Yaygın Din Eğitiminde İslam İçi Çoğulculuğun İmkânı: Şırnak Örneği

Yıl 2024, , 472 - 501, 15.12.2024

Mustafa Cabir Altıntaş

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1538343

Öz

Türkiye’de isteğe bağlı olarak yaygın din eğitimi faaliyetlerini yürüten kurum olan Diyanet İşleri Başkanlığı (DİB), camiler ve Kur’an kursları aracılığıyla toplumun bütün kesimlerine hizmet götürmeyi amaçlamaktadır. Ancak gelinen noktada, kurumun İslam içi çoğulculuktan kaynaklanan farklı din eğitimi taleplerini karşılamakta bazı sorunlar yaşadığı ve imam-hatip ile Kur’an kursu öğreticilerinin bu konuda zorlandığı görülmekte, dolayısıyla toplumun bu talepleri yeterince karşılanamamaktadır. Ülkede hem bireylerin eğitim düzeylerinin çeşitliliğinden hem de farklı din anlayışlarından kaynaklanan bir çoğulculuk olduğu söylenebilir. Bu sebeple, cami ve Kur’an kurslarında sunulan din eğitiminin İslam içi çoğulculuktan kaynaklanan farklı ihtiyaç ve talepleri ne ölçüde karşıladığı, imam-hatip ve Kur’an kursu öğreticilerinin bu konularda karşılaştıkları sorunların neler olduğu ve bu konulara yönelik olarak Diyanet İşleri Başkanlığı’nın hangi çalışmaları yürüttüğünün araştırılması gerekmektedir. Bu çerçevede ‘yaygın din eğitimi kapsamında DİB bünyesinde İslam içi çoğulculuğa dair karşılaşılan problemler nelerdir?’, ‘Şafii imam-hatip ve Kur’an kursu öğreticilerinin kullandıkları ders kitabı ve mezhepsel farklılıklara dair düşünceleri nelerdir? ‘Bu düşüncelerin ortaya çıkmasında etkili olan faktörler nelerdir?’ sorularına cevap aranmıştır. Mezhepler üstü din öğretimi yaklaşımını ilke olarak kabul eden Diyanet İşleri Başkanlığı, yaygın din eğitimi kurumları olan cami ve Kur’an kurslarındaki İslam din eğitimi faaliyetlerinin de mezhepler üstü bir yaklaşımla yürütülmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Böylelikle Kur’an ve sünnet merkezli dini bilgiyi esas alan bir din eğitimi gerçekleştirmek hedeflenmiştir. Ancak, yaygın din eğitiminde bu ilkenin uygulamaya ne ölçüde yansıdığı ve gerçekleştirildiği yeteri kadar tartışılmamış ve bilimsel araştırmalarda da analitik değerlendirilmeleri yapılmamıştır. Ayrıca, camii ve Kur’an kurslarının hangi din eğitimi yaklaşımlarını benimseyeceği sorunu da bilimsel zeminde tartışılmalıdır. Bu çalışmamız, literatürdeki bu boşluğu doldurmayı amaçlamaktadır. Ayrıca, yaygın din eğitimi faaliyetleri kapsamında İslam içi çoğulculuktan kaynaklanan farklı talepler ile sunulan din eğitimi hizmetlerinin tartışılması ve değerlendirilmesi hedeflenmiştir. Nitel araştırma yöntemi ile Şırnak ili özelinde imam-hatip ve Kur’an kursu öğreticileri ile yarı-yapılandırılmış görüşmeler yapılarak ve Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yayınlanan program ve kurs kitapları incelenerek bu hususun incelenmesi amaçlanmaktadır. Şırnak ilinde görev yapan toplam 15 Diyanet personeli çalışma grubu olarak belirlenmiş ve elde edilen veriler betimsel analiz yöntemi ile değerlendirilmiştir. Çalışma din hizmetleri personeli tarafından fark edilen sorun veya zorluklar ile ders kitaplarına ve öğretim programına yönelik tespitleriyle sınırlı tutulmuştur. Toplanan verilerden elde edilen genel görüş, Kur'an kursu ve cami derslerinde mezhepsel çoğulculuğun göz ardı edildiği ve farklılıkların temsil edilmesinde sorunlar yaşandığıdır. Özellikle katılımcılar, kendi mezhepleri olan Şâfiîliğin DİB ders kitaplarında, müfredatında ve uygulamada yeteri kadar yer almamasının birtakım sorunlara yol açtığını ve bu durumun kendilerini ötekileştirdiğini ifade etmişlerdir. Verilen din eğitiminin yetersiz olması nedeniyle dini konulardaki bilgilerini okul dışında kendi çevrelerinden edindiklerini belirten katılımcılar, bu eksikliklerin DİB tarafından giderilmesini ve mezheplerinin DİB kurumlarında temsiliyetinin artırılmasını talep etmişlerdir. Araştırma, İslam içi dini çoğulculuk olarak adlandırabileceğimiz mezheplerin yaygın din eğitiminde görülen sorun ve eksikliklerine dair sunulabilecek öneriler ile sonuçlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dini Çoğulculuk, İslam İçi Çoğulculuk, Yaygın Din Eğitimi, Diyanet İşleri Başkanlığı, Din eğitimi

