Usûlcülerde Hikmetle Ta‘lîl

Yıl 2018, Cilt: 9 Sayı: 21, 753 - 775, 29.12.2018

İbrahim Özdemir

Öz

İnsanı bireysel ve toplumsal hayatında ilgilendiren şer‘î hükümlerin tümü açıkça naslarda yer almamaktadır. Bu hükümlerin büyük bir kısmı, başta Kur’ân ve sünnet olmak üzere şer‘î delillerden kaynaklanan birtakım istidlâlî/ictihâdî delil ve/veya yöntemlerden elde edilmektedir. Bunların başında fıkhî kıyasa temel teşkil eden ta‘lîl yöntemi gelmektedir. Usûlcüler yolculuk ve hastalık gibi zâhir ve munzabıt/istikrarlı vasıflarla yapılan ta‘lîl türünde ittifak etmişlerdir. Ancak bu vasıflarda genellikle içkin olan ve hükümlerin asıl gerekçelerini oluşturan meşakkat ve benzeri tikel hikmetlerle/maslahatlarla yapılan ta‘lîlde ihtilaf etmişlerdir. Hikmet ve maslahatların zaman, mekân, şahıs ve durum bakımından değişken ve esnek olması, usûlcülerin bu konudaki ihtilafına yol açan nedenlerin başında gelmektedir.  

