A Critical Analysis of Derivative Instruments from the Perspective of Islamic Economics

Yıl 2021, Sayı: 27, 134 - 158, 15.12.2021

Medine Sıcakyüz Harun Şencal

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.977157

Cited By: 1

Öz

The aim of this study is to critically analyze a modern concept -the commodification of risk as a result of the financialized economic system and the consequences of this commodification process from an Islamic economics perspective. As the uncertainties in the pre-modern period have a measurable and quantitative character in the modern period, especially thanks to the development of statistical theories, calculable uncertainties have turned into the concept of risk. Risks, which are produced by people and can no longer be kept "implicit" in the globalizing world, have formed the "Risk Society" in Beck's words. Risk, which has now become a commodity in the risk society, has become easily tradable via derivative instruments in the economic system that has become financialized thanks to neoliberal policies. The facilities offered by technology and the opportunity to make fast transactions have served not only to manage the risk by using the products of the financial market, but also to make transactions to earn money on risk. Derivative instruments, which started to be traded in the over-the-counter markets in the 20th century, have basically three uses: hedging, speculation, and arbitrage. While the risk that the real sector is inevitably exposed to in globalized markets pushes people to hedge, a different segment has emerged that tries to make money on risk by speculation and arbitrage thanks to financialization. In the globalized economic system, companies engaged in importing and exporting have to be protected from exchange rate risk to conduct their commercial activities in a stable manner and to ensure their economic growth. As a result, in this extreme risk environment created by globalization, people aim to avoid risk by making derivative transactions. On the other hand, contrary to the sectors that produce real goods, the financial system we are in is a sector dominated by speculation and expectations; The financial system, which is based on risk speculation and expectations, has a determining character in all markets. While expectations express negativity for those who use derivatives for hedging purposes, speculators and arbitragers are those who benefit from the risk environment created by negative expectations, since such investors with rational thought aim to gain the maximum profit with the least effort through commodification of risk in the derivatives market. In the study, to analyze the problems caused by commodification of the risk from an Islamic economics perspective, first, the consequences of financialization are discussed, and then how the derivative instruments have commodified the risk is evaluated. Derivative instruments, which have an important place in meeting the financial needs of the society, increase the economic injustice by enabling the capital owners to speculate and arbitrage to make profit easily and to increase their capital. In summary, the financial system that should serve the needs of the society cannot provide this; on the contrary, the increase in transactions such as speculation causes the accumulation of capital in certain people and causes the economic order of the society to deteriorate. Although companies engaged in commercial activities based on imports and exports need derivative instruments for the stability of the real economy due to the exchange rate risk, investors using derivative products also use these tools to make profit in a short time. The use of derivative instruments in this way increases the financialization of the economy and acts as an intermediary for the capital owners to increase their capital rather than contributing to real production. The fact that capital owners channel their resources to derivatives and similar financial instruments rather than real production causes bigger problems on a large scale, especially financial crises. Derivative instruments do not seem appropriate in terms of maslahā, since this situation is not suitable for public utility and, according to the general acceptance in Islamic law, the benefit of the society comes before the interests of individuals. The aim of this article is to emphasize that even if derivative instruments offer a solution to the risks produced in the modern period, this solution leads to more financialization of the economy and a financial environment that leads investors to earn income from ways that are not suitable for the purposes of Islam. In this study, which includes the evaluation of derivative instruments according to Islamic law, the importance of evaluating the context in which derivative instruments arise in the fatwa process is emphasized, along with the compliance of contract conditions with Islamic law.

