Mesâbîhu’s-Sünne Şerhlerinden Miftâhu’l-Fütûh’un Eşref el-Fukkāî’ye Aidiyeti Meselesi

Yıl 2021, Sayı: 27, 208 - 233, 15.12.2021

Mustafa Yasin Akbaş

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.999347

Cited By: 1

Öz

Müslümanların ilim tarihinde telif ettiği kitaplar muhtevasının yanı sıra telif tarihi, nüshaları, nakleden râvileri ve rivayet edildiği isnadları gibi özellikleri de taşımaktadır. Her bir kitap kendisine has bu özellikleri ile diğer eserlerden ayrılmakta ve tarihi süreçte ortaya çıkan ihtilafların giderilmesinde detay sayılabilecek bu bilgilere başvurulmaktadır. Özellikle yazma halde bulunan veya günümüze ulaşmayan eserler hakkındaki çözülmesi zor ihtilaflar söz konusu olduğunda, bu bilgiler hayati bir önem kazanmaktadır. Kitaplarla ilgili bilgileri derleyen kitâbiyât türü kaynaklarda çeşitli ilim dallarına ait kitapları ve bu kitaplara dair malumatı bulabilmekteyiz. Bibliyografik türdeki eserlerin yanı sıra kitaplar hakkında satır arası bilgi sunan tâlî kaynakları da dâhil ettiğimizde bu ihtilaflar büyük ölçüde çözülebilmektedir. Bu minvalde Mesâbîhu’s-Sünne şerhleri arasında Miftâhu’l-fütûh isimli müellifi meçhul bir şerhten bahsedilmektedir. Bu eserle ilgili kısıtlı bilgi bulunmaktadır. Şerhleri listeleyen eserlerde ayrıca Eşref el-Fukkāî (öl. 707’den sonra) ve İbnü’l-Fukkāî (öl. 715/1315) de Mesâbîh şârihi olarak kaydedilmektedir. Eşref el-Fukkāî ile ilgili çok fazla malumat bulunmamakla birlikte Tîbî (öl. 743/1343) ve sonrasındaki âlimler “kâle’l-Eşref” gibi lafızlarla kendisinden nakilde bulunmaktadır. İbnü’l-Fukkāî ise günümüze ulaşan bazı yazma Mesâbîh şerhlerinin müellifi olarak anılmaktadır. Ayrıca Fukkāî nisbesi ile anılan iki müellif kimi yerlerde karıştırılmaktadır. Bu çalışmada Miftâhu’l-fütûh’un müellifinin tespit edilmesi hedeflenmiştir. Bunun için öncelikle bibliyografik kaynaklardaki bilgiler ile yazma nüshalardaki kayıtlar dikkate alınmıştır. Ayrıca başka eserlerde müellife veya esere yapılan atıflar, kütüphane kataloglarındaki bilgiler, günümüzde kaleme alınan araştırmalar ve tahkiklerdeki tahrîcler bu aidiyetin tespitinde sorgulanmıştır. Literatür çalışmalarındaki tespitlerin yeni bulgularla gelişmeye ve kimi zaman değişmeye müsait olması nedeniyle elde edilen sonuçlar yazma nüshalarla teyit edilebildiği ölçüde ifade edilmiştir. Kesin bir kanaate ulaşılamayan durumlarda ise sonraki çalışmalara kapı aralamak amacıyla muhtemel sonuçlara işaret edilmiştir. Kâtib Çelebi (öl. 1067/1657) Keşfü’z-zunûn’da Miftâhu’l-fütûh’u müellifi meçhul, dört kaynaktan rumuzlarla nakilde bulunan ve 21 Ramazan 707 yılında tamamlanmış bir şerh olarak tanıtmaktadır. Bu bilgiler ulaştığımız yazma nüshalarla uyuşmaktadır. Müellifi ise yazma nüshaların metin veya ferağ kayıtları kısımlarında ifade edildiği üzere Eşref el-Fukkāî’dir. Muhtemelen Kâtib Çelebi eserin müellif kaydı bulunmayan bir nüshasını görmüş ve ilgili notları almıştır. Eşref el-Fukkāî Moğol yıkımı ile siyasi kargaşanın hâkim olduğu bir dönemde Tebriz’de yaşamıştır. Onun hayatı ve eserleri konusunda bilgi sahibi olamayışımız muhtemelen yaşadığı dönem ve ortam ile alakalıdır. Bu şerhe müellifle yaklaşık aynı dönemlerde ve aynı şehirde yaşayan Tîbî çokça başvurmuş, naklettiği kimi görüşleri hakkında değerlendirmelerde bulunmuştur. Miftâhu’l-fütûh’ta özellikle garîbu’l-hadîs kaynaklarından iktibaslar ile Eşref el-Fukkāî’nin hadislerle alakalı yaptığı yorumlar dikkat çekmektedir. Müellifin ilmî kişiliğini yansıtan bu özellikler, şerhin sonraki kaynaklarda yer almasında etki etmiştir. Ek kısma örnekleri konulan yazma nüshaları günümüze ulaşsa da pek çok müellifin Tîbî aracılığıyla metne ulaşması ise dikkat çekicidir. Eşref el-Fukkāî ile İbnü’l-Fukkāî, isimleri ve nisbeleri yönüyle birbirleriyle karıştırılmaya müsaittir. İbnü’l-Fukkāî’ye nispet edilen Mesâbîh şerhi, muhtemelen bu benzerlikten dolayı yapılan hatalı bir nispettir. Ancak yaptığımız incelemede iki müellif arasında dedelerinin isimleri, künyeleri, yaşadıkları şehir ve mensup oldukları mezhep yönüyle farklılıklar bulunmaktadır. İki müellif ve bir eserle alakalı günümüzdeki çeşitli çalışmalarda hatalı veya eksik bilgiler yer almaktadır. Makalede ortaya konulan bulgular aracılığıyla bu karışıklık giderilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Mesâbîhu's-Sünne, Miftâhu’l-futûh, Eşref el-Fukkâî, İbnü’l-Fukkâî

