Observations on 17th Century Cizre and its Surroundings in Evliya Çelebi's Book of Travel

Yıl 2022, Sayı: 28, 53 - 75, 15.06.2022

Ahmet Gülenç

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1084656

Cited By: 2

Öz

The great Ottoman traveler Evliya Çelebi, who lived in the 17th century, trained by distinguished teachers in Saray-ı Amire through his father from his early age. After seven years of madrasa education, he continued his calligraphy and music lessons and took lessons in Arabic, Persian, Greek and some Latin, which were the common foreign languages of that time. Evliya Çelebi who started his travels after he had a dream, visited countries such as the Caucasus, Europe, Syria, Iraq, Hejaz, North Africa, Egypt, Sudan, and Abyssinia, especially the Ottoman geography, throughout his life. Evliya Çelebi wrote down the places he visited in his book "Tarih-i Seyyâh Evliyâ Efendi", which consists of ten volumes. Evliya Çelebi, in a fluent language and a unique style, has almost painted the historical, geographical, administrative, religious, mythological, social, economic, demographic, cultural, folkloric, and architectural features and structures of the states, cities, towns and villages he visited. Today, Cizre, which has been established on the Syrian border of the Southeastern Anatolia region and on the edge of the Tigris River, has been a city where many civilizations have ruled in the historical process. After it was conquered by the armies of Islam, Cizre became one of the most important centers of science and wisdom in the region. The social, economic, political and cultural structure of the city during the historical process was noticed by Evliya Çelebi thus the great traveler stopped by Cizre on his return from his trip to Bagdad. Evliya Çelebi stated that Cizre was the oldest settlement built by Noah and the throne center of the Abbasids, so he made various expressions and characterizations about the name of the city. Evliya Çelebi, after briefly mentioning the history of Cizre, he wrote about Cizre's castle, lords, judges, villages, houses, mosques, madrasas, cemeteries, schools, lodges, churches, merchant inns, covered bazaars, shops, baths, rivers, scholars and sheiks, fruits, vegetables and agricultural products and so on. Evliya Çelebi was particularly impressed by the cemetery of Cizre and stated that thousands of scholars, sheikhs, great saints and Companions lay there. He visited Hz. Noah's son Hz. Tarh, Imam Jafar-i Sadiq ibn Imam Muhammad Baqir, Sheikh Mohammed al-Gavs, Imam Ali Mashhad and Sheikh Mohammed ibn Jazari al-Shafii and gave various information about these honorable persons. In this study, the visit of great traveler Evliya Çelebi who lived in the 17th century to the city of Cizre has been discussed. Evliya Çelebi's observations of the city in the 17th century was examined under the headings such as geographical, administrative, social, economic, religious, cultural, and architectural. In the study, manuscript copy of Evliya Çelebi's Travel Book, written in nesih calligraphy and registered with the place number 3234 and 5939 in the Istanbul University Rare Works Collection, Evliya Çelebi's Travel Book, published in print by Ahmed Cevdet in h. 1314/ c.e. 1896, Evliyâ Çelebi's Travel Book prepared for publication by Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman and Yücel Dağlı: Transcription-Index of Manuscript No. 304 in Topkapı Palace Library Baghdad and Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi in Contemporary Turkish, prepared by Seyit Ali Kahraman and Yücel Dağlı have been used. 

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Ottoman History, Evliya Çelebi, Book of Travel (Seyahatname), Cizre.

Evliya Çelebi'nin Seyahatname Adlı Eserinde 17. Yüzyıl Cizre ve Çevresine Dair Gözlemler

