Zorunlu Gönüllülük II. Dünya Savaşı Sonrası Bosna-Hersek'ten Polonyalıların Göçü

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 1621 - 1640

Cemile Tekin

https://doi.org/10.30561/sinopusd.1727013

Öz

II. Dünya Savaşı’nın ardından Yugoslavya’daki komünist yönetimin Bosna-Hersek’te yaşayan ulusal azınlıklara, özellikle de Polonya kökenli topluluğa yönelik yaklaşımı, devletin ulus inşası stratejileri ve sosyalist demografik projeksiyonları çerçevesinde yeniden şekillenmiştir. Bu çalışmada, savaş öncesinde Bosna-Hersek’in belirli bölgelerinde yarım yüzyılı aşkın süredir topluca yaşayan ve savaş sırasında Partizan hareketine aktif destek vermiş olan Polonyalıların, savaş sonrasında Yugoslavya’dan Polonya’ya yönlendirilen göç hareketi ele alınmaktadır. Literatürde sıklıkla “gönüllü dönüş” olarak nitelenen bu sürecin, yerel ve merkezi düzeydeki siyasi baskılar, mülkiyet kayıpları, ekonomik zorluklar ve ideolojik propaganda gibi çok boyutlu etkenlerle şekillendiği; dolayısıyla “gönüllülük” söyleminin sorgulanabilir olduğu savunulmaktadır. Makale, Yugoslavya ve Polonya devletleri arasındaki protokoller, Bosna-Hersek arşiv belgeleri, dönemin basın kaynakları ve tarih literatürüne dayanarak bu göçün ardındaki devlet politikalarını eleştirel biçimde analiz etmektedir. Bu yönüyle çalışma, savaş sonrası Doğu Avrupa’da etnik azınlıklara yönelik göç politikalarının nasıl biçimlendirildiğine dair özgün bir katkı sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yugoslavya , Polonyalılar , Bosna-Hersek , Göç , Gönüllülük Söylemi , Zorunlu Göç

Compelled Voluntariness: The Post-World War II Migration Of Poles From Bosnia-Herzegovina

Öz

Following World War II, the Yugoslav communist regime’s policy toward national minorities in Bosnia-Herzegovina particularly the Polish community was shaped by broader strategies of nation-building and socialist demographic engineering. This study examines the postwar migration of Polish nationals from Yugoslavia, especially from Bosnia-Herzegovina to Poland a process traditionally portrayed in historical literature as a “voluntary repatriation.” Contrary to this dominant narrative, the article argues that the migration was heavily influenced by political pressures, loss of property, economic hardships, and state-sponsored propaganda, which cast doubt on the authenticity of “voluntariness.” Drawing on bilateral protocols between Yugoslavia and Poland, archival documents from Bosnia-Herzegovina, contemporary press materials, and historical scholarship, the article offers a critical reassessment of state-driven migration policies. By doing so, it contributes to a deeper understanding of how ethnic minority displacement was orchestrated in postwar Eastern Europe.

Anahtar Kelimeler

Yugoslavia , Poles , Bosnia-Herzegovina , Migration , Discourse Of Voluntariness , Forced Migration

