Tarih Boyunca Ezana Yapılan İlaveler

Yıl 2017, Cilt: 8 Sayı: 18, 187 - 206, 31.12.2017

Hidayet Aydar

Öz

Bütün İslam ülkelerinde günde
beş kez minarelerden okunan ve Müslümanlara namazın vaktinin geldiğini haber
veren ezana, tarih içinde bazı müdahaleler yapılmıştır.
Arapça orijinal lafızlarına bazı ilavelerin yapılması da ezana yapılan
müdahalelerden biridir. Bilindiği gibi ezan, Hz. Peygamber döneminde nihaî
şeklini almıştır. Ancak daha sonraki dönemlerde ona bazı eklemeler yapılmıştır.
Bunların bir kısmı dua, namazın önemine vurgu yapan ve ona davet içerikli
ifadeler iken, bir kısmı da siyasi mesaj taşımaktadır. İşte bu makalede
bunların üzerinde durulacaktır. Bunun için kısa bir şekilde bir simge olarak
ezanın önemi, ortaya çıkışı ve orijinal şeklinin belirlenmesi işlenecek,
ardından tarih boyunca kimlerin niçin ve ne şekilde ezana ilaveler yaptığı
hususu irdelenecektir. Ayrıca ezana ilave yapmaya sürükleyen nedenler
işlenecektir. Bu arada mezhep âlimlerimizin bu ilaveleri nasıl karşıladıkları
ve değerlendirdikleri gibi hususlar da makalede ele alınacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Ezan, İlaveler, dini semboller, Şia, Ehl-i Sünnet

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. Musnedu Ahmed b. Hanbel. 6 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1402/1982.
• Ahmed b. Hanbel. Musnedü’l-İmam Ahmed b. Hanbel. Tahkik: Heyet. 8 cilt. Beyrut: Alemu’l-Kutub, 1419/1998.
• Ahmed b. Hanbel. Musnedu Ahmed b. Hanbel. Tahkik: Şuayip el-Arnaut ve diğerleri. 50 cilt. Müessestu’r-Risale, 1421/2001.
• Ahmed Muhtar Abdulhamid. Mu’cemu’l-Luğati’l-Arabiyye el-Muasira. 4 cilt. Alemu’l-Kutub, 1429/2008.
• Ali Âli Muhsin. Mesâil Hilâfiyye Hâre Fîhâ Ehlu’s-Sünneh. Beyrût: Dâru’l-Mîzân, 1424/2003.
• Aydar, Hidayet ve Mehmet Atalay. "The Issue of Chanting The Adhan in Languages Other Than Arabic and Related Social Reacions Against it in Turkey". İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2006): 45-63.
• Aydar, Hidayet ve Mehmet Atalay. “Interventions in Adhan Throughout Islamic History An Evaluation”. Journal of Intercultural and Religious Studies 5 (2013): 41-66.
• Ayhan, Halis ve Mustafa Uzun. “Ezan, Ezanın Türkçeleştirilmesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12: 38-42. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Aynî, Bedruddîn Ebû Muhammed Mahmûd. Umdetu'l-Kârî Şerhu Sahîhi'l-Buhârî. 25 cilt. Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, ts.
• Beydâvî, el-Kâdî Nâsıruddîn. Tefsîru'l-Beydâvî el-Musemmâ Envâru't-Tenzîl ve Esrâru't-Te'vîl. 2 cilt. İstanbul, ts.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin Ebubekir. es-Sünenu’l-Kubrâ. Tahkik: Muhammed Abdulkadir Atâ. 10 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Bezzâr, Ebubekir Ahmed b. Amr. Müsnedü’l-Bezzâr (el-Bahru’z-Zehhâr). Tahkik: Mahfuzurrahman Zeynullah ve diğerleri. 20 cilt. el-Medine el-Münevvere: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1988/2009.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammad b. Ebi’l-Hasan İsmail. Sahîhu’l-Buhâri. 8 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981.
• Buhari, Ebu’l-Meâlî Burhanuddin. el-Muhîtu’l-Burhânî fi’l-Fıkhi’n-Nu’mânî Fikhu’l-İmam Ebî Hanife Radiyallahu Anhu. Tahkik: Abdulkerim Sami el-Cündi. 9 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• Cebrîn, Abdullah b. Abdurrahman. el-Müfîd fî Takrîbi Ahkâmi’l-Ezân 124 Fetvâ Tuhimmu el- Müezzine ve Sâmii’l-Ezân. y.y., 1414.