Anahtar Kelimeler

Islamic Economics, Risk, Derivatives, Financialization, Globalization

İslam Ekonomisi Açısından Türev Ürünlerin Eleştirel Bir Analizi

Öz

Bu çalışmanın amacı modern zamana ait bir kavram olan riskin finansallaşan iktisadi sistem sonucunda metalaşmasını ve bu metalaşma sürecinin yol açtığı sonuçları İslam ekonomisi açısından eleştirel bir analize tabi tutmaktır. Modern öncesi dönemdeki belirsizliklerin modern dönemde -özellikle istatistik teorilerinin gelişmesi sayesinde- ölçülebilir ve nicel olarak ifade edilebilir bir karaktere sahip olmasıyla beraber hesaplanabilir belirsizlikler risk kavramına dönüşmüştür. İnsanlar tarafından üretilen ve küreselleşen dünyada artık “örtük” olarak tutulamayan riskler, Beck’in tabiriyle “Risk Toplumu” nu oluşturmuştur. Risk toplumunda artık bir meta haline gelen risk, neoliberal politikalar sayesinde finansallaşan iktisadi sistem içerisinde türev ürünler aracılığıyla kolay bir şekilde alınıp satılabilir bir hale gelmiştir. Teknolojinin sunduğu kolaylıklar ve hızlı işlem yapabilme imkânı finans piyasasının ürünlerini kullanarak sadece riski yönetme amacına değil bunun yanında risk üzerinden para kazanmak için işlem yapılması amacına da hizmet eder olmuştur. 20. yüzyılda tezgahüstü piyasalarda işlem görmeye başlayan türev ürünlerin temelde üç kullanım amacı vardır; hedging, spekülasyon ve arbitraj. Reel sektörün küreselleşen piyasalarda kaçınılmaz şekilde maruz kaldığı risk insanları hedging yapmaya iterken finansallaşma sayesinde ise spekülasyon ve arbitraj yaparak risk üzerinden para kazanmaya çalışan farklı bir kesim de ortaya çıkmıştır. Küreselleşmiş ekonomik sistem içinde ithalat ve ihracata dayalı ticaret yapan firmalar ticari faaliyetlerini istikrarlı şekilde yapabilmek ve ekonomik büyümelerini sağlayabilmek için kur riskinden korunmak zorundadır. Bunun neticesinde, küreselleşmenin oluşturmuş olduğu bu aşırı risk ortamında insanlar türev işlemler yaparak riskten korunmayı hedeflemektedir. Öte yandan, içinde bulunduğumuz finansal sistem reel mal üreten sektörlerin aksine spekülasyon ve beklentilerin hâkim olduğu bir sektördür; risk spekülasyonu ve beklentilere dayalı olan finansal sistem ise bütün piyasalarda belirleyici bir karaktere sahiptir. Türev ürünleri hedging amacıyla kullananlar için beklentiler olumsuzluk ifade ederken spekülatörler ve arbitrajcılar beklentilerin yarattığı risk ortamından faydalanan kesimdir. Çünkü spekülatörler ve arbitrajcılar rasyonel düşünceyi temel alarak -türev piyasalarında riskin metalaştırılması üzerinden- en az çaba ile en fazla kârı elde etmeyi hedeflemektedirler. Çalışmada türev ürünler sayesinde metalaşan riskin yol açtığı sorunların İslam ekonomisi açısından analizi yapılırken öncelikle finansallaşmanın sonuçları ele alınmış, ardından türev ürünlerin kullanımı İslam ekonomisi açısından değerlendirilmiştir. Toplumun finansal ihtiyaçlarını karşılamakta önemli bir yere sahip olan türev ürünler; sermaye sahiplerinin kolay yoldan kar elde etmek ve sermayesini arttırmak için spekülasyon ve arbitraj yapmasına olanak sağlayarak toplumda ekonomik adaletsizliği arttırmaktadır. Özetle toplumun ihtiyaçlarına hizmet etmesi gereken finansal sistem bunu sağlayamamakta, aksine spekülasyon gibi işlemlerin artması belli kişilerde sermayenin birikmesini sağlayarak toplumun ekonomik düzeninin daha kötüye gitmesine sebep olmaktadır. Her ne kadar ithalat ve ihracata dayanan ticari faaliyetler yapan firmalar kur riskiyle karşı karşıya olmaları sebebiyle türev ürünlere reel ekonominin istikrarı açısından ihtiyaç duysalar da türev ürünleri kullanan yatırımcılar bu amaçtan farklı olarak kısa sürede kar elde etmek için de bu araçları kullanmaktadır. Türev ürünlerin bu şekilde kullanımı ekonominin finansallaşmasını artırmakta ve reel üretime katkı sağlamaktan ziyade sermaye sahiplerinin sermayesini artırmasına aracılık yapmaktadır. Sermaye sahiplerinin kaynaklarını reel üretimden ziyade türev ve benzeri finansal ürünlere yönlendirmesi ise finansal krizler başta olmak üzere geniş ölçekte daha büyük sorunlara yol açmaktadır. Bu durum toplumsal maslahata uygun olmadığı ve İslam hukukundaki genel kabule göre toplumun maslahatı bireylerin çıkarından önce geldiği için türev ürünler maslahat açısından da uygun gözükmemektedir. Bu makalenin amacı, modern dönemde üretilmiş olan risklere karşı türev ürünler bir çözüm sunsa dahi, bu çözümün ekonominin daha fazla finansallaşmasına ve yatırımcıları İslam’ın maksatlarına uygun olmayan yollardan gelir elde etmeye yönelten bir finans ortamına yol açtığının vurgulanmasıdır. Türev ürünlerin fıkhi olarak değerlendirilmesine yer verilen bu çalışmada İslam hukukçularının daha ziyade sözleşme şartlarının İslam hukukuna uygunluğunu göz önüne aldıklarına dikkat çekilerek, bu gerekli şartın yanı sıra türev ürünlerin ortaya çıktığı bağlamın da fetva sürecinde değerlendirilmesinin önemine vurgu yapılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Ekonomisi, Risk, Türev Ürünler, Finansallaşma, Küreselleşme

