İslâm Hukukunda Hibe Yoluyla Varisleri Mirastan Mahrum Etmeye Yönelik Tasarrufların Sınırlandırılması

Yıl 2017, Cilt: 8 Sayı: 18, 211 - 232, 31.12.2017

İbrahim Yılmaz

Öz

İslâm miras
hukukunda, -oranları farklı da olsa- erkek ve kız çocukların mirastaki payları
önceden belirlidir ve buna mahfuz hisse/saklı pay denilmektedir. Diğer
taraftan İslâm miras hukukunun temel özelliklerinden biri de mûrisin
vârislerini mirastan mahrum etme hakkının bulunmamasıdır. Bununla birlikte
geçmişten günümüze murisler, çeşitli yollarla vârislerini mirastan mahrum etmek
istemişlerdir.

Hukukî bir terim olarak hibe, kişinin hayatta
iken, karşılıksız olarak malını başkasına temlik etmesi demektir. Prensip
olarak İslâm hukukunda hibe meşru/mubah bir tasarruftur. Bununla birlikte,  geçmişte olduğu gibi günümüzde de hibe hakkı,
vârisleri mirastan mahrum etmek amacıyla murisler tarafından kötüye kullanılabilmektedirler.

Mûrisin hibe/bağış yoluyla vârislerinden mal kaçırması
veya onları mirasından mahrum etmesi iki şekilde olabilmektedir; Birincisi:
mûrisin çocukları arasında maddi ayrımcılık yapması ve vârislerden sadece bazılarına
hibede bulunarak diğerlerini mirastan mahrum etmesi. İkincisi: malının
tümünü veya bir kısmını gerçek veya hükmi yabancı şahıslara hibe
ederek varislerin tümünü tamamen veya kısmen mirastan mahrum etmesi.

Bu çalışmada İslâm hukukunda, hibe yoluyla varisleri mirastan mahrum
etmeye veya onlardan mal kaçırmaya yönelik tasarrufların sınırlandırılması
üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, miras, hibe, mirastan mahrum etme, hukuki işlemlerin sınırlandırılması

