions on the etymology of the {-DI} morpheme, which is among the indicative moods of Turkish. However, the fact that the etymology attempts on the etymology of the relevant suffix are quite diverse indicates that there is no consensus on the subject and that it still continues to exist as a matter of debate in the literature. On the other hand, although there are quite different opinions expressed about the etymology of the suffix, two of them seem to come to the fore: I. It is formed by the combination of nominal suffix {-D} + possessive suffixes; II. It comes from the participle suffix {-DIk}. In this study, rather than proposing a new etymology, the accuracy of the second view will be defended and the points that researchers defending the first view should shed light on will be emphasized. However, in order to respond to the uncertainty regarding the etymology of the suffix, first the evaluations made on the etymology of the suffix will be briefly reviewed, and then our own views and opinions will be expressed.

Anahtar Kelimeler

{-DI} Past Definite Suffix, {-DIk} participle suffix, Possessive Suffix, Etymology

Kaynakça

• Bang, W. (1916). “Studien zur vergleichenden Grammatik der Türksprachn: I”, SBAW 910-921.
• Banguoğlu, T. (2019). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Başdaş, C. (2014). “Türkçede Üçüncü Şahıs İyelik Eki ve Zamir N’si”, The Journal of Academic Social Science Studies, 30, 147-161.
• Benzing, J. (1952). Der Aorist im Türkischen, UAJb. 24, 1-2, 130-132. Boz, E. (2017). “Eskişehir Manav Ağızlarında Tanıklanan Eskicil Bir Geçmiş Zaman Eki -{DIK}”, Türklük Biliminin
• Ulu Çınarı ZEYNEP KORKMAZ ARMAĞANI, (Ed. Leylâ Karahan), 109-116.
• Böhtlingk, O. (1851). Über die Sprache der Jakuten. St. Petersburg.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische Grammatik der islamischen Literatur-Sprachen Mittelasiens. Leiden.
• Çarıyarov, B. (1969). Günorta-günbatar Türki dillerde işlik zamanları. Aşgabat: Türkmenistan SSR Ilımlar Akademiyası, Mağtımğulı Adındakı Dil ve Edebiyat İnstitutı.
• Deny, J. (2012). Türk Dil Bilgisi. (Çev. Ali Ulvi Elöve (1941); Günümüz Türkçesine Uyarlayan Ahmet Benzer). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Dmitriev, N. K. (1948). Grammatika Başkirskogo Yazıka. Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
• Eraslan, K. (1980). Eski Türkçede İsim Fiiller. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ercilasun, A.B. (2001). “L, N, R’den Sonra Niçin T?”, TDAY Belleten, 48 (2000), 191-194.
• Ercilasun, A. B. (2015). Türk Dili Tarihi -Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla-. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu Z. (2018). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. vd. (2021). Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden-Boston: Brill.
• Ergin, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım.
• Gabain. A. (1995). Eski Türkçenin Grameri. (M. Akalın çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, G. (2016). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınevi.
• Karahan, L. (1992). Görülen Geçmiş Zaman Eki “-DI/Dİ”NİN Tarz ve Bağlama Fonksiyonuna Dair, Türk Kültürü Araştırmaları Prof. Dr. Muharrem Ergin’e Armağan, Yıl XXVIII/1-2, 335-241.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri-I Fiil (KTLG 2013). Basit Çekim, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kartallıoğlu, Y. (2007). Sahacadaki {+A}/ {+O} Ekinin Işığında {-DI} Ekinin Kökeni Üzerine, Dil Araştırmaları Dergisi, 1(1), 31-38.
• Koç, M. (2012). Eski Anadolu Türkçesi /dUk/ Ekli Geçmiş Zaman Çekimi, Türkbilig, 23, 11-18.
• Korkmaz, Z. (2017a). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2017b). “Kâşgarlı Mahmud ve Oğuz Türkçesi”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 241-253.
• Kuznetsov, P. İ., (1995). “Türkiye Türkçesinin MorfoEtimolojisine Dair”, TDAY-Belleten, 43 (1995): 193-262.
• Melioranskiy, P. M. (1900). Arab’ filolog’ o turetskom’ Yazık’. Sanktpeterburg’: Tipografiya imperatorskoy akademii nauk’.
• Muhammed, R. (2019). Memlûk Kıpçak Türkçesinde -dUk Eki Üzerine Bir İnceleme, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 93, 203-209.
• Nalbant, M. V. (2002). –DUK Eki ve Divânü Lûgati’t Türk’te -DUK Ekli Görülen Geçmiş Zaman Çekimi, Türkoloji Dergisi, 15 (1), 193-203.
• Ramstedt, G. J. (1952). Einführung in diealtaische Sprachwissenschaft II: Formenlehre. (=MSFOu), Helsinki.
• Sarı, C. (2016). Türkçede {-(y)Xk} Sıfat-Fiil Ekinin Kullanımı ve İşlevleri, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 1(7), 233-244.
• Tekin, T. (2013a). Üçüncü Kişi İyelik Eki Üzerine, Makaleler 1, Altayistik, (Haz. Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 117-122.
• Tekin, T. (2013b). On the Old Turkic Verbal Noun Suffix, Makaleler 2, Tarihî Türk Yazı Dilleri, (Haz. Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 511-518.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yılmaz, E. (2019). /DOk/ Ekli Yüklemler ve Kıyı Dilleri: Çuvaşça, Yakutça, Dolganca ve Halaçça, İdil-Ural Araştırmaları Dergisi, 1 (2), 261-269.