Anahtar Kelimeler

Hikmet, ta‘lîl, maslahat, illet, zâhir vasıf, münasebet

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-Esrâr (Usûlü’l-Pezdevî ile birlikte). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Âmidî, Seyfüddîn, Alî b. Muhammed. el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. Tahkik: Abdürrezzâk Afifî. Yy.: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403.
• Bakıllânî, et-Takrîb ve’l-İrşâd. Tahkik: Abdülhamîd Ebû Züneyd. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1998.
• Bedrân, Ebü’l-‘Ayneyn. Edilletu’t-Teşrîi‘l-Muta‘âriza. İskenderiye: Müssesetu Şebabi’l-Câ- mi‘â, 1985.
• Beydâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer. Minhâcü’l-Vusûl ilâ İlmi’l-Usûl. Tahkik: Şa‘bân Muhammed İsmâil. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2008.
• Bûtî, Muhammed Saîd. Davâbitü’l-Maslaha fi’ş-Şerîati’l-İslâmiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Çağdaş Arap-İslâm Düşüncesinde Yeniden Yapılanma. Çeviren: Ali İhsan Pala-Mehmet Şirin Çıkar. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2001.
• Cessâs, Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-Usûl. Tahkik: Uceyl en-Neşemî. Kuveyt: Vizâretu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1994.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn Abdilmelik b. Abdillah. el-Burhân fî Usûli’l-Fıkh. Tahkik: Abdülazîm Dîb. Mısır: Dârü’l-Vefâ, 2012.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn Abdilmelik b. Abdillah. et-Telhîs fî Usûli’l-Fıkh. Tahkik: Abdullah Nîbâlî ve Şebbîr Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2007.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer. Takvîmu’l-Edille fî Usûli’l-Fıkh. Tahkik: Halîl Mîs. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Ensârî, Zekeriyyâ Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed. Fethü’l-Vehhâb bi-Şerhi Menheci’t-Tullâb. Mısır: Matbaatü’l-Halebî, 1948.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Şifâu’l-Ğalîl fî Beyâni’ş-Şebehi ve’l-Muhîl ve Mesâliki’t-Ta‘lîl. Tahkik: Hamed Kubeysî. Bağdat: Matbaatü’l-İrşâd, 1390.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min İlmi’l-Usûl. Tahkik: Muhammed Süleyman Aşkar. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Esâsü’l-Kıyas. Tahkik: Fehd es-Serhân. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Menhûl min Ta‘lîkâti’l-Usûl. Tahkik: Muhammed Hasen Heytu. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1998.
• Hakemî, Alî. “Hakîkatü’l-Hilaf fi’t-Ta‘lîl bi’l-Hikme ve Eseruhu fi’l-Fıkhi’l-İslâmî”. Mecelletu Ümmi’l-Kurâ 7, sy. 9 (1414): 11-85.
• Heyet, Muhavelâtu’t-Tecdîd fî Usûli’l-Fıkh. ed. Huza’ el-Ğâmidî. Riyad: Cami‘atü’l-İmam Muhammed, 2008.
• Hulûlû, Ahmed b. Abdurrahman. ed-Diyâü’l-Lâmi‘ fî Şerhi Cem‘i’l-Cevâmi‘. Tahkik: Nadî Ferec Attar. Kahire: Merkezu İbni’l-Attar, 2004.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân. el-İhsân fî Sahîhi İbn Hibbân. Tahkik: Şuayb Arnavut. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1988.
• İbn Kayyimi’l-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr. İ‘lâmü’l-Muvaki‘în an Rabbi’l-‘Âlemîn. Tahkik: Mutasım Billâh el-Bağdadî. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1996.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed. Ravzatü’n-Nâzır ve Cünnetü’l-Münâzır (Nüzhetu’l-Hâtır ile birlikte). Yy.: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer. Müntehe’l-Vusûl ve’l-Emel fi İlmeyi’l-Usûl ve’l-Cedel. Mısır: Matbaatu’s-Sa‘âde, 1326.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. Fethu’l-Kadîr (Bidâye ile birlikte). Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbnü’n-Neccâr, Ebû Bekr Takıyyüddîn Muhammed b. Ahmed b. Abdilazîz el-Fütûhî. Şerhü’l-Kevkebi’l-Munîr. Tahkik: Muhammed Zühaylî-Nezir Hammâd. Riyad: Mektebetu’l-Ubeykân, 1993.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. Bidâyetu’l-Müctehid ve Nihâyetu’l-Muktasid. Kahire: Dâru’l-hadis, 2004.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. Şerhü’l-Adud alâ Muhtasari’l-Müntehâ (Tefâzânî, Seyyid Şerîf, Cîzânî hâşiyeleri ile birlikte). Beyrut: Dâ- rü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2004.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdürrahîm b. el-Hasen. Nihâyetu’s-Sûl fî Şerhi Minhaci’l-Vusûl fî İlmi’l-Usûl (Menâhicü’l-Ukûl ile birlikte). Mısır: Matbaatu Muhammed Alî Sabîh, ts.
• Kerhî, Ebü’l-Hasen. el-Usûl (Tesîsü’n-Nazar ile birlikte). Tahkik: Mustafa Kubbanî. İstanbul: Eda Neşriyat, 1990.
• Kubeysî, Hamed Ubeyd. “Mebâhisü’t-Ta‘lîl ‘inde’l-Usûliyyîn ve’l-Gazzâlî”. Doktora tezi, Cami‘ati’l-Ezher, ts.
• Kubeysî, Hamed Ubeyd. Usûlü’l-Ahkâm ve Turuku’l-İstinbât fi’t-Teşrî‘i’l-İslâmî. Bağdat: Dârü’s-Selâm, 2009.
• Lahmî, Ramazan Abdulvedûd. et-Ta‘lîlu bi’l-Maslaha ‘inde’l-Usûliyyîn. Kahire: Dârü’l-Hudâ, 1987.
• Mahallî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Ahmed. Şerhu Cem‘i’l-Cevâmi‘ (Bennânî ile birlikte). Mısır: Matbaatü’l-Halebî, 1938.
• Merğinânî, Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr. Bidâyetü’l-Mubtedî (Hidâye ve Fethü’l-Kadîr ile birlikte). Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Mevsilî, Abdullah b. Mahmûd. el-Muhtâr (el-İhtiyar ile birlikte). Yy.: ts.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. Tahkik: Muhammed Fuâd Abdülbakî. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Şerhu Sahih-i Müslim, Dımaşk: Mektebetü’l-Gazzâlî, ts.
• Özdemir, İbrahim. Fıkıh Usûlünde Ta‘lîl Tartışmaları(Hicrî IV-VIII. Asırlar). İstanbul: Rağ- bet Yayınları, 2016.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl fî İlmi’l-Usûl. Tahkik: Taha Câbir Alavânî. Müessesetu’r-Risâle, Kahire: Dâru’s-selâm, 2011.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. el-Kâşif ‘an Usûli’d-Delâil ve Fusûli’l-İlel. Tahkik: Ahmed Sakâ. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1992.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Kavâtı‘ü’l-Edille fî Usûli’l-Fıkh. Tahkik: Abdullah Hakemî. Riyad: Mektebetu’t-Tevbe, 1989.
• Semerkandî, Alâüddîn Muhammed b. Ahmed. Mizânü’l-Usûl fî Netâici’l-Ukûl. Tahkik: Muhammed Zekî Abdulber. Kahire: Mektebetu Dâri’t-Türâs, 1997.
• Serahsî, Ebû Bekr Ahmed b. Ebî Sehl. Usûlü’s-Serahsî. Tahkik: Ebü’l-Vefâ Afğânî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Şafiî, Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. Tahkik: Ahmed Muhammed Şâkir. Yy.: ts.
• Şâtıbî, Ebû İshak İbrâhim b. Musa: el-Muvâfakât. Tahkik: M. Abdullah Dıraz. Beyrut: Dâ- rü’l-Ma‘rife, ts.
• Şirbînî, Abdurrahman. Hâşiye alâ Şerhi Cem‘i’l-Cevâmi‘. Mısır: Matbaatu Mustafa Muhammed, ts.
• Urmevî, Sirâcüddîn Mahmûd b. Ebî Bekr. et-Tahsîl mine’l-Mahsûl. Tahkik: Abdülhamîd Ebû Züneyd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.