The Question of Ashraf al-Fuqqā‘ī’s Ownership of Miftāh al-Futūh, one of the Commentaries on Masābīh al-Sunnah

Öz

In addition to the content of the books that that were written in the Islamic science history, they also have features such as the date of writing, their copies, the narrators who transmitted them and the isnads from which they were narrated. Each book is distinguished from other works with such unique features, and these details are used to resolve the conflicts that have arisen in the historical process. This information is of vital importance, especially when it comes to hard-to-resolve disputes about manuscripts or works that have not survived. We can find works belonging to various branches of science and information about these books in bibliographic sources that compile information about books. These disputes can be resolved to a large extent by using secondary sources that provide interlinear information about books as well as bibliographic sources. Among the commentaries of Masābīh al-Sunnah, an annotation named Miftah al-futuh of an unknown author is mentioned. There is limited information about this work. In the works listing the commentaries, Ashraf al-Fuqqā‘ī (d. after 707) and Ibn al-Fuqqā‘ī (d. 715/1315) are also recorded as Masābīh commentators. Although there is not much information about Ashraf al-Fuqqā‘ī, Tībī (d. 743/1343) and later scholars quoted from him with words such as "Kale al-Ashraf". Ibn al-Fuqqā‘ī is known as the author of some Masābīh commentaries that have survived to the present day. In this study, it is aimed to determine the author of Miftāh al-futūh. For this, first of all, the information in the bibliographic sources and the records in the manuscripts were taken into consideration. In addition, references to the author or the work in other writings, information in library catalogues, footnotes in current research, and investigations were examined to determine to whom it belongs. Since the new data in the literature studies lead to developing and sometimes changing the findings, the results are expressed to the extent that they can be confirmed with manuscripts. In cases when a definite conclusion cannot be reached, possible results are pointed out in order to enable further studies. In Kashf al-Zunūn, Kātib Jalabī (d. 1067/1657) introduces Miftāh al-futūh as an annotation with an unknown author, transmitted under pseudonyms from four sources and completed on 21 Ramadan 707. This information is consistent with the manuscripts we have reached. Its author is Ashraf al-Fuqqā‘ī, as stated in the text or completion information parts of the manuscripts. Kātib Jalabī may have seen a copy of the work that does not have an author's record and took the notes. Ashraf al-Fuqqā‘ī lived in Tabriz during a period of Mongol destruction and political turmoil. Our lack of information about his life and works is probably related to the period and environment in which he lived. Tībī, who lived in the same city and at the same time as the author, referred to this commentary a lot and made evaluations about some of his views. In Miftah al-futūh, especially the quotations from the sources of garību'l-hadith and the comments made by the author about the hadiths draw attention. These features, which reflect the scholarly personality of the author, have affected the inclusion of the commentary in later sources. Although the manuscripts have survived to the present day (examples can be found in the appendices), it is noteworthy that many authors have reached the text through Tībī. Ashraf al-Fuqqā‘ī and Ibn al-Fuqqā‘ī are suitable to be confused with each other in terms of their names and nisbes. However, in our analysis, there are differences between the two authors in terms of the names of their grandfathers, their tags, the city they live in and the sects they belong to. There is erroneous or incomplete information in various studies about these two authors and the work today. This confusion is cleared by the findings presented in the article.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Masābīh as-Sunnah, Miftāh al-Futūh, Ashraf al-Fuqqā‘ī, Ibn al-Fuqqā‘ī