Kaynakça

• Afşar, Aslı. “Finansal Gelişme ile Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki”. Muhasebe ve Finansman Dergisi 36 (Ekim 2007), 188-198.
• Akkaynak, Bilal - Yıldırım, Suat. “Türev Ürünlerin Kullanım Amaçları: Bist’ de Bir Uygulama”. Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 1/2 (Aralık 2019), 23-33.
• Aksoy, Ahmet - Tanrıöven, Cihan. Sermaye Piyasası Yatırım Araçları ve Analizi. Ankara: Gazi Kitabevi, 3., 2007.
• Aktepe, İshak Emin. Katılım Finans. İstanbul: Türkiye Katılım Bankaları Birliği Yayınları, 2017, 09.
• Aktepe, İshak Emin. Sorularla Katılım Bankacılığı. İstanbul: Türkiye Katılım Bankaları Birliği, 2013.
• Alkeback, Per - Hagelin, Niclas. “Derivative Usage by Nonfinancial Firms in Sweden with an International Comparison”. Journal of International Financial Management & Accounting 10/2 (1999), 105-120.
• Askari, Hossein vd. The Stability of Islamic Finance: Creating a Resilient Financial Environment for a Secure Future. Singapore: John Wiley & Sons (Asia) Pte. Ltd., 2010.
• Asutay, Mehmet. “A Political Economy Approach to Islamic Economics: Systemic Understanding for an Alternative Economic System”. Kyoto Bulletin of Islamic Area Studies 1/2 (2007), 3-18.
• Asutay, Mehmet. “Conceptualising and Locating the Social Failure of Islamic Finance: Aspirations of Islamic Moral Economy Vs the Realities of Islamic Finance”. Asian and African Area Studies 11/2 (2012), 93-113.
• Atik, Sinan. Küreselleşme ve Küresel İşletmeler. İstanbul: Kadir Has Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Aydın, Aytaç. İslam Hukuku Açısından Mali Piyasa ve Mali Piyasa Araçları. Konya: Burç Yayınevi, 2. Basım, 2015.
• Aydın, M.Kemal. “Neoliberal Dalga ya da Küreselleşme”. Bilgi Sosyal Bilimler Dergisi 1 (Haziran 2000), 13-27.
• Ayrıçay, Yücel. “Türev Piyasaların Gelişmekte Olan Piyasalara Olası Etkileri”. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5 (Haziran 2003), 1-19.
• Babacan, Abdurrahman. Piyasa Aklı ve Yeni Muhafazakar Ahlak. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
• Bayındır, Servet. Fıkhi ve İktisadi Açıdan İslami Finans 2. İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2015.
• Bayındır, Servet. “Finansal Türev Varlıklar ve Bu Varlıklar Üzerine Yapılan Sözleşmelerin Fıkhî Tahlili”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0/12 (Mayıs 2012), 51-73.
• Beck, Ulrich. Risk Toplumu & Başka Bir Modernliği Doğru. çev. Bülent Doğan - Kazım Özdoğan. İstanbul: İthaki Yayınları, 3. Basım, 2019.
• Beyaz, Zelal. “Ekonomi Politik Perspektiften Finansallaşma ve Finansal İçerilme Sürecinde Dijital Teknolojilerin Yeri”. Sosyal Ekonomik Araştırmalar Dergisi 19/38 (Ekim 2019), 99-117.
• Bulut, Erkam Haşim. Faizsiz Finansta Risk Yönetimi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Brunzell, Tor vd. “The Use of Derivatives in Nordic Firms”. The European Journal of Finance 17/5-6 (2011), 355-376.
• Çelik, Zafer. “Neoliberalizmin Kısa Tarihi”. İDEALKENT 3/7 (Eylül 2012), 187-193.
