Envâru’t-Tenzîl’de Kelâm Uygulamaları ve Farklı İtikâdî Görüşlerin Değerlendirilmesi

Yıl 2017, Cilt: 8 Sayı: 18, 41 - 59, 31.12.2017

Mehmet Bağış

Öz

Kelâmı
dinî ilimlerin esası kabul eden Beydâvî, kelâm ilmiyle iştigal etmiş ve bu
alanda Tavâliu’l-Envâr fî İlmi’l-Kelâm, Misbâhu’l-Ervâh ve Müntehe’l-Münâ
gibi eserler te’lîf etmiştir. Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl adlı
tefsirinde de itikat ile ilgili bazı ayetleri kelâm ilmi çerçevesinde tefsir
etmiştir. Burhân-ı temânû’ (iradelerin çatışmasının delili), iman-amel
ilişkisi, büyük günah işleyen kimsenin durumu, rızık, ru’yetullâh ve şefaat
gibi konular; Envâru’t-Tenzîl’de ele alınan kelâmî konulardandır.
Beydâvî bazen bir konu hakkında, Ehl-i sünnet ve Mu’tezile arasındaki itikâdî
mezhep farklılıklarını mukâyeseli olarak ele almıştır. Bu doğrultuda
mezheplerin görüşlerini ve mevcut delillerini ayrı ayrı zikrederek,
aralarındaki ihtilaf noktalarına değinmiştir. Ehl-i sünnet ve Mu’tezile
mezhepleri arasında tartışılan meselelerde Beydâvî, genellikle Ehl-i sünnet’in
görüşünü tercih etmiş ve bu görüşü farklı delillerle ispatlamaya çalışmıştır.
Nadiren de olsa Ehl-i sünnet ulemâsına muhalefet edip Zemahşerî’nin görüşünü
tercih ettiği olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl, kelâm, Ehl-i Sünnet, Mu’tezile, mezhep