Kaynakça

• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasan Nureddin Ali b. Sultan Muhammed. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. thk. Sıdki Muhammed Cemil el-Attar. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1414/1994.
• Azîmâbâdî, Ebü’t-Tayyib Muhammed Şemsü’l-Hak b. Emîr Alî Diyânüvî. Avnü’l-ma’bûd şerhu Süneni Ebî Davud. 14 Cilt. Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1388/1968.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ʻârifîn esmâ’ü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t- Türâsi’l-Arabî, 1951.
• Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne Hüseyin b. Mesud. Mesâbîhu’s-Sünne. thk. Yusuf Abdurrahman Mar’aşli. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1407/1987.
• Brockelmann, Carl. Târîhu’l-Edebi’l-Arabî. çev. Abdülhalim en-Neccâ. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1968.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri: 1299-1915. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, ts.
• Demirci, Selim. “el-Hatîb et-Tebrizî ve Mişkâtü’l-Mesâbîh’i Üzerine”. Hadis Tetkikleri Dergisi 12/2 (2014), 95-113.
• Demirci, Selim. “İlhanlılar Dönemi Hadis Yorumculuğu; Şerefüddin et-Tîbî Örneği”. KTÜİFD 2/2 (Güz 2015), 37-73.
• Demirci, Selim. “Şerafüddin et-Tîbî ve Eserleri”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimi Dergisi 5 (Bahar 2015), 233-259.
• Eşref el-Fukkāî. Miftâhu’l-fütûh. Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Kütüphanesi, Üniversite B, 22, 331 vr.
• Eşref el-Fukkāî. Miftâhu’l-fütûh. Edirne: Selimiye, 962, 281 vr.
• Eşref el-Fukkāî. Miftâhu’l-fütûh. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kadızade Mehmed, 83, 228 vr.
• Eşref el-Fukkāî. Miftâhu’l-fütûh. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 360, 235 vr.
• Eşref el-Fukkāî. Miftâhu’l-fütûh. Kütahya: Vahit Paşa, 42, 364 vr.
• Gökyay, Orhan Şaik. “Kâtib Çelebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/36-40. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Habeşî, Abdullah Muhammed el-. Câmiü’ş-şurûh ve’l-havâşî: mu’cemun şâmil li-esmâi’l-kütübi’l-meşrûha fi’t- türâsi’l-İslami ve beyâni şurûhihâ. 5 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1439.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Mesâbîhu’s-Sünne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/258-260. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el-Büstî el-. Meâlimü’s-Sünen. 4 Cilt. Halep: el-Matbaatü’l-İlmiyye, 1351/1932.
• Hulvânî, Fatin Hasan Abdurrahmân. el-İmam el-Hafız Şerefüddîn el-Hüseyin b. Abdullâh et- Tîbî ve Memnhecuhu fî Kitâbihi’l-Kâşif an Hakâiki’s-Sünen. Mekke: Ümmü’l-Kura, Doktora, 1998.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fadl Şihâbüddin Ahmed b. Alî b. Muhammed. ed-Dürerü’l-kâmine fî a’yâni’l- mieti’s-sâmine. 4 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 2012.
• İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Şemsüddin Muhammed. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. 3 Cilt. Mektebetü İbn Teymiyye, 1351/1932.
• Karatay, Fehmi Ethem. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Arapça yazmalar kataloğu : 2172-4679: hadis ve fıkıh. İstanbul : Topkapı Sarayı Müzesi, 1964.
• Kastallânî, Ahmed b. Muhammed b. Ebubekir. İrşâdu’s-sârî li-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 10 Cilt. Bulak: el-Matbaatü’l- Kübra’l-Emiriyye, 1323/1905.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfu’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. thk. Mahmud Abdülkadir el- Arnaut. 5 Cilt. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), 2010.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. İstanbul: Süleymaniye, Şehid Ali Paşa, 1887, 578 vr.
• Kenderova, Stoyanka. Catalogue of Arabic Manuscripts in SS Cyril and Methodius National Library Sofia Bulgaria Hadith Seciences. London: al-Furqan Islamic Heritage Foundation, 1995.
• Kettânî, es-Seyyidü’ş-Şerîf Muhammed b. Cafer. Hadis Literatürü. çev. Yusuf Özbek. İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Komisyon. el-Fihrisü’ş-şâmil li’t-türâsi’l-Arabiyyi’l-İslâmiyyi’l-mahtût: el-Kur’ân ve ulûmuhû. Amman: Mecmâü’l-Meleki, ts.
• Kutbüddin İznikî. Telfîkât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 1125, 264 vr.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybek es-. A’yanü’l-asr ve a’vanü’n-nasr. thk. Ali Ebû Zeyd, Mahmûd Salim Muhammed, Nebil Ebû Amse, Muhammed Mev’ud. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Muʻâsır, 1418/1998.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekir. Bugyetü’l-vuât fî tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 2 Cilt. Lübnan: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekir. Kûtü’l-mugtezî alâ Câmii’t-Tirmizî. Mekke, 1424/2003.
• Şeyh Yakub Avfî. el-Mefâtîh şerhu’l-Mesâbîh. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 357.
• Tîbî, Şerefeddin Hüseyin b. Muhammed b. Abdullah. Şerhu’t-Tîbî alâ Mişkâti’l-Mesâbîh: el-Kâşif an hakâiki’s- sünen. thk. Abdülhamid Hindâvî. 12 Cilt. Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1417/1997.
• Uğur, Mücteba. Hadis İlimleri Edebiyatı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Yûsuf b. İbrâhim el-Erdebîlî. el-Ezhâr şerhu’l-Mesâbîh. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 464.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Ma’rifetü’l-kurrai’l-kibar ale’t-tabakât ve’l- a’sâr. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Zeynülarab, Ali b. Ubeydullah b. Ahmed. Şerhu’l-Mesâbîh li’l-İmâm el-Begavî. ed. Nureddin Tâlib. 7 Cilt. İdâretü’s-Sekâfiyyeti’l-İslâmiyye, 2012.
• Ziriklî, Hayreddin. el-Aʻlâm: kâmusu terâcim li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arab ve’l-müstarebîn ve’l- müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, ts.
• “https://www.aruc.org/web/aruc/search”. 11 Ocak 2021