• Çuhacı, Aysu. “Ulrich Beck’in Risk Toplumu Kuramı”. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi 3/14 (Şubat 2012), 129- 157.
• Daldal, Şule. “Neoliberalizm, Finansallaşma ve Emek Piyasaları”. JOEEP: Journal of Emerging Economies and Policy 1/1 (Aralık 2016), 85-104.
• Darîr, es-Sıddîk Muhammed el-Emîn ed-. “el-İhtiyârât”. Mecelletü Mecmai’l-Fıkhi’l-İslâmî 7/1 (1992), 261- 272.
• Dikkaya, Mehmet - Deniz, Fatih. “Ekonomik Küreselleşmenin Yol Açtığı Problemler: Teorik Bir Bakış”. Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi 2/3 (Haziran 2006), 163-181.,
• Dinler, Zeynel. İktisada Giriş. Bursa: Ekin Yayınevi, 25. Basım, 2019.
• Döndüren, Hamdi. Ticaret ve İktisat İlmihali. İstanbul: Erkam Yayınları, 2012. Basım, ts.
• Durmuş, Abdullah. “Döviz Vadeli ve Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri”. II. Uluslararası İslam Ticaret Hukuku Kongresi “Günümüzdeki Meseleler”. ed. Mehmet Bayyiğit. 977-990. Konya: KTO Karatay Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Durmuş, Abdullah. Fıkhî Açıdan Günümüz Para Mübadelesi İşlemleri. İstanbul: İsam Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Dülger, İstemi. Finansal Krizler ve Türev Ürünler: Yeni Krizler ve Finansman Araçları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Eğilmez, Mahfi. Ekonominin Temelleri (Kavramlar ve Kurumlar). İstanbul: Remzi Kitabevi, 3. Basım, 2019.
• Emhan, Abdurrahim. “Risk Yönetim Süreci ve Risk Yönetmekte Kullanılan Teknikler”. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi 23/3 (Ağustos 2010), 209-220.
• Ersoy, Ersan. “Türkiye’de ve Dünyada Organize Türev Piyasaların Gelişimi”. Muhasebe ve Finansman Dergisi 51 (Temmuz 2011), 63-80.
• Esgin, Ali. “İmal Edilmiş Belirsizlikler Çağının Sosyolojik Yönelimi: Ulrich Beck ve Anthony Giddens Kaynaklı ‘Risk Toplumu’ Tartışmaları”. Gaziantep University Journal of Social Sciences 12/3 (Aralık 2013), 683-696.
• Faizsiz Finans Kuruluşları Muhasebe ve Denetleme Kurumu (AAOIFI). Faizsiz Finans Standartları. İstanbul: Türkiye Katılım Bankaları Birliği Yayınları, 2015, Yayın no:10.
• Giddens, Anthony. Sosyoloji. çev. Hüseyin Özel vd. İstanbul: Kırmızı yayınları, 5. Basım, 2012.
• Kaplan, Cafer. Finansal Yenilikler ve Piyasalar Üzerine Etkileri: Türkiye Örneği. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Araştırma Genel Müdürlüğü, 1999.
• Kahveci, Nuri (ed.). İslam Hukuku (Eşya-Borçlar-Şirketler). 2 Cilt. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2020.
• Kamali, Mohammad Hashim. İslam Ticaret Hukuku Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Opsiyonların Analizi. çev. Nazan Lila. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2020.
• Karadâği, Ali Muhyiddin. ““el-Esvâkü’l-mâliyye fî mizâni’l-fıkhi’l-İslâmî”. Mecelletü Mecmai’l-Fıkhi’l-İslâmî 7/1 (1992), 73-194.
• Karatepe, Yalçın. Türev Piyasaları. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Yayını, 2000, Yayın no:587.
• Mergînânî, Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr el-. el-Hidaye Tercümesi. çev. Hüseyin Vanlıoğlu vd. 7 Cilt. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2017.
