Buhârî’de Haksızlık Anlayışı (Kitâbu’l-Mezâlim Örneği)

Yıl 2021, Sayı: 27, 181 - 207, 15.12.2021

Mustafa Öztürk

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.974793

Öz

Bu çalışmanın başlığına konu olan “haksızlık” tabiri, “bir şeyi kendisine ait olmayan yere koymak, o şeye hakkını vermemek” anlamındaki “zulüm” kavramına eş değer kullanılmıştır. Zira konu, Buhârî’nin Sahih’inde 46. bölüm olarak düzenlenen “Kitâbu’l-mezâlim” ekseninde ele alınmıştır. “Mezâlim” kelimesi, sözlükte “haksız yere ele geçirilmiş olan başkasına ait nesne,” “zulmen alındığına dair şikâyetçi olunan şey”, “mazlum hakkı” gibi anlamlara gelen “mazlime”nin çoğuludur. “Mazlime”, insanlar arasındaki genel hak ihlalini ifade etmekle birlikte, çoğul şekliyle (mezâlim), tarihi süreçte bazı özel mahkemelerin adı olarak da fonksiyon icra etmiştir. Ayrıca “Kitâbu’l-mezâlim” bölüm başlığı ve içerik itibariyle aynı zamanda bir hadis kitabında bulunması yönüyle sadece Buhârî’nin Sahih’ine has bir orijinallik taşımaktadır. Üstelik konunun Buhârî gibi bölüm, bab başlığı ve hadislerin tertibine ayrı bir ihtimam gösteren bir âlimin eserinde yer alması, ilmî merakı özellikle celbetmiş ve tetkike medar olmasını zorunlu kılmıştır. Tetkikin sonucunda ise, “mezâlim”in içeriğinin sadece hukuka değil, aynı zamanda imâna, vicdâna, ahlâka ve fazilete yönelik boyutlarının olduğu görülmüştür. Nitekim Buhârî, henüz bölümün “Kısâsu’l-mezâlim” diye kaydedilen birinci babında buna dikkat çekmekte; babın başlığı dünyevî bir kısası çağrıştırsa da hemen altında zikredilen hadiste, hususiyle müminlerin dünya hayatında yaptıkları haksızlıklardan kaynaklı uhrevî hesaplaşma kastedilmektedir. Yine aynı minval üzere ikinci babda uhrevî hesap gününün tasviri kabilinden müminlerin hesabı kolay görülürken, şâhitlerin aleyhte şehâdetiyle “zâlimler olarak” vasıflanan kâfirlere ve münâfıklara lanet okunmaktadır. Ardından kaydedilen başlıklarda ve içeriklerde ise ahlâk ve fazilet merkezli davranışlarla birlikte insanın iç dünyasına ve ahirette hesap vermeye odaklı konular ön plana çıkarılmaktadır. Diğer taraftan bölümde, haksızlığa uğrayan mağdur kimsenin fırsat bulduğunda kendi eliyle hakkını geri alabilmesi yanında komşu haklarının ve kamu hukukunun çiğnenmemesi hususunda belli bir bilincin telkin edildiği görülür. Bazı başlıklarla da haksızlık gibi algılanacak olan bir kısım tasarrufların aslında haksızlık olmadığı mesajı verilir. “Kitâbu’l-mezâlim”, başlık ve hadislerin tertibiyle bütünsel değerlendirildiğinde hak ihlalleri konusunda -yukarıda da işaret ettiğimiz üzere- imânı, ahlâkı, fazîleti ve hukuku ilgilendiren çerçevesiyle şümullü bir bakış açısı sunmaktadır. Buna göre ahirette Allah’ın huzurunda hesaba çekilmeye imân etmek; zihnen ve kalben hayrı ve şerri belirleyip ayrıştırmakta, ahlâk ve fazilet; söz konusu imânın davranış bilincine dönüşmesini ve bir hayat tarzı haline getirilmesini sağlamakta, hukuk ise nihai olarak koruyucu sistemiyle ihlalleri engellemektedir. Öte yandan imân, ahlâk ve faziletin ecri ve yaptırımı -dünya hayatına taalluk etmekle beraber- daha çok ahirete havale edilmiştir. Hukukun yaptırımı ve müeyyidesi ise oldukça dünyevidir. Ayrıca İslamî anlayışta hukuk kurallarını içselleştirip onlara uymak, imân, ahlâk ve fazilet sahibi olmakla yakından ilgilidir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Buhârî, Mezâlim, İmân, Ahlâk, Fazilet, Hukuk.