Öz

17. yüzyılda yaşamış büyük Osmanlı seyyahı Evliya Çelebi, küçük yaşlardan itibaren babası aracılığıyla Saray-ı Amire’de bulunan seçkin hocalardan ders almıştır. Yedi yıllık medrese eğitiminden sonra hat ve musiki derslerine devam etmiş ayrıca dönemin yaygın yabancı dilleri olan Arapça, Farsça, Rumca ve bir miktar Latince dersi de görmüştür. Gördüğü bir rüya üzerine seyahate başlayan Evliya Çelebi, yaşamı boyunca başta Osmanlı coğrafyası olmak üzere Kafkaslar, Avrupa, Suriye, Irak, Hicaz, Kuzey Afrika, Mısır, Sudan ve Habeşistan gibi ülkeleri gezmiştir. Evliya Çelebi, gezdiği yerleri on ciltten meydana gelen “Târîh-i Seyyâh Evliyâ Efendi” isimli kitabında kaleme almıştır. Evliya Çelebi, gezdiği devlet, şehir, kasaba ve köylerin tarihi, coğrafi, idari, dini, mitolojik, sosyal, ekonomik, demografik, kültürel, folklorik ve mimari gibi özellik ve yapılarını akıcı bir dil ve kendine özgü bir üslupla eserine adeta resmetmiştir. Günümüzde Güneydoğu Anadolu bölgesinin Suriye sınırında ve Dicle nehrinin kenarında kurulan Cizre, tarihi süreç içerisinde birçok medeniyetin hüküm sürdüğü bir şehir olmuştur. Cizre, İslam orduları tarafından fethedilmesini müteakip bölgenin en önemli ilim ve irfan merkezlerinden biri olmaya başlamıştır. Şehrin tarihi süreç içerisinde sahip olduğu sosyal, ekonomik, siyasi ve kültürel yapı, Evliya Çelebi’nin dikkatinden kaçmamış bu nedenle de Büyük Seyyah, Bağdat taraflarına yaptığı seyahatinin dönüşü sırasında Cizre’ye uğramıştır. Cizre’nin, Hz. Nuh tarafından inşa edilen en eski yerleşim birimi ve aynı zamanda Abbasilerin taht merkezi olduğunu ifade eden Evliya Çelebi, şehrin adına dair çeşitli ifadeler ve nitelendirmelerde bulunmuştur. Evliya Çelebi, Cizre’nin tarihine kısaca değindikten sonra Cizre’nin kalesi, beyleri, hâkimleri, köyleri, evleri, camileri, medreseleri, mezarlıkları, mektepleri, tekkeleri, kiliseleri, tüccar hanları, bedestenleri, dükkânları, hamamları, nehirleri, âlimleri ve şeyhleri, meyve, sebze ve tarım ürünleri gibi daha birçok özelliğine yer vermiştir. Evliya Çelebi özellikle Cizre’nin mezarlığından etkilenmiş ve binlerce ulema, meşayih, büyük veli ve Sahâbe-i Kirâmın burada yattığını belirtmiştir. Şehirde mezarları veya makamları bulunan Hz. Nuh’un oğlu Hz. Tarh, Hazret-i İmam Cafer-i Sadık ibn İmam Muhammed Bakır, Şeyh Muhammed el-Gavs, İmam Ali Meşhedi ve Şeyh Muhammed ibn Cezeri eş-Şafii’yi ziyaret ederek bu zevât-ı muhteremler hakkında çeşitli bilgiler vermiştir. Bu çalışmada; Osmanlı Devleti’nin XVII. yüzyılında yaşamış büyük seyyahı Evliya Çelebi’nin Cizre şehrine olan ziyareti ele alınmıştır. Evliya Çelebi’nin şehre dair XVII. yüzyıldaki gözlemleri; coğrafi, idari, sosyal, ekonomik, dini, kültürel ve mimari gibi başlıklar altında incelenmiştir. Çalışmada, Evliya Çelebi Seyahatnamesinin İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Koleksiyonunda nesih hattıyla yazılmış ve 3234 ve 5939 yer numarası ile kayıtlı yazma nüshaları, h. 1314/m. 1896 yılında Ahmed Cevdet tarafından matbu bir şekilde yayımlanan Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı tarafından yayıma hazırlanan Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu–Dizini ve Seyit Ali Kahraman ile Yücel Dağlı tarafından hazırlanan Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi isimli eserlerden yararlanılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Tarihi, İslam Tarihi, Evliya Çelebi, Seyahatname, Cizre