Kaynakça

• Abdüllâvî, Beşir el-Mekkî. Sultatü veliyyi’l-emr fi takyîdi’l-mubâh. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-meârif, 2011.
• Akgündüz, Ahmet ve Halil Cin. Türk-İslâm Hukuk Tarihi (I-II). İstanbul: Timaş Yayınları, 1990.
• Ahmet Akgündüz. Eski Anayasa Hukukumuz ve İslâm Anayasası. İstanbul: Timaş Yayınları, 1995.
• Aktan, Hamza. Mukayeseli İslâm Miras Hukuku. İzmir: Işık Akademi Yayınları, 2008.
• Aktan, Hamza. “Miras”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30: 143-145. Ankara: TDV Yayınları 2005.
• Ali el-Hafîf. el-Milkiyye fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye maa’l-mukârane bi’ş-şerâii’l-vad’iyye: ma’nâha-envâuha-enâsıruha-havâssuha-kuyûdüha. Mısır/Medinetü Nasr: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1996.
• Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-hukkâm şerhü Mecelleti’l-ahkâm. 4 cilt. İstanbul: Matbaat-ı Ebi’d-Diyâ, 1330.
• Apaydın, H. Yunus. “Siyâset-i şer’iyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37: 299-303. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Apaydın, H. Yunus. İslâm Hukuk Usûlü. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2016.
• Apaydın, H. Yunus. “İctihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21: 432-445. Ankara: TDV Yayınları 2000.
• Aral, Vecdi. “Hukukî Değer Olarak Adalet”. Makâsıd ve İctihad. Hazırlayan: Ahmet Yaman. Konya: Yediveren Yayınları, 2002.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: MÜİF Yayınları, 1996.
• Aynî, Bedruddîn Mahmud b. Ahmed. Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Tashih/neşir: Abdullah Muhammed Mahmud Ömer. 25 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• Bâcî, Ebu’l-Velîd Süleyman b. Halef el-Endelüsî. el-Müntekâ şerhu Muvatta Malik. Tahkik: Muhammed Abdülkadir Ahmed Ata. 9 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1999.
• Bardakoğlu, Ali. “Hibe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17: 421-426. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Behûtî, Mansur b. Yunus. Keşşâfü’l-kınâ’ an metni’l-iknâ’. Tahkik: Muhammed Emin ed-Dınnâvî. 5 cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1997.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin, es-Sünenü’l-Kübrâ. Tahkik: Muhammed Abdülkadir Ata. 11 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahât-ı Fıkhiyye Kâmûsu. 8 cilt. İstanbul: Bilmen Yay., 1985.
• Bûtî, M. S. Ramazan. Davâbıtü’l-maslaha fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Dimaşk: Dâru’l-Müttehide, 1990.
• Çalış, Halit. “Ebeveyn ve Çocuklar Arasında Maddi Adalet/Eşit Muamele”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (Hakemli) Dergi 16 (2003):121-151.
• Çalış, Halit. “İslâm Hukukunda Özel Mülkiyete Getirilen Sınırlamalar”. Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi, 2001.
• Çeker, Orhan. Fetvalarım-I. Konya: Damla Ofset Matbaası, 2014.
• Dirînî, Muhammed Fethî. el-Hak ve medâ sultâni’d-devle fî takyîdihî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• Dirînî, Muhammed Fethî. Hasâisü’t-teşrîi’l-İslâmî fi’s-siyaseti ve’l-hükm. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2013.
• Dirînî, Muhammed Fethî. Nazariyyetü’t-teassüf fî isti’mali’l-hak fi’l-fıkhi’l-islâmî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
• Dönmez, İbrahim Kâfi, “Sedd-i Zerâi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36: 277-282. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. Fıkıh Usulü İncelemeleri. İstanbul: İSAM, 2014.
• Ebî Nasr Muhammed b. Abdullah. İ’lâmü’n-nübelâ bi ahkâmi’n-nisâ. Yemen/San’a: el-Mutehassıs li’t-Tıbâati ve’n-neşr, 2004.
• Ebû Zehra, Muhammed. Şerhu Kânûni’l-vasiyye. Kahire: Mektebetü’l-Mısriyye, 1950.
• Ebû Zehra, Muhammed. Ahkâmü’t-terikât ve’l-mevârîs. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1963.
• Ebu Zehra, Muhammed. el-Cerîme. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1986.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
• Ensârî er-Rasâ’, Ebi Abdillah Muhammed. Şerhu Hudûdi İbn Arafe. Tahkik: Muhammed Ebu Rucfân / et-Tahir el-Mamuri. Beyrut: Dâru’l-Garbil İslâmi, 1993.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimler Sözlüğü. İstanbul: Rağbet Yay., 1998.
• Fayda, Mustafa. “Atâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4: 33. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Gözler, Kemal. Hukuka Giriş. Bursa: Ekin Yay., 2010.
• Hâdimî, Ebu Saîd. Mecâmiu’l-hakâik. Neşir: Şirketü Sahafiyye Osmaniyye müdürü el-Hâc Ahmed Hulûsî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1308.
• Hallâf, Abdülvahhab. İlmü usûli’l-fıkh. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1984.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhu Tenvîri’l-ebsâr. Tahkik: Adil Ahmed Abdülmevcud-Ali Muhammed Muavvad. 13 cilt. Riyad: Dâru Alemi’l-kütüb, 2003.
• İbn Âşûr, Muhammed Tahir. İslâm Hukuk Felsefesi (Gaye Problemi)(Makâsıdü’ş-şerîati’l-islâmiyye). Çeviri: Vecdi Akyüz ve Mehmed Erdoğan. İstanbul: İklim Yay., 1988.
• İbn Cüzey, İbnül Kasım Muhammed b. Ahmed. el-Kavanînü’l-fıkhiyye. Tahkik: Muhammed b. Seydi Muhammed Mevla. yy., ts.