• Cezîrî, Abdurrahmân, Muhammed el-Ğarevî ve Yâsir Mazic. Kitâbu'l-Fıkh ale'l-Mezâhibi'l-Erba'a ve Mezhebi Ehli'l-Beyt. 5 cilt. Beyrût: Menşûrâtu Dâri's-Sakaleyn, 1419/1998.
• Cüveyni, Alâüddin Ata Melik. Tarih-i Cihan Güşa. Çeviri: Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1999.
• Çetin, Abdurrahman. "Ezan". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12: 36-38. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah. Sunenu'd-Dârimî. 2 cilt. Çağrı Yayınları, İstanbul 1401/1981.
• Ebû Dâvûd es-Sîcistânî. Sünenu Ebî Dâvûd. 5 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981.
• Ebû Ya’la Ahmed b. Ali et-Temîmî. Müsnedu Ebî Ya’lâ. Tahkik: Hüseyin Selim Esed. 26 cilt. Dimaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 1404/1984.
• Ebû'l-Bekâ Eyyûb b. Mûsâ el-Huseynî. el-Kulliyât Mu'cemun fî'l-Mustalahâti ve'l-Furûki'l-Luğaviyye. Neşir: A. Dervîş ve M. el-Mısrî. Beyrût: Müessesetu'r-Risâle, 1412/1992.
• Emîr es-San’ânî, Ali b. İbrahim el-Yemenî. Teşnîfu’l-Âzân bi Esrâri’l-Ezân. ed-Dâru’l-Yemeniyye, 1407/1987.
• Fâkihi, Abdullah b. Muhammed Ebu Muhammed el-Mekki. Fevâidu Ebî Muhammed el-Fâkihi. Tahkik: Muhammed b. Abdillah b. Ayiz el-Ğabani. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1419/1998.
• Fîrûzâbâdî, Mecduddin Ebu Tahir Muhammed b. Yakup. el-Kâmusu’l-Muhît. Tahkik: Mektebu Tahkiki’t-Turas fi Müesseseti’r-Risale. Beyrut: Müessestü’r-Risale, 1426/2005.
• Gülle, Sıtkı. “Ezanla İlgili Tartışma Bağlamında Bazı Değerlendirmeler”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2009): 1-14.
• Günaydın, Mehmet. “Din Hizmetlerinde Teknolojinin Kullanılması: Hoparlörle Ezan Okuma Meselesi”. I. Din Hizmetleri Sempozyumu (3-4 Kasım 2007) içinde, 2: 31-44. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.
• Halebî, Ebu’l-Ferec Ali b. İbrahim b. Ahmed. es-Siyretu’l-Halebiyye (İnsânu’l-Uyûn fî Sîreti’l-Emîni’l-Me’mûn). Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1427.
• Heysemî, Ebu’l-Hasan Nuruddin Ali b. Ebibekir. Mecmau’z-Zevâid ve Menbeu’l-Fevâid. Tahkik: Hisâmuddin el-Kudsî. 10 cilt. Kâhire: Mektebetu’l-Kudsî, 1414/1994.
• Heytemî, Ahmed Şihâbuddin b. Muhammed Bedruddîn İbn Hacer el-Mekkî. el-Fatâvâ el-Kubrâ el-Fıkhiyyeh. 4 cilt. Mısır, ts.
• Hûfî, es-Seyyid Ebu’l-Kasım el-Musa. Minhâcu’s-Sâlihîn el-İbâdât. 3 cilt. Kum: Medinetu’l-İlm, 1410.
• Hûî, Ebu’l-Kasım el-Mûsevî. Menâhicu’s-Sâlihîn el-İbâdât Fetâvâ Mercii’l-Müslimin Zeîmi’l-Havzati’l-İlmiyye es-Seyyid
• Ebu’l-Kasım el-Mûsevî el-Hûî. 2 cilt. Kum 1410.
• Isfahânî, er-Râğıb. el-Mufredât fî Ğarîbi'l-Kur'ân. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1986.