The Possibility of Intra-Islamic Pluralism in Non-Formal Religious Education: The Case of Şırnak

Öz

The Presidency of Religious Affairs (PRA) in Turkey oversees voluntary non-formal religious education through mosques and Qur'an courses, aiming to serve all societal segments. However, challenges arise in addressing diverse demands stemming from intra-Islamic pluralism. These challenges include difficulties faced by imam-hatip and Qur'an course instructors in accommodating differences in sectarian interpretations and varying educational backgrounds. For this reason, it is necessary to investigate to what extent the religious education offered in mosques and Qur'an courses meets the different needs and demands arising from intra-Islamic pluralism, what are the problems faced by imam-hatip and Qur'an course instructors on these issues, and what activities the PRA is carrying out to address these issues. In this framework, the following questions were sought to be answered: 'What are the problems encountered within the PRA regarding intra-Islamic pluralism within the scope of non-formal religious education?', 'What are the opinions of Shafi'i imam-hatip and Qur'an course instructors about the textbook they use and sectarian differences?', 'What are the factors that are effective in the emergence of these opinions? The Presidency of Religious Affairs emphasizes a supra-sectarian approach, focusing on religious education based on the Qur'an and Sunnah. While this principle is upheld in theory, its practical implementation and adequacy remain under-researched. Additionally, there is a need for scholarly debate on the appropriate educational approaches for mosques and Qur'an courses to address sectarian diversity effectively. This study aims to make a contribution to fill this gap in the literature, as well as to discuss and evaluate the different demands arising from intra-Islamic pluralism in non-formal religious education activities and the religious education services offered. With the qualitative research method, it is aimed to examine the issue by conducting semi-structured interviews with imam-hatip and Qur'an course instructors in the province of Şırnak and examining the programs and course books published by the PRA. A total of 15 religious personnel working in Şırnak province were determined as the study group and the data obtained were evaluated by descriptive analysis method. The study was limited to the problems or difficulties noticed by the religious services personnel and their determinations regarding the textbooks and curriculum. The general opinion obtained from the collected data is that sectarian pluralism is ignored in Qur'an courses and mosque lessons and that there are problems in representing differences. In particular, the participants stated that Shafiism, is not sufficiently included in the PRA textbooks, curriculum and practice has led to a number of problems and that this situation marginalizes them. The participants stated that due to inadequate religious education, they obtained their knowledge on religious issues from their own environment outside of school and demanded that these deficiencies be eliminated by the PRA and that the representation of their sect in PRA institutions be increased. The findings underline the necessity of addressing intra-Islamic pluralism in non-formal religious education and propose solutions for improving representation and inclusivity in PRA’s programs and services.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Religious Pluralism, Intra-Islamic Pluralism, Non-Formal Religious Education, Presidency of Religious Affairs.