• İbn Ferhûn, Burhaneddin Ebu’l-Vefa (Ebu’l-İshak) İbrahim. Tebsıratü’l-hükkâm fi usûlil akdiye ve menâhicil ahkâm. Talik: Cemal Meraşalî. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1995.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd. el-Muhallâ bi’l-âsâr. 11 cilt. Mısır: İdaretü’t-Tab’atü’l-Münîra/Matbaatu’n-Nahda, ts.
• İbn Kudâme, Muvaffaküddin Abdullah b. Ahmed el-Makdisî. el-Muğnî. Tahkik: Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî-Abdülfettah Muhammed el-Hulüv. 15 cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-kütüb, 1997.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim. el-Eşbâh ve’n-nazâir. Tahkik: Muhammed Mutî’ el-Hafız. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1983.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzü’d-dakâik. 9 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• İbn Rüşd. Bidâyetül müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. 2 cilt. Beyrut/Kahire: Dâru’l-Cîyl-Mektebetü’l-Külliyeti’l-ezheriyye, 2004.
• Kaddûmî, Abîr Ribhî Şâkir. et-Teassüf fî isti’mâli’l-hak fi’l-ahvâli’ş-şahsiyye. Ürdün/Amman: Dâru’l-Fikr, 2007.
• Karadâvî, Yusuf. İslâm Hukuku: Evrensellik-Süreklilik. Çeviri: Ahmet Yaman ve Yusuf Işıcık. İstanbul: Marifet Yayınları, 1997.
• Karaman, Hayreddin. Anahatlarıyla İslâm Hukuku. 3 cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Karaman, Hayreddin. Mukayeseli İslâm Hukuku. 3 cilt. İstanbul: Nesil Yayınları, 1987.
• Karaman, Hayreddin. İslâm’da Kadın ve Aile. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1994.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alâaddin b. Mes’ûd. Bedâiu’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’. Tahkik: Ali Muhammed Muavvad. 10 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiye, 2003.
• Köse, Saffet. “İslâm Hukukuna Göre Anne-Babanın Hibe (Bağış) Konusunda Çocukları Arasında Yaptığı Ayrımcılık”. Mehir Dergisi 4 (1999): 14-20.
• Köse, Saffet. İslâm Hukukunda Hakkın Kötüye Kullanılması. İstanbul: İFAV (Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı) Yayınları, 1997.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi li ahkâmi’l-Kur’ân. Tahkik: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 24 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Mansurizâde Said. “Cevâzın Ahkâm-ı Şer‘iyyeden Olmadığına Dair”. İslâm Mecmuası 1, sy. 10 (1330): 295-303.
• Mansurizâde Said. “Taaddüd-i Zevcât İslâmiyette Men Olunabilir”, İslâm Mecmuası 1, sy. 8 (1330): 234-235.
• Mâverdî, Ebil Hasan Ali b. Muhammd b. Habîb. el-Ahkâmü’s-sultâniyye ve’l-vilâyetü’d-dîniyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Medkûr, M. Sellâm. Nazariyyetu’l-ibâha inde’l-usuliyyin ve’l-fukâhâ. Kahire: Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1984.
• Mergînânî, Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. 4 cilt. İstanbul: Dâru Kahraman, 1986.
• Osmanlı Hukuk-ı Aile Kararnamesi (Esbâb-ı Mûcibe Lâyihası /Nikâh-ı Mükreh). Yayına hazırlayan: Orhan Çeker. Konya: Mehir Vakfı Yayınları, 2012.
• Ömerî, İsmail. el-Hak ve nazariyyetü’t-teassüf fî isti’mâli’l-hak fi’ş-şerîati ve’l-kânûn. Irak/Musul: 1984.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtihu’l-ğayb/et-Tefsîru’l-kebîr. 22 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Seyyid Bey, Muhammed. Fıkıh Usulü (Giriş). Yayına hazırlayan: Hasan Karayiğit. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2010.
• Suyûtî, Celalüddin Abdurrahman. el-Eşbâh ve’n-nazâir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1983.
• Şaban, Zekiyüddin ve Ahmed Ğandûr. el-Vasiyyetü ve’l-mîrâs ve’l-vakf fi’ş-şerîati’l-islâmiyye. Kuveyt: Mektebetü’l-Fellâh, 1984.
• Şaban, Zekiyyüddin. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-fıkıh). Çeviri: İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015.
• Şâtıbî, Ebû İshak İbrahim b. Mûsâ. el-Muvâfakât fî usûli’ş-şeriâ. Neşir/talik: Abdullah Dıraz. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Şevkânî, Muhammed b, Ali b. Muhammed. Neylü’l-evtâr. 12 cilt. Suûd/Kahire: Dâru İbn Kayyim/Dâru İbn Affân, 2005.
• Yaman, Ahmet. Fetvâ Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: İFAV (Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı) Yayınları, 2017.
• Yaman, Ahmet ve Halit Çalış. İslâm Hukukuna Giriş. İstanbul: İFAV, 2012.
• Yılmaz, İbrahim. İslâm Hukukunda Kamu Otoritesinin Mubahı Sınırlandırması. Kayseri: TezMer, 2015.
• Zehrânî, Selman b. Şebbâb b. Mesûd. Hırmânü’l-ünsâ mine’l-mîrâs: câhilyetün tahtâcü ilâ ictisâs. Riyad 2013.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. el-Medhalü’l-fıkhî’l-âmm/el-Fıkhu’l-İslâmî fi sevbihi’l-cedîd. 3 cilt. Dimeşk: Dâru’l-Fikr, 1968.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. Sıyâğa Kânûniyye li nazariyyeti’t-taassüfi bi isti’mâli’l-hak fî kânûni’l-İslâmî. Umman: Dâru’l-Beşir, 1987.
• Zeydan, Abdülkerim. el-Vecîz fî usîli’l-fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2011.
• Zeylaî, Fahreddin. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzü’d-dekâik ve hâşiyetü’ş-Şelebî. Kahire: el-Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye (Bulak)/Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, 1313.
• Zühaylî, Muhammed. el-Ferâid ve’l-mevâris. Dımeşk-Beyrut: Dâru’l-kelimi’t-tayyib, 2001.
• Zühaylî, Vehbe. el-Fıkhü’l-islâmî ve edilletühû. 8 cilt. Dımeşk: Dâru’l-fikr, 1989.