The Effects of Khâlidiyya on Eastern Madrasahs in the 19th Century

Yıl 2021, Sayı: 27, 5 - 24, 15.12.2021

Abdulcebbar Kavak

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.997360

Öz

Naqshbandi is one of the most widespread Sufi orders in the Islamic World. The most active representative of this sufi order in the Middle East in the 19th century is Mawlana Khalid al-Baghdadî. The Khâlidiyya branch, which was attributed to him, emerged as a Sufi revival movement that revitalized social life with its dynamic structure. One of the most prominent among the activities of the Khâlidiyya is the revival of the madrasahs. Considering that the Khâlidiyya first began to spread in the Shahrazor region of Iraq and among the Kurds living in Iran and Anatolia, the first institutions that it dealt with in the fields of science and education were the Eastern Madrasahs. These madrasahs are science centers established in a wide geography where the Kurdish population is concentrated, such as the Eastern and Southeastern Anatolia regions of Turkey, the northern regions of Iraq and Syria, and western regions of Iran. The Eastern Madrasahs operated as a continuation of the Baghdad Nizamiya Madrasah, which was for Shafiis and all its entire personnel, including teaching staff, were to be selected from Shafii Sect. They consisted mostly of simple structures built next to the mosques, apart from the well-established madrasahs such as Qubbahan Madrasah in İmadiya, Maweran Madrasah in Arbil, Biyara Madrasah in Havraman, Arwas Madrasa in Mokus (Bahçesaray) district of Van, Sheikh Ayn al-Malak Zaviya and Madrasah in Bulanık district of Muş. In the Eastern Madrasahs, where the education is mostly teacher-centered, the circulation of students among the madrasahs was high. In these science centers where students can stay as boarding students, the curriculum of the Baghdad Nizamiya Madrasa and Ottoman period madrasahs were followed. In the Eastern Madrasahs, some classical Works in Persian were preferred in the field of literature, as well as Arabic and religious sciences. In these Madrasahs, the mudarris taught the lessons in Kurdish, and the students discussed and read among themselves in Kurdish. On the one hand the Khâlidis made the existing madrasahs more active; on the other hand, they enabled the opening of many new madrasahs. This situation not only made significant contributions to the scientific and cultural life of the region, but also played a leading role in the formation of an intellectual layer. Managers, scholars, mudarrises, politicians, writers and poets that the society needed were trained in these centers of science, and they filled an important gap in these fields during their lifetime. As the Khâlidi lodges moved from the cities to the countryside, they gave way to modest cells adjacent to madrasahs or mosquest. With the spread of Khâlidiyya, the mudarris-sufi model has increased greatly among the scientists, since the mudarris, who took up education and training in the Eastern Madrasahs, also took on the task of guidance. On the other hand, the disciple-student model has become widespread since the students who received knowledge were brought up in a mystical atmosphere. The tradition of the Eastern Madrasahs is kept alive in mosques in many villages and towns with the Khâlidiyya. In other words, the Khâlidiyya moved the education in the Eastern Madrasahs to mosques and revived the mosques, thus contributing to the proliferation of the madrasah-mosque model in the central and provincial areas. While Mawlana Khalid’s Diwan took its place among the other Persian Works read in madrasahs, a special salawat prayer that Mawlana Khalid recommended to his disciples to read due to the epidemic that broke out in Damascus was started to be read after prayers in mosques and madrasahs where Khâlidi sheikhs served. The aim of this study is to examine the effects of Khâlidiyya on the Eastern Madrasahs, which carry out active education in the triangle of Iraq, Iran and Anatolia. It was concluded that the institutional structure in the Eastern Madrasahs, where scientific and mystical activities were combined, flourished; the curriculum was expanded with works with mystical content; the status of the teaching staff was strengthened with the addition of the guide identity to the mudarrisship; the educational program of the students became more diverse with the provided Sufi education; and the students who grew up in these madrasahs participate in social life as more equipped and self-confident individuals.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Khâlidiyya, 19th Century, Eastern Madrasahs, Mudarris-Sufi Model, Madrasah-mosque Model