Kaynakça

• Altıntaş, Mustafa Cabir. “Change of Identities and Religiosities of Muslim Young People across Time and Space: Resilient Youth”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (Haziran 2023), 22-46.
• Altıntaş, Mustafa Cabir. “Çokkültürlülük ve Kültürlerarasılık Ekseninde Din Eğitimi”. Teoloji ve Antropoloji Perspektifinden Din ve Kültür İlişkisi –II, eds. Abdulvasıf Eraslan-İsmet Tunç, 125-175. Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2022.
• Aşlamacı, İbrahim. “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Çoğulculuk Açısından Değerlendirilmesi”. Hikmet Yurdu 6 (2013), 267-282.
• Aşlamacı, İbrahim. “Öğretmenlerine Göre Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Din Öğretimi Modelleri Çerçevesinde Konumlandırılması”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/2 (2018), 718-744. Atalay, Talip. “Şâfiî Geleneğin Yaygın Olduğu Yörelerde İlköğretimde Din Öğretiminin Bazı Zorlukları”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (2006), 272-292.
• Aydın, M. Şevki. “İslam İçi Çoğulculuktan Kaynaklanan Farklı Din Eğitimi Talepleri ve Kur’an Kursu”. Diyanet Dergisi 243 (Mart 2011), 27-30.
• Aydın, Mahmut. “Dini Çoğulculuk Üzerine Bir Mülahaza”. İSAM Dergisi 14/2 (2001), 291-305.
• Bağlıoğlu, Ahmet. “Mezhepsel Çoğulculuk ve Temelleri”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2010), 71-97.
• Büyüköztürk, Şener. Veri Analizi El Kitabı: Eğitim Bilimleri İçin (23. Baskı). Ankara: Pegem Akademi, 2019. Creswell, John W. Research Design: Qualitative, Quantitative, and Mixed Methods Approaches. CA: Sage Publications, 2014.
• Çakır, Ruşen- Bozan, İrfan. Din ve Siyaset: Türkiye’de Diyanet İşleri Başkanlığı. İstanbul: TESEV Yayınları, 2005.
• Diyanet İşleri Başkanlığı. İhtiyaç Odaklı Kur’an Kursları Öğretim Programları (Yüzünden Okuyanlar İçin). Ankara: TDV Yayın Matbaacılık, 2012.
• Diyanet İşleri Başkanlığı. Dinim İslam Temel Bilgiler 1 (6.Baskı). Ankara: DİB yayınları, 2019.
• Diyanet İşleri Başkanlığı, 2020 Faaliyet Raporu. Ankara: DİB, 2021.
• Emin, Mehmet-Aydın, Hasan. Türkiye’de Mezhepler ve Din Eğitimi: Şâfiîlik Örneği. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2017.
• Flick, Uwe. An Introduction to Qualitative Research, 5th Edition. London: Sage Publications, 2014.
• Görmez, Mehmet. "Türkiye'deki Din Eğitiminin Sorunları ve Çözüm Önerileri". Türk Diyanet Vakfı İslami Araştırmalar Dergisi, 34/2 (2003), 23-45.
• Gündüz, Mehmet Sait. Şâfiî Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenleri Açısından İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitaplarının Değerlendirilmesi (Batman İli Örneği). Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Güngör, Harun. "Türkiye’de Mezhepler ve Din Eğitimi Politikaları". Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 13(1) (2013), 121-140.
• Hendek, Abdurrahman. “Çoğulluk, Çoğulculuk, Çoğullaşma ve Din Eğitimi”. Dinde Çoğulculuk ve Din Eğitimi: Türkiye Tecrübesi, eds. Ahmet Çakmak-Abdurrahman Hendek, 15-43. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2021.
• Karasu, Teceli. “Dinde Çoğulculuk Bağlamında Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Derslerinde Şâfiîlik”. Dinde Çoğulculuk ve Din Eğitimi: Türkiye Tecrübesi, eds. Ahmet Çakmak-Abdurrahman Hendek, 75-101. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2021.
• Karlığa, Bekir. Din ve Medeniyet. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2015.
• Kıranşal, Abdulaziz. Hz. Peygamber’in Hadis ve Sünneti Bağlamında İslam Medeniyeti. İstanbul: Ravza Yayınları, 2023.
• Kızıltan, Gurbet. Dini Çoğulculuk ve Din Eğitimi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Onat, Hasan. “Özgürlük Bağlamında Din Anlayışındaki Farklılaşmalar ve Mezhepler”. İslami Araştırmalar 29/2 (2018), 169-192.
• Scott, Noel, Hafidh Al Riyami, and Mohammad Soliman. "Writing a literature review". How to Get Published in the Best Tourism Journals (2024), 91-107.
• Suryadi, Suryadi. “Nurcholish Madjid's Inclusive Theology (Thoughts on Religious Pluralism and Liberalism)”. Manthiq 2/1 (2017).
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. er-Risâle (el-Ümm içinde), nşr. Rifʻat Fevzî Abdulmuttalip. 1 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 5. Basım, 1440/2019.
• Tosun, Cemal. “Din Eğitimi-Öğretimi ve Mezhep”. Journal of Islamic Research 29/2 (2018), 257-67.
• Turan, İbrahim. Şâfiî Mezhebinin Türkiye’deki Yaygınlığı ve Din Eğitimi Üzerindeki Etkileri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 2016.