• İbn Ebî Şeybe, Ebubekir. Musannafu İbn Ebî Şeybe (el-Musnnaf fi’l-Hadîsi ve’l-Âsâr). Tahkik: Kemal Yusuf el-Hût. 7 cilt. Riyâd: Mektebetu’r-Rüşd, 1409.
• İbn Ebi Şeybe, Ebubekir. Müsnedu İbn Ebî Şeybe. Tahkik: Adil b. Yusuf el-Azazi-Ahmed b. Ferid el-Mezidi. 2 cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1997.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Alî. Fethu'l-Bârî bi Şerhi Sahîhi'l-Buhârî. Tarkîm ve tashîh: A. F. Abdulbâkî ve M. el-Hatîb. 13 cilt. Kâhire: Dâru'r-Reyyân, 1407/1986.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali. el-Metâlibu’l-Âliyye bi Zevâidi’l-Mesânîdi’s-Semâniyye. es-Suûdiyye: Tahkik: Saad b. Nâsır b. Abdilaziz eş-Şusrî ve diğerleri. 19 cilt. Dâru’l-Âsime, 1419.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemsuddin Ahmed b. Muhammed el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtu’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân. Tahkik: İhsan Abbas. 7 cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed et-Temîmî ed-Dârimî. Sahîhu İbn Hibbân. Tahkik: Şuayib el-Arnaût. 18 cilt. Beyrût: Müessesetu’r-Risâle, 1414/1993.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdulmelik. es-Sîretu'n-Nebeviyye. Tahkik: M. es-Sîkâ, İ. el-Ebyârî ve A. Şelebî. 2 cilt. Beyrût: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, 1985.
• İbn Kesir, Ebû’l-Fidâ İsmail. Tefsîru’l-Kur'âni’l-Azîm. Tahkik: M. İ. el-Benna, M. A. Aşûr ve A. Guneym. 8 cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1985.
• İbn Kesir, Ebu’l-Fidâ İsmail el-Kureşi. el-Bidâye ve’n-Nihâye. Tahkik: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türki. 11 cilt. Dâru Hecer li’t-Tibâ ve’n-Neşr ve’t-Tevzi’ ve’l-İ’lân, 1424/2003.
• İbn Kudâme, Muvafikuddin Ebu Muhammed Abdullah. el-Muğni. Tahkik: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türki ve Abdulfettah Muhammed el-Hulv. 15 cilt. Riyad: Dâru Alemi’l-Kutub, 1417/1997.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. Sunenu İbn Mâce. 2 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981.
• İbn Manzûr, Ebû'l-Fadl Cemâluddîn Muhammed. Lisânu'l-Arab. 15 cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1414/1994.
• İbn Rüşd, Ebû'l-Velîd Muhammed. Bidâyetu'l-Muctehid ve Nihâyetu'l-Muktesid. 4 cilt. Kahire: Dâru'l-Hadis, 1425/2004.
• İbn Seyyidi'n-Nâs, Muhammed b. Abdillâh. es-Sîretu'n-Nebeviye el-Musemmâ Uyûnu'l-Eser fî Funûni'l-Meğâzî ve'ş-Şemâili ve's-Siyer. Kâhire: Mektebetu'l-Kudsî, 1406/1986.
• İbn Tağriverdî, Ebu’l-Mehâsin Cemaluddin Yusuf. en-Nucûmu’z-Zâhire fî Mulûki Mısr ve’l-Kâhire. 16 cilt. Mısır: Vizâret’s-Sakâfe ve’l-İrşâd el-Kavmî, ts.
• İbn Teymiyye, Ahmed. Minhâcu’s-Sunneti’n-Nebeviyyeh. Tahkik: M. R. Sâlim. 9 cilt. Müessesetu Kurtuba, 1406.
• İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed el-Cezerî İzzuddin. el-Kâmil fi’t-Târîh. Tahkik: Ömer Abdusselam Tedemmurî. 11 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, 1417/1997.
• İbnu’l-İmâd, Abdulhayy b. Ahmed el-Akrî. Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb. Tahkik: Mahmud el-Arnaût, 11 cilt. Beyrût-Dimaşk: Dâru İbn Kesir, 1406/1986.