Kaynakça

• Abdürrezzâk b. Hemmâm, Ebû Bekr. Tefsîrü Abdirrezzâk. Tahkik: Mahmud Muhammed Abduh. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah. Müsnedü’l-İmâm Ahmed. Tahkik: Şuayb el-Arnavûtî v.dğr. 45 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1999.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdullah el-Hüseynî. Rûhu’l-Me’ânî. Tahkik: Ali Abdülbârî Atiyye. 16 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Ay, Mahmut. “Fatiha ve Bakara Süreleri Örneğinde Molla Gürani'nin Beydavi Eleştirisi”. Osmanlı Toplumunda Kur’ân Kültürü ve Tefsir Çalışmaları I içinde, ed. Bilal Gökkır, 385-426. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2011.
• Ay, Mahmut. “Osmanlı Geleneğinde Tefsir Faaliyetleri”. Tefsîr El Kitabı içinde, ed., Mehmet Akif Koç, 281-328. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Aykaç, Mustafa. “Nâsıruddin El-Beyzâvî ve Osmanlı Kelâm Geleneğindeki Yeri”. Journal of Islamic Research 27, sy. 3, (2016): 388-403.
• Bardak, Ahmet. “Kâdî Beydâvî’nin İlahiyât (Ulûhiyet) Görüşü”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 9, sy. 1/17, (2017): 220-240.
• Beydâvî, Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer. Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl. Tahkik: Muhammed Abdurrahmân el-Mar’aşlî. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1418.
• Beydâvî, Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdullâh b. Ömer. Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl. Tahkik: Muhammed Subhi b. Hasan Hallâk, Muhammed Ahmed el-Atraş. 3 cilt. Beyrut: Dâru’r-Reşîd, 2000.
• Beydâvî, Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer. Ğâyetü’l-Kusvâ fî Dirâyeti’l-Fetvâ. Tahkik: Ali Muhyiddîn Ali el-Karadâğî. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2007/1429.
• Beydâvî, Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer. Muhtasar Beydâvî Tefsiri/Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl. Çeviren: Şadi Eren. 5 cilt. İstanbul: Işık Yayınları, 2013.
• Beyhâkî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyn. Şi’bu’l-Îmân. Tahkik: Muhammed Saîd Besyûnî. 7 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahîh-u Buhârî. Tahkik: Muhammed Züheyr b. Nâsır. Şerh: Mustafa Dîb el-Buğâ. 9 cilt. Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2014.
• Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed. et-Ta’rîfât. Tahkik: Muhammed Abdurrahman el-Mar’aşlî. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2007/1428.
• Duman, M. Zeki. Uygulamalı Tefsir Usulü ve Tefsir Tarihi. Kayseri: Erciyes Üni. Yayınları, 1992.
• Ebû Hanîfe, N’umân b. Sâbit, el-Kûfî. Fıkhu’l-Ekber. Tahkik: Muhammed b. Abdirrâhmân el-Hamîs. İmârât el-Arabiyye: Mektebetü’l-Furkân, 1999.
• Ebu’l-‘Avn Muhammed b. Ahmed es-Sefârînî el-Hanbelî. Levâmiu’l-Envâri’l-Behiyye. 2 cilt. Dımaşk: Müessesetü’l-Hâfikîn, 1982.
• Ebu’l-‘İz, Muhammed b. ‘Alâ’uddîn Ali b. Muhammed el-Hanefî. Şerhu’l-Akîdeti’t-Tahâviyye. Tahkik: Ahmed Şâkir, Suudi Arabistan: Vizâretü’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1998/1418.
• Elmalılı M. Hamdi Yazır. Hak Dîni Kur’ân Dili. 9 cilt. Ankara: Akçağ Yay., ts.
• Gölcük, Şerafettin ve Toprak Süleyman. Kelam (Tarih-Ekoller-Problemler). Konya: Tekin Kitabevi, 2001.
• Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. Hâşiyetü’ş-Şihâb ale Tefsîri’l-Beydâvî/İnâyetü’l-Kâdî ve Kifâyetü’r-Râdî. 9 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997/1417.
• Hamevî, Yâkût b. Abdullah. Mu’cemü’l-Büldân. 7 cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 1995.
• Harpûtî, Abdullatif. Tenkîhu’l-Kelâm fî Akâidi Ehl’i-İslâm. Çeviren: İbrahim Özdemir, Fikret Karaman. Elazığ: TDV Yayınları, 2000.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Ebu’l-Fazl Muhammed b. Mukerrem. Lisânu’l-‘Arab. 15 cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 1414.
• İbn-i Hacer, Ahmed b. Ali el-‘Askalânî. Fethü’l-Bârî. 13 cilt. Beyrut: Dâru’l-M’arife, 1379.
• İbn-i Haldûn, Abdurrahmân el-Mağribî el-Hadramî. Mukaddimetü İbn-i Haldûn. el-Matbaatü’ş-Şerîfe, ts.
• İbn-i Hibbân, Muhammed b. Ahmed, Sahîhu İbni Hibbân. Tahkik: Şuayb el-Arnavûtî, 18 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1408/1988.
• İbn-i Kesîr, İmâdüddîn Ebû’l-Fidâ İsmail b. Nûriddîn Ali. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm. Tahkik: Sâmî b. Muhammed Selâme. 8 cilt. Dâr-u Tayyibe, 1420/1999.
• İbn-i Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbn-i Mâce. Tahkik: Şuayb el-Arnavûtî, ‘Âdil Mürşid, Muhammed Kâmil Kara, Abdullatif Hirzullâh. 4 cilt. Dâru’r-Risâle, 1430/2009.
• İbn-i Teymiyye, Takiyüddîn Ebu’l-‘Abbâs Ahmed. Minhâcü’s-Sünneti’n-Nebeviyye. Tahkik: Muhammed Reşâd Sâlim. 9 cilt. Câmi’atü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1406/1986.
• İbnü’l-İmâd, Ebû’l-Felâh ‘Abdü’l-Hayy b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-Zeheb fi Ahbâr-i men Zeheb. Tahkik: Mahmud el-Arnavût, 11 cilt. Şam: Dâru İbn-i Kesîr, 1406/1986.
• İsmail Hakkı İzmirli. Yeni İlmi Kelam. Sad. Sabri Hizmetli Ankara: Ankara Okulu Yayınları 2013.
• Komisyon (İbrahim Mustafa, Ahmet Zeyyât, Hâmid Abdülkâdir, Muhammed Neccâr), Mu’cemü’l-Vesît. 2 cilt. Dâru’d-D’avâ, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr, Kitâbü’t-Tevĥîd. nşr. Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi. Ankara: İsam Yayınları, 2005.
• Minyêvî. Ebû Münzir Mahmûd. el-Cumû’ul-Behiyye li’l-‘Akîdeti’s-Selefiyyetilletî Zekerahâ e’ş-Şenkîtî fî Tefsîrihi Advâi’l-Beyân. 2 cilt. Mısır: Mektebetü İbni Abbâs, 2005.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdurraûf. Fethü’s-Semâvî bi Tahrîci Ehâdîsi’l-Kâdı Beydâvî. Tahkik: Ahmed Müctebâ. 3 cilt. Dâru’l-‘Âsime tz.
• Müslim b. Haccâc Ebu’l-Hasan el-Kuşeyrî. Sahîh-u Müslim. Tahkik: Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Özervarlı, M. Sait. “Selefiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36: 399. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Râzî, Fahreddîn Ebû Abdullâh Muhammed b. Ömer. Mefâtîhü’l-Ğayb. 32 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabi, 1420.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetü’t-Tefâsîr. 3 cilt. Beyrut: Mektebetü’l-‘Asriyye, 2010.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebîbekr. Câmi’u’l-Ehâdîs. Tahkik: Abbâs Ahmed Sakr. 41 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1994.
• Taftazânî, S’adüddîn Mes’ûd b. Ömer b. Abdillâh. Şerhu’l-Makâsıd. Tahkik: İbrahim Şemsüddîn. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Tâmir Muhammed Mahmûd Mütevellî, Menhecü’ş-Şeyh Muhammed Reşîd Rıza fi’l-‘Akîdeti. Dâr Mâcid, 2004.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali. Mevsûatü Keşşâfi Istılâhati’l-Fünûn ve’l-‘Ulûm. Ali Dahrûc, Mektebetü Lübnân Nâşirûn. 2 cilt. Beyrut 1996.
• Tirmîzî, Muhammed b. İsa, Sünenü’t-Tirmîzî. Tahkik: Ahmed Muhammed Şâkir. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabi, ts.
• Topaloğlu, Bekir ve Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü, İstanbul: İsam Yayınları, 2010.
• Yavuz, Yusuf Şevki, İslâm Akaidinin Üç Şahsiyeti/Ahmed b. Hanbel, İbn Furek, Kâzî Beyzâvî, Kültür Mat. İstanbul 1989.
• Yeşilyurt, Temel. “Rü’yetullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35: 311-314. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Yurdagür, Metin. “Haşviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16: 426. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed b. Muhammed Murtazâ. Tâcu’l-Arûs. 50 cilt. Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd, b. Amr b. Ahmed Cârullah. el-Keşşâf. haş. İbnü’l-Müneyyir el-İskenderî, el-İntisâf fî Mâ Tezammanehu’l-Keşşâf. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407.