Kaynakça

• Baysun, M. Cavid. “Evliya Çelebi”. Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. 4/400-412. İstanbul: MEB Yayınları, 1964.
• Belâzuri. Fütuhu’l Buldan. çev. Mustafa Fayda. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Bostancı, Tuğba. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Mekke. ed. Nurettin Gemici. Kahramanmaraş: SAMER Yayınları, 2020.
• Bozkurt, Abdulbaki. El-Cezire Fatihi İyaz Bin Ğanem ve Mardin’in İslamlaşması. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
• Dankoff, Robert. An Ottoman Mentality The World of Evliya Çelebi. Leiden: Brill, 2006.
• Dankoff, Robert. “Evliya Çelebi ve Seyahatnamesi Işığında Osmanlı Toplumu”. Türkler Ansiklopedisi. ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca. 10/268-291. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Dankoff, Robert. Seyyah-ı Âlem Evliyâ Çelebi’nin Dünyaya Bakışı. çev. Müfit Günay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2021.
• Duman, Musa. “Evliya Çelebi Seyahatnamesi”. Evliya Çelebi’nin Dünyası. ed. Coşkun Yılmaz. 67-75. İstanbul: Mahya Yayınları, 2013.
• Emecen, Feridun M. “Evliya Çelebi’nin Anadolu Seyahatlerine Bakış”. Evliya Çelebi’nin Şehirleri. ed. Zekeriya Kurşun ve Coşkun Yılmaz. 55-59. İstanbul: Mahya Yayınları, 2013.
• Ergenç, Özer. “Evliya Çelebi ve Onun Gözüyle Osmanlı Şehri”. Evliya Çelebi’nin Şehirleri. ed. Zekeriya Kurşun ve Coşkun Yılmaz. 41-46. İstanbul: Mahya Yayınları, 2013.
• Evliya Çelebi b. Derviş Muhammed Zıllî. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (Topkapı Sarayı Bağdat 305 Yazmasının Transkripsiyonu-Dizini). haz. Yücel Dağlı ve Seyit Ali Kahraman. 4. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
• Evliya Çelebi Mehmed Zıllî ibn Derviş. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. nşr. Ahmed Cevdet. 5. Dersaâdet: İkdam Matbaâsı, 1315.
• Gemici, Nurettin. “Evliya Çelebi Seyahatnamesinin Kaynak Eser Olarak Kullanımında Karşılaşılan Güçlükler ve Çözüm Önerileri”. Dini ve Felsefi Metinler: Yirmi birinci Yüzyılda Yeniden Okuma, Anlama ve Algılama, ed. Bayram Ali Çetinkaya. I/363-397. İstanbul: Sultanbeyli Belediyesi Yayınları, 2012.
• Gemici, Nurettin. “Evliya Çelebi’nin Arapça Bilgisi ve Arapça Kaynaklarla İlişkisini Üzerine Gözlemler”. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin Yazılı Kaynakları, haz. Hakan Karateke ve Hatice Aynur. 186-199. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2012.
• Gemici, Nurettin. “Evliya Çelebi”. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması (26-28 Mayıs 2014) Bildiriler, ed. Ejder Okumuş. I/189-198. Eskişehir: Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı Yayınları, 2014.
• Gemici, Nurettin. Osmanlı’nın Bilgeleri: Evliya Çelebi. İstanbul: İlke Yayınları, 2018.
• Güneş, Hüseyin – Gülenç, Ahmet. “Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Nuh Tufanı ve Cudi Dağı”. 2. Uluslararası Nuh Tufanı ve Cudi Dağı Sempozyumu. ed. İbrahim Baz vd. 31-43. Mardin: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Hartmann, M. “Cezire-i İbn Ömer”. Millî Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 3/152-154. İstanbul: MEB Yayınları, 1963.
• İbn Şeddâd. “Cizre Tarihi”. çev. Hüseyin Güneş. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2011), 135-150.
• İnalcık, Halil. “Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: Bir Musahibin Anıları ve Seyahat Notları”. Evliya Çelebi’nin Dünyası, ed. Coşkun Yılmaz. 33-44. İstanbul: Mahya Yayınları, 2013.
• Kurşun, Zekeriya. “Seyyâh-ı Âlem Evliya Çelebi”. Evliya Çelebi’nin Dünyası, ed. Coşkun Yılmaz. 53-62. İstanbul: Mahya Yayınları, 2013.
• Mehmed Zıllî b. Derviş Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. 3-4. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Nadir Eserler, 3234.
• Mehmed Zıllî b. Derviş Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. 3-4. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Nadir Eserler, 5939.
• Mülayim, Atilla. “Evliya Çelebi