19. Yüzyılda Hâlidîliğin Şark Medreselerine Tesirleri

Öz

İslam dünyasındaki en yaygın tarikatlardan biri Nakşibendîliktir. Bu tarikatın 19. yüzyılda Ortadoğu’daki en aktif temsilcisi ise Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî’dir. Ona nisbet edilen Hâlidiyye kolu, dinamik yapısıyla toplumsal hayatı canlandıran bir tasavvufî ihya hareketi olarak ortaya çıkmıştır. Hâlidîliğin faaliyetleri içinde en çok öne çıkanlardan biri medreselerin ihyasıdır. Hâlidîliğin ilk olarak Irak’ın Şehrezor bölgesi ile İran ve Anadolu’da yaşayan Kürtler arasında yayılmaya başladığı düşünüldüğünde, ilim ve tedrisat olarak ilk el attığı kurumlar Şark Medreseleri olmuştur. Bu medreseler, Türkiye’de Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri, Irak ve Suriye’nin kuzey bölgeleri ile İran’ın batı bölgeleri gibi özellikle Kürt nüfusun yoğunluklu olduğu geniş bir coğrafyada kurulan ilim merkezleridir. Şark Medreseleri, vakfiyesinde Şâfiîler için yaptırıldığı vurgulanan ve müderrisler dahil bütün çalışanlarının Şâfiî mezhebine mensup kişilerden seçilmesi şart koşulan Bağdat Nizamiye Medresesi’nin devamı niteliğinde faaliyet yürütmüştür. İmadiye bölgesindeki Kubbehân Medresesi, Erbil’de bulunan Maveran Medresesi, Hevraman bölgesinde bulunan Biyâre Medresesi, Van’ın Müküs (Bahçesaray) ilçesinde bulunan Arvas Medresesi, Muş’un Bulanık ilçesinde bulunan Şeyh Aynü’l-Melek Zaviye ve Medresesi gibi köklü medreselerin dışındakiler, cami bitişiğinde inşa edilen basit yapılardan oluşmuştur. Tedrisatın çoğunlukla müderris merkezli olduğu Şark Medreselerinde, medreseler arası talebe sirkülasyonu fazla olmuştur. Talebelerin yatılı olarak kalabildiği bu ilim merkezlerinde, müfredat olarak Bağdat Nizamiye Medresesi ile kısmen Osmanlı dönemi medreselerinin ders programları takip edilmiştir. Şark Medreselerinde, Arapça ve dinî ilimlerin yanında edebiyat alanında Farsça bazı klasik eserler tercih edilmiştir. Şark Medreselerinde müderrisler dersleri Kürtçe anlatmış, öğrenciler de kendi aralarında müzakere ve okumaları Kürtçe yapmışlardır. Hâlidîlik, ilmi ve medreseyi önceleyen tavrı ile Şark Medreselerinin niceliğini arttırmış ve ayrı bir dinamizm kazandırmıştır. Hâlidîler bir taraftan mevcut medreseleri daha aktif hale getirirken, diğer taraftan pek çok yeni medresenin açılmasını sağlamışlardır. Bu durum bölgenin ilim ve kültür hayatına önemli katkılar sunduğu gibi entelektüel bir tabakanın oluşmasında da öncü rol oynamıştır. Bu ilim merkezlerinde toplumun ihtiyacı olan yönetici, âlim, müderris, siyasetçi, yazar ve şairler yetişmiş ve yaşadıkları dönem bu alanlarda önemli bir açığı kapatmıştır. Hâlidî tekkeleri, şehirlerden kırsala doğru gittikçe yerini medreselere yahut camilere bitişik mütevazı hücrelere bırakmıştır. Hâlidîliğin yayılmasıyla beraber Şark medreselerinde eğitim ve öğretim işini uhdesine alan müderrisler aynı zamanda irşad görevini de üstlendiklerinden müderris- sûfî modeli ilmiye sınıfı arasında büyük artış göstermiştir. Diğer taraftan ilim tahsil eden talebeler, tasavvufî bir atmosferde yetiştiklerinden mürid-talebe modeli yaygınlaşmıştır. Şark Medrese geleneği, Hâlidîlikle beraber pek çok köy ve beldede camilerde yaşatılmaya başlanmıştır. Diğer bir tabirle Hâlidîler, Şark Medreselerindeki tedrisatı camilere kaydırarak, camileri de canlandırmış, böylece merkez ve taşrada medreseli-cami modelinin çoğalmasına katkı sunmuşlardır. Mevlânâ Hâlid’in Divan’ı, medreselerde okunan diğer Farsça eserler arasında yerini alırken, Mevlânâ Hâlid’in Şam’da baş gösteren salgın sebebiyle müritlerine okumalarını tavsiye ettiği özel bir salavat duası, Hâlidî şeyhlerinin görev yaptıkları cami ve medreselerde namazlardan sonra okunmaya başlanmıştır. Bu çalışmanın amacı Hâlidîliğin Irak, İran ve Anadolu üçgeninde aktif tedrisat yürüten Şark Medreselerine tesirlerini irdelemektir. Hâlidîliğin yayılmasıyla beraber ilmî ve tasavvufî faaliyetlerin mezcedildiği Şark Medreselerinde kurumsal yapının zenginleştiği, tasavvufî içerikli eserlerle müfredatının genişlediği, müderrisliğe mürşid kimliğinin de eklenmesiyle öğretici kadronun statüsünün daha da güçlendiği, verilen tasavvufî eğitimle talebelerin eğitim öğretim programının çeşitlendiği ve bu medreselerde yetişen talebelerin toplumsal hayata daha donanımlı ve özgüvenli bireyler olarak katıldıkları sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Hâlidîlik, 19. Yüzyıl, Şark Medreseleri, Müderris-Sufi Modeli, Medreseli-Cami Modeli.