• İbnü’l-Atiyye, Ebu’l-Muhammed Abdü’l-Hak el-Endulusî. el-Muharraru’l-Vecîz fî Tefsîr’il-Kitâbi’l-Azîz. Tahkik: Abdusselam Abdurraûf Muhammed. 5 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâluddin Ebu’l-Ferec Abdurrahmân. Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr. Tahkik: Abdurrezzâk el-Mehdî. 4 cilt. Dârü’l-Kutubi’l-Arabî, 1422.
• Juynboll, Th. W. "Ezân". İslam Ansiklopedisi. 4: 429. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977.
• Kamiloğlu, Ramazan. “Türk Kültüründe Ezan ve Makamları”. Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 5 (2010): 221-237.
• Karafî, Ebu’l-Abbas Şihabuddin Ahmed b. İdris el-Mâliki. ez-Zehîra. Tahkik: Muhammed Haci ve diğerleri. 14 cilt. Beyrut: Dâru Ğarbi’l-İslami, 1994.
• Kâsânî, Alâuddîn. Bedâi'u’s-Sanâi' fî Tertîbi’ş-Şerâi'. 7 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1402/1982.
• Kuleynî, Muhammed b. Yakup. el-Kâfî Fürûu’l-Kâfi. 8 cilt. Beyrût: Menşûrâtu’l-Fecr, 1428/2007.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi' li Ahkâmi'l-Kur'ân. 10 cilt. Beyrût: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, 1405/1985.
• Kûsî, Ebû Hatim Usâme b. Abdillâh. Kitâbu'l-Ezân. Muessesetu Kurtubâ li'n-Neşri ve't-Tevzî' 1408/1987.
• Makdisî, Ebu Muhammed Muvafikuddin. el-Kâfi fi Fıkhi’l-İmam Ahmed. Tahkik: Muhammed Faris ve Masad Abdulhamid es-Sa’dânî. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1414/1994.
• Mâlik b. Enes. el-Muvatta'. 2 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. el-Hâvi el-Kebir fi Fıkhi Mezhebi’l-İmam eş-Şâfiî ve Şerhu Muhtasari’l-Müzeni. Tahkik: Ali Muhammed Muavvid-Adil Ahmed Abdulmevcud. 19 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419/1999.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. en-Nüket ve’l-Uyûn Tefsiru’l-Mâverdî. Tahkik: Es-Seyyid İbn Abdilmaksud b. Abdurrahim. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Merğînânî, Ali b. Ebibekir Ebu’l-Hasan Burhanuddin. el-Hidâye fi Şerhi Bidâyeti’l-Mübtedi. Tahkik: Tallal Yusuf. 2 cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabi ts.
• Meylânî, es-Seyyid Ali. eş-Şehâdetu bi’l-Velâyeti fi’l-Ezan. Kum: Merkezu’l-Ebhâsi’l-Akâidiyye, 1421.
• Münâvî, Muhammed Abdurraûf. et-Teârîf. Tahkik: M. R. ed-Dâye. Beyrût: Dâru'l-Fikr, 1410.
• Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. 3 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed. Sunenu’n-Nesâî. 7 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed. es-Sünenu’l-Kubrâ. Tahkik: Hasan Abdulmın’im eş-Şelebî. 12 cilt. Beyrût: Müessestu’r-Risâle, 1421/2001.
• Nevevî, Ebu Zekeriya Muhyiddin Yahya. Ravdatu’t-Tâlbîn ve Umdetu’l-Müftîn. Tahkik: Züheyr eş-Şâviş. 12 cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslami, 1412/1991.
• Nevevî, Ebu Zekeriya Muhyiddin Yahya. el-Mecmû’ Şerhu’l-Mühezzeb. 20 cilt. Dâru’l-Fikr, ts.
• Râzî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ömer Fahruddin. Tefîru el-Fahr er-Râzî eş-Şehîr bi’t-Tefsîru’l-Kebîr ve Mefâtîhi’l-Ğayb. 32 cilt. Dâru’l-Fikr, 1401/1981.
• Sa’di Ebu Habib. el-Kâmûsu’l-Fıkhî Luğatan ve’Stilahan. Dimaşk: Dâru’l-Fikr, 1408/1988.
• Savvâf, Muhammed Şerif Adnan. Beyne’s-Sünne ve’ş-Şia el-Mesâilu’l-Fıkhiyye elleti halefe fiha eş-Şiatu’l-İmamiyye Ehle’s-Sünneti ve’l-Cemaa (Mesâilu’l-İbâdât ve’n-Nikâh ve’t-Talâk ve’r-Rada). Dimaşk: Beytü’l-Hikme, 1426/2006.