Kaynakça

• Akkan, E. (2007). Polonya. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIV, 317-320.
• Borba. (1946, Mayıs 22). “Srdačan ispraćaj prvog transporta Poljaka koji se uz sreza Laktaši krenuo za Poljsku”. Borba, (no. 122).
• Borba. (1946, Aralık 21). “Svečana predaja odlikovanja u ambasadi Poljske Republike”. Borba, (no. 304).
• Borba. (1946, Kasım 24). “Završena je repatrijacija Poljaka iz Jugoslavije”. Borba, (no. 281).
• Bosna-Hersek Arşivi, Bosna-Hersek Hükümeti, Defter 11, no. 7016/46, Karma Komisyon’un 10 Temmuz 1946’daki oturumundan tutanaklar.
• Bosna-Hersek Arşivi, Bosna-Hersek Hükümeti, Defter 16, s. 10153/46 (Komisyon tarafından Bosna-Hersek Hükümeti Başkanlığına gönderilen her nakliye için ayrı ayrı rapor).
• Bosna Hersek Arşivleri, Bosna Hersek Hükümeti, Defter 16, 10153/46, Yugoslav Polonyalıların Ülkelerine Geri Dönüş Komisyonu-Bosna Hersek Hükümeti Başkanlığına, 15 Haziran 1946.
• Brubaker, R. (2004). Ethnicity without groups. Harvard University Press.
• Dizdar, Z. (2002). Četnički zločini u Bosni i Hercegovini 1941-1945. Hrvatski institut za povijest / Dom i svijet.
• Drljača, D. (1985). Kolonizacija i život Poljaka u jugoslovenskim zemljama od kraja XIX do polovine XX veka. Etnografski institut.
• Dujmović, S. (2015). Poljska prisutnost u Sarajevu u međuratnom periodu (1918–1941). Poljska u Bosni Bosna u Poljskoj. Wydawnictwo Libron, 125-150.
• Gaćeša, L. N. (1984). Agrarna reforma i kolonizacija u Jugoslaviji 1945-1948. Matica Srpska.
• Gelo, J. (1995). Stanovništvo Bosne i Hercegovine: Narodnosni sastav po naseljima. Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske.
• Glas Slavonije. (1946, Nisan 7). “Prvi transport poljskih repatriraca iz Jugoslavije stigao u Poljsku. Glas Slavonije”, (no. 303).
• Hırvatistan Devlet Arşivi, Hırvatistan Komünist Partisi Merkez Komitesi Politbüro Tutanakları 1945-1952, Defter 1, 1945-1948, Zagreb 2005, 28.
• Janjetović, Z. (2005). Deca careva, pastorčad kraljeva: Nacionalne manjine u Jugoslaviji 1918. Institut za noviju istoriju Srbije.
• Jurčević, J. (2005). Bleiburg: jugoslavenski poratni zločini nad Hrvatima. Dokumentacijsko informacijsko središte-DIS.
• Kale, S. (2015). Poljska manjina u Hrvatskoj 1945–2015. L. Dobrovšak & I.
• Žebec Šilj, I, (2025). Nacionalne manjine u Hrvatskoj i Hrvati kao manjina: Europski izazovi”. Institut društvenih znanosti Ivo Pilar, 218-228.
• Kamberović, H. (2000). Prema modernom društvu: Bosna i Hercegovina od 1945. do 1953. godine. Centar za kulturu i obrazovanje Tešanj.
• Karakaš Obradov, M. (2014). Novi mozaici nacija u novim poredcima: Migracije stanovništva na hrvatskom području tijekom Drugoga svjetskog rata i poraća. Hrvatski institut za povijest. , Komisyon, (1985). Dokumenti o spoljnoj politici Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije: 1946. C. I. Jugoslovenski pregled.
• Korzeniowski, S. (1948). “Repatrijacija Poljaka iz Jugoslavije”. J. Benešić (Ed.), Današnja Poljska: Zbornik Društva za kulturnu suradnju Hrvatske s Poljskom Tipografija, 53-68.
• Kraljačić, T. (1987). Kalajev režim u Bosni i Hercegovini (1882-1903). Veselin Masleša.
• Kraljačić, T. (1989). “Kolonizacija stranih seljaka u Bosni i Hercegovini u vrijme austrougarske uprave”. Istorijski Časopis, XXXVI, 114-135.
• Lis, T. J, (2016). Iz Bosne u Poljsku: Prikaz izvornih dokumenata na temu reemigracije Poljaka iz Bosne i Hercegovine nakon II svijetskog rata. Bolesławiecki Osrodek Kultury-Miedzynarodowe Centrum Ceramiki.
• Naimark, N. M. (2001). Fires of hatred: Ethnic cleansing in twentieth-century Europe. Harvard University Press.
• Omerović, E. S. (2019). Nacionalne manjine u Bosni i Hercegovini (1918–1941). Univerzitet u Sarajevu / Institut za historiju.
• Pejanović, Đ. (1955). Stanovništvo Bosne i Hercegovine. Izdavačko preduzeće Beograd.
• Politika, (1946, Ocak 3). “Potpisan protokol o iseljavanju Poljaka iz Jugoslavije”. Politika, (no. 12.184).
• Politika, (1946, Nisan 2). “Prvi transport Poljaka krenuo iz Jugoslavije u Poljsku”. Politika, (no. 12.263).
• Politika, (1946, Ocak 16). “Saopštenje poljske ambasade u Beogradu”. Politika, (no. 12.194).
• Škiljan, F. (2019). Poljaci u Hrvatskoj. Predstavnica poljske nacionalne manjine grada Zagreba.
• Sušilo, M. (2019). Batar i Bukvik: Sela kojih više nema. Vlastita naklada.
• Topaktaş, H. (2015). “Osmanlı Devleti’nin Doğu Avrupa Politikalarında Taksim Sonrası Polonya (Lehistan) Üzerine Bir Değerlendirme”. Karadeniz Araştırmaları, 12(45), 211-231.
• Torpey, J. (2000). The invention of the passport: Surveillance, citizenship and the state. Cambridge University Press. Vjesnik, (1946, Nisan 4). “Oproštaj s Poljacima prilikom povratka u domovinu”. Vjesnik, (no. 295).
• Vukelić, V., & Šumanović, V. (2021). Četničke postrojbe u službi Nezavisne Države Hrvatske. Školska knjiga.