The Concept of Injustice in al-Bukhāri (The Case of Kitāb al-Maẓālim)

Öz

The term “unfairness”, which is the title of this article, is used as equivalent to the concept of “oppression”, which means “placing something in a place that is not appropriate for it, or not giving it its due.” Because the topic of this article has been dealt with on the axis of “Kitāb al-Maẓālim”, which is the 46th chapter in al-Bukhari’s Sahih. The word “Maẓālim” is lexically the plural form of “maẓlima” which means “the right of the oppressed, or the thing about which a person complains to have been usurped from him.” Even though “maẓlima” refers to the general violation of rights among people, its plural form (maẓālim) has also functioned as the name of some special courts in the historical process. On the other side, “Kitāb al-mazālim” -in terms of being chapter title and content, as well as being in a hadith book- has an originality that belongs only to Bukhāri's Sahih. Moreover, the fact that this subject is included in the work of a scholar like al-Bukhari, who pays special attention to the arrangement of chapters, sections and organization of the hadiths, especially attracted scholarly interest and made it necessary to be an object of study. As a result of the study, it has been seen that the content of “maẓālim” has dimensions not only related to law, but also to creed, conscience, morality and virtue. In fact, al-Bukhari draws attention to this matter at this chapter’s first section (bāb) titled as “Qiṣāṣ al-Maẓālim.” Even though the title evokes the meaning of worldly retaliation, the hadith just below the title refers to the otherworldly reckoning, especially due to the injustices committed by the believers in their worldly life. In like manner in the second section (bāb) of the chapter while portraying the day of reckoning, the accountability of the believers is described as easy, while the accountability of unbelievers and hypocrites, who are characterized as “tyrants” by the testimony of the witnesses, are cursed. In some titles and content recorded afterwards, attitudes and behaviors based on morality and virtue are highlighted. In the remainder of the chapter, the topics and content focused on the people’s inner worlds and accountability in the hereafter stand out. On the other hand, it is seen in the chapter that a certain level of awareness is inculcated regarding the issue of not violating the rights of neighbors and public law, as well as the ability of the victim to take his right back with his own hand whenever he has the opportunity. With some titles, the message is given that some actions that may be perceived as unfair are not actually unfair. When “Kitāb al-Maẓālim” is studied holistically together with the title and the order of the hadiths, it offers a complete perspective on violations of rights, as mentioned above, with its dimensions related to creed, morality, virtue and law. Accordingly, believing in being held accountable before Allah in the Hereafter as well as morality and virtue in determining and distinguishing good and evil mentally and heartily, ensure that the faith in question is transformed into a lifestyle and conscious behavior, while the law ultimately prevents violations with its protective mechanisms. On the other side, the reward and sanction of faith, morality and virtue -although it is also related to the life of this world- are mostly left to the hereafter. The sanction and punishment of the law is quite mundane. In addition, internalizing and obeying the rules of law in Islamic understanding is closely related to having faith, morality and virtue.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Bukhāri, Maẓālim, Faith, Morality, Virtue, Law