• Serahsî, Ebûbekir Muhammed b. Ahmed. Kitâbu'l-Mebsût. 10 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1403/1982.
• Sîstânî, Ali el-Hüseyin. Menhecu’s-Salihîn el-İbâdât Fetâvâ Semâheti Ayetillah el-Uzmâ es-Seyyid Ali el-Hüseyin es-Sîstânî. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Müerrihi’l-Arabi, 1429/2008.
• Suyûtî, Celâluddin Abdurrahman. el-Hâvî li’l-Fetâvâ. 2 cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1424/2004.
• Şahin, Hanifi. “Şia Düşüncesinde Ezanın Yapısı ve Geçirdiği Değişimlerin Dini Temelleri”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları 5, sy. 1 (2012): 35-65.
• Şerif el-Murteza. el-İntisâr. Tahkik: Müessestu’n-Neşr el-İslâmî. Kum: Müessestu’n-Neşr el-İslâmî, 1415.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Neylu'l-Evtâr. 8 cilt. Beyrût: Dâru'l-Ceyl, 1973.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. el-Bedru’t-Tâli’bi Mehâsini men Ba’de’l-Karni’t-Tâsi’. 2 cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Şeybânî, Ebu Abdillah Muhammed b. El-Hasan. el-Asl el-ma’rûf bi’l-Mebsût. Tahkik: Ebu’l-Vefa el-Afgânî. 4 cilt. Karaçi: İdaretu’l-Kur’an ve’l-Ulumi’l-İslamiyye, ts.
• Şirâzî, Ebu İshak İbrahim. el-Mühezzeb fi Fıkhi’l-İmam eş-Şâfiî. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed Ebu’l-Kasım. el-Mu’cemu’l-Kebîr. Tahkik: Hamdi b. Abdulmecid es-Selefî. 25 cilt. Kâhire: Dâru İbn Teymiyye, 1415/1994.
• Taberi, Ebu Cafer Muhammed İbn Cerir. Tefsiru’t-Taberi Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. Tahkik: Abdullah b. Abdulmuhsin Et-Türki. 25 cilt. Kahire: Dâru Hecer, 1422/2001.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed. Sunenu't-Tirmizî. 5 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981.
• Udra, Eşref. el-Ezânu fî'l-İslâm. Trablus/Lübnân 1414-1415/1994.
• Vâhidî, Ebû'l-Hasan Alî b. Ahmed. Esbâbu Nuzûli'l-Kur'ân. Tahkik: K. B. Zağlûl. Beyrût: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1411/1991.
• Yakût el-Hamevî, Şihâbuddin Ebû Abdillah er-Rûmî. Mu’cemu’l-Udebâ (İrşâdu’l-Erîb ilâ Ma’rifeti’l-Edîb). Tahkik: İhsan Abbas. 7 cilt. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1414/1993.
• Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili, 9 cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1971.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed Murteza. Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. Tahkik: Mecmûa mine’l-Muhakkikîn. 40 cilt. Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Kaymaz. Mîzânu’l-İ’tidâl fî Nakdi’r-Ricâl. Tahkik: Ali Muhammed el-Becâvî. 4 cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1382/1963.
• Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Kaymaz. Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtu’l-Meşâhîri ve’l-A’lâm. Tahkik: Beşşar Avvâd Ma’rûf. 15 cilt. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003.
• Zemahşerî, Ebû'l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer. Tefsîru'l-Keşşâf an Hakâiki Ğavâmidi't-Tenzîl ve Uyûni'l-Ekâvîl fî Vucûhi't-Te'vîl. Tahkik: Adil Ahmed Abdulmevcud ve Ali Muhammed Muavvid. 6 cilt. Riyad: Mektebetu’l-Ubeykan, 1418/1998.
• Zeyleî, Cemâluddin Ebu Muhammed Abdullah. Nasbu'r-Râye li Ehâdîsi’l-Hidâye maa Hâşiyetihi Buğyetu’l-Elmeî fî Tahrîci’z-Zeyleî. Tahkik: Muhammed Avâme. 5 cilt. Beyrût: Müessesetu’r-Reyyân, 1418/1997.