Kaynakça

• Afîfî, Ebu’l-‘Alâ. et-Tasavvuf es-sevretu’r-rûhiyye fi’l-İslâm. Beyrût: Dâru’ş-Şa’b, ts.
• Aktepî, Abdürrahman el-. Ravdu’n-Na’îm. Diyarbakır: Mektebetu Seyda, 2010.
• Algar, Hamid. Nakşibendîlik. çev. Cüneyd Köksal vd., İstanbul: İnsan Yay., 2013.
• Argun, Yuca, Şaban. İrşad Sami. “Muş Bulanık Mollakent/Mellekend Medresesinden Bir Âlim Portresi: Şeyh İhsan-ı Mellekendî’nin Hayatı ve İcâzetnâmesi”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 11/1 (2019), 150-170.
• Arvas, Nimetullah. Seyyid Hâcı Kâsım Bağdadî’nin Nesebi, İcâzeti ve Seyahat Notları. İstanbul: Çınar Matbaacılık, 2020.
• Aşkın, Deniz. “Geleneğin Savunucusu: Türkiye’de Geleneksel Şark Medreseleri ve Müderrislerin (Seydaların) Modern Din Eğitimine Eleştirileri”, Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 8/1 (2010), 9-17.
• Ayiş, M. Şirin. “Bingöl Hâlidî Geleneğinin Medrese Boyutu”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/10 (2017), 71-94.
• Azzâvî, Abbas. “Hulefâu Mevlânâ Hâlid”. Mecelletü’l-mecma’i’l-‘ilmiyyi’l-Kürdî, (1974/2).
• Azzâvî, Abbas. Zikrâ Ebi’s-Senâ’l-Âlûsî. Bağdat: Şirketu’t-Ticâreve’t-Tibâ’a, 1958.
• Bala, Sabahattin. Yitik Bir Miras Şark Medreseleri. İstanbul: Hiperyayın, 2019.
• Baz, İbrahim. “Osmanlıdan Cumhuriyete Norşin Dergâhı ve Şeyh Abdurrahman-ı Tâğî”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 34/2 (2014), 75-110.
• Bitlis Vilayet Salnamesi. Bitlis: Bitlis Vilayet Matbaası, 1316/1898.
• Çakır, Mehmet Saki. Seyyid Tâhâ Hakkârî ve Nehrî Dergâhı. İstanbul: Nizamiye Akademi Yay., 2017.
• Çelebi, Ahmed. İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi. çev. Ali Yardım İstanbul: Damla Yay., 1983.
• Çiçek, M. Halil. Şark Medreselerinin Serencâmı. İstanbul: Beyan Yay., 2009.
• Çokreşî, İbrahim. Kitâbü’l-İşârât, (Yazma nüsha fotokopisi).
• Dûskî, Tahsin İbrahim. Feqî î Melâ û Medrese. Duhok: Weşânên Êkitiya Zanayên Âyinî İslamî, 2012.
• Dündar, Mahmut. Mısır Eyyûbilerinde Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri. İstanbul: Çıra Akademi Yay., 2017.
• Epözdemir, Şakir. Medreseyên Kurdıstanê. İstanbul: Nûbihar Yay., 2015.
• Eserî, Muhammed Behcet el-. A’lâmu’l-Irâk. Beyrût: ed-Dâru’l-Arabiyye Li’l-Mevsû’ât, 2002.
• Gündüz, İrfan. Gümüşhanevî Ahmed Ziyâüddin Hayatı- Eserleri-Tarîkat Anlayışı ve Hâlidiyye Tarîkatı. İstanbul: Seha Neşriyat, 1984.
• Halaçoğlu, Yusuf. Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 2014.