Kaynakça

• Abdülmün‘im, Hamdî. Dîvânü’l-mezâlim. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 1403/1983.
• Akyüz, Vecdi. İslam Hukukunda Yüksek Yargı ve Denetim Divan-ı Mezâlim. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1995.
• Aydın, M. Akif. “İslam Hukukunda Gasp”. İslâm Tetkikleri Dergisi 9 (1995), 163-220.
• Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed Bedrüddîn. Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 18 Cilt. nşr. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2001.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl el-Buhârî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Şuayb el-Arnaûd - Âdil Mürşid. Dimaşk: er-Risâletü’l-Âlemiyye, 1432/2011.
• Cürcânî, Ebü'l-Hasen Alî b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbü’t-Taʿrîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Çağrıcı, Mustafa. “Zulüm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/507-509. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Döndüren, Hamdi. “Îlâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/61-62. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Erman, Uğur. Buhârî’nin Bab Başlığı-Hadis Uyumu Metodolojisi -Muhammed Zekeriyyâ b. Yahyâ el-Kandehlevî Örneği-. Ankara: Fecr Yayınevi, 2020.
• Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed. Meâlimü’s-sünen. 4 Cilt. Haleb: el-Matbaatü’l-İlmiyye, 1351/1932.
• Humeydî, Ebû Bekir Abdullah b. ez-Zübeyr. Müsnedü’l-Humeydî. thk. Hasan Selîm Esed ed-Dârânî. 2 Cilt. Dimaşk: Dâru’s-Sekâ, 1996.
• İbn Battâl, Ebü’l-Hasen Ali Halef b. Abdülmelik el-Kurtubî. Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Hedyu’s-sârî mukaddimetü Fethi’l-bârî şerhi Sahîhi’l- Buhârî. thk. Abdülazîz b. Abdillah b. Bâz. Riyad: Dâru’s-Selâm, 1421/2000.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fethu’l-Bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Abdülazîz b. Abdillah b. Bâz. 13 Cilt. Riyad: Dâru’s-Selâm, 3. Basım, 1421/2000.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 25 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993.
• Kandemir, M. Yaşar vd. Riyâzü’s-sâlihîn: Peygamberimizden Hayat Ölçüleri. 8. Cilt. İstanbul: Erkam Yayınları, 1425/2004.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. İrşâdü's-sârî li-şerhi Sahîhi'l-Buhârî. 10 Cilt. Mısır: el- Matbaatü’l-Emîriyye, 7. Basım, 1323.
• Köse, Saffet. “Hukuk mu Ahlâk mı?-İslâm Nokta-i Nazarından Din-Ahlâk-Hukuk İlişkisi Bağlamında Bir İnceleme”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 17 (2011), 15-50.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi li ahkâmi’l-Kur’ân. 20 Cilt. thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrahim Atfiş. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Kutluay, İbrahim. “İmam Buhârî’nin Sünneti Müdafaası -el-Câmiu’s-Sahîh’in Kitâbu‘l-İ‘tisâm bi’l-Kitâb ve’s- Sünne Bölümü Çerçevesinde”. Marife 11/1 (1991), 51-73.
• Meydânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Muhammed. Mecmau‘l-emsâl. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 3 Cilt. b.y.: Îsâ el-Bâbî el-Halebî, ts.
• Muhammed Fuâd Abdülbâkî. el-Mu‘cemu’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1364/1945.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şu‘ayb. Sünenü’n-Nesâî. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. Şerhu Sahîhi Müslim. 18 Cilt. nşr. Halîl el-Mîs. Beyrut: Dâru’l- Kalem, 1407/1987.
• Öztürk, Mustafa. “Etkili Bir Eğitim Dili Olarak Nebevî Öğretide Bazı Kelime ve Tabirlerin Yeniden Tanımlanması”. İslâmî İlimler Dergisi 16/1 (2021), 31-54.
• Şeybî, Ebü’l-Mehâsin Muhammed b. Ali. Timsâlü’l-emsâl. thk. Esed Zibyân. 2 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Mesîre, 1402 /1982.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Toksarı, Ali. “Sahîhu’l-Buhârî’nin Bab Başlıklarının Özellikleri ve Değeri (Terâcimu Sahîhi’l-Buhârî)”. Büyük Türk- İslâm Bilgini Buhârî -Uluslararası sempozyum-. ed. Ahmet Hulûsi Köker. 109-131. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası, 1996.
• Ulutürk, Veli. “Kur’an-ı Kerim’de Zulüm Kavramı”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (1990), 120-142.
• Ulutürk, Veli. “Kur’an-ı Kerim’in Zulüm ve Zalim Dedikleri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (1991), 96-117.
• Wensinck, Arent Jean. Miftâhu künuzi’s-sünne. çev. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Lahor: Matbaatü Meârifi, 1398/1978.
• Yeniçeri, Celal. “Mezâlim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/515-518. Ankara: TDV Yayınları, 2004.