• Muhammad Al-Amine, Muhammad Al-Bashir. İslami Finansta Risk Yönetimi & Emtia Piyasalarındaki Türev Ürünler Üzerine Bir İnceleme. çev. Ali Kürşat Sak - Gencay Karakaya. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2020.
• Ng, Adam vd. Sosyal Sermaye ve Risk Paylaşımı. çev. Erhan Akkaş. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2020.
• Orhangazi, Özgür. “Keynesgil Finansal Düzenlemelerden Finansallaşmaya: İktisat Literatürü ve ABD Ekonomisinin Finansallaşmasına Tarihsel bir Bakış”. ODTÜ Gelişme Dergisi 35 (Haziran 2008), 133-159.
• Özşahin, A.Kerem. Vadeli İşlem Sözleşmesinin Hukuki Niteliği. Ankara: Sermaye Piyasası Kurulu, Yeterlilik Etüdü, 1999. https://www.spk.gov.tr/SiteApps/Yayin/YayinGoster/471
• Polanyi, Karl. Büyük Dönüşüm: Çağımızın Siyasal ve Ekonomik Kökenleri. çev. Ayşe Buğra. İstanbul: İletişim Yayınları, 9. Basım, 2010.
• Sakarya, Şakir - Akkuş, Hilmi Tunahan. “Türev Ürünlerin İslami Finans Modelleri Açısından Değerlendirilmesi”. Adam Akademi Sosyal Bilimler Dergisi 8/2 (Aralık 2018), 267-299.
• Sâlûs, Ali Ahmed. el-Muâmelâtü’l-mâliyye el-muâsıra fî mîzâni’l-fıkhi’l-İslâmî. Kuveyt: Mektebetül’l-Fellah, 3. Basım, 1992.
• Shiller, Robert J. Finans ve İyi Toplum. çev. Erhan Akkaş. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2019.
• Soydemir, Suat. “Modernizmin Karanlık Yüzü: Risk Toplumu”. Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi 3/2 (01 Aralık 2011), 169-178.
• Şahin, Yusuf. Katılım Bankacılığında Türev Ürünler. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Şahin, Şamil. “Ukûdü’l-müstakbeliyyât fi’s-sila’”. İslam Medeniyet Dergisi 7/47 (Haziran 2021), 65-71.
• Takî el-Osmânî, Muhammed. “Ukûdü’l-müstakbeliyyât fi’s-sila’”. Mecelletü Mecmai’l-Fıkhi’l-İslâmî 1/7 (1992), 341-356.
• Tanyel, Eda. Türev Ürünler, Türkiye’de ve Dünyada Türev Piyasaların Gelişimi ve Kalkınma ve Yatırım Bankalarında Kullanımı. İller Bankası Anonim Şirketi, Uzmanlık, 2016.
• Tuncel, Cem Okan. “Finansal Liberalizasyon ve Küresel Krizin Yapısal Nedenleri: Gelişmekte Olan Ülkeler İçin Dersler”. Finans Politik ve Ekonomik Yorumlar Dergisi 47/454 (2010), 28.
• Uslu, Kamil & Gündoğdu, Aysel. “Küresel Finansallaşmanın Türkiye’deki Bankaların Finansal Faaliyetlerine ve Bireyler Üzerine Etkileri”. Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi 31/2 (Mart 2015), 145-164.
• Yaman, Ahmet. “Yeni Zamanlarda Fetvaya Ne Oldu? Günümüz Fetvalarında Görülen Bazı Yöntem Sorunları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 13/25-26 (2015), 9-36.
• Yıldırım, Engin. “Risk Toplumunda (Depremle) Yaşamak”. Akademik İncelemeler Dergisi 3/1 (Ağustos 2014), 75- 85.
• Yılmaz, Ahmet & Uçak, Ayhan. “Dünya Ekonomisinde Finansallaşma Sürecinin Eleştirel Bir Değerlendirmesi”. Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi 33/2 (Mart 2015), 67-84.
• Zaman, Asad. “İslam Ekonomisi Umudunun Yeniden Doğuşu”, çev. Ali Can Yenice - Abdullah Talha Genç, International Journal of Islamic Economics and Finance Studies 3/3 (2017), 88.