• Hamidî, Muhammed Sadık. “Doğu ve Güneydoğu Medreselerinin Mahiyeti ve Ders Müfredatının Islah Önerisi”, Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler Uluslararası Sempozyumu, ed. Fikret Gedikli, Muş: Muş Alparslan Üniversitesi Yay., 2013.
• Haydarî, İbrahim Fasîh. ‘Unvânü’l-mecd fî beyâni ahvâli Bağdat ve’l-Basra ve Necd. Beyrût: Dâru’l- Kutubi’l-‘İlmiyye, 2010.
• Hodgson, Marshall G.S. İslam’ın Serüveni. çev. Alp Eker vd. İstanbul: İz Yay., 1995.
• Kara, Mustafa. Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler. İstanbul: Dergâh Yay., 1999.
• Kavak, Abdulcebbar. Kuzey Irak’ta Tasavvuf 17. Yüzyıl. Ankara: İlâhiyât Yay., 2016.
• Kavak, Abdulcebbar. Mevlânâ Hâlid-i Nakşibendî ve Hâlidîlik. İstanbul: Nizamiye Akademi Yay., 2016.
• Kettânî, Mesud Mustafa el-. Medresetu Kubbehân. Erbil: Matbaatu Hâvâr, 2009.
• Korkusuz, M. Şefik. Nehri’den Hazne’ye Meşâyihi Nakşibendî. İstanbul: Kilim Matbaacılık, 2010.
• Muhammed, Abdürrezzâk Abdurrahman. Serbürdeki Havraman Serdaneki Tavîle. Tahran: Çaphâne-ı Mahâret, 2005.
• Müderris, Abdülkerim. Ulemâunâ fî hidmeti’l-ilmi ve’d-dîn. Bağdât: Dâru’l-Hurriyye, 1983.
• Müderris, Abdülkerim. Yâd-ı Merdân. Hevler: Çaphâne-i Ârâs, 2011.
• Nursî, Said. Mesnevî-i Nûriye. çev. Abdülmecid Nursî. İstanbul: Sözler Yay., 1977.
• Özaydın, Abdülkerim. “Nizâmiye Medresesi”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay., 2007.
• Özer, Selim. “Modernleşme Sürecinde Geleneksel Dinî Gruplar: “İskenderpaşa Cemaati” Örneği”. Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Bursa: Doktora Tezi, 2018.
• Özervarlı, M. Sait. “Molla Cezerî”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay., 2005.
• Özköse, Kadir. Libya’da Tasavvufî Hayat (Senûsiyye Tarikatı). Konya: Ensar Yay., 2008.
• Öztoprak, Sadreddin. Şark Medreselerinde Bir Ömür. İstanbul: Beyan Yay., 2003.
• Raûf, İmâd Abdüsselâm. el-Mu’cemu’t-târîhî li İmâreti Behdînân. Erbil: Matbaatu Hacı Haşim, 2011.
• Selefî, Hamdi Abdülmecid ed-Dûskî el-. Tahsin İbrahim. Mu’cemu’ş-şu’arâi’l-Kurd. Duhok: Dâru Spîrez, 2002.
• Selvi, Mehmet Said. vd. “Seyyid Aynü’l-Melek Hazretleri, Camisi, Vakfiyesi ve Muş Tarihindeki Yeri”, Tarih ve Kültür Bağlamında Muş Uluslararası Sempozyum Bildirileri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yay., 2019.
• Uslu, Hüseyin. Başlangıçtan Günümüze İslam Müesseseleri Tarihi. İstanbul: Gonca Yay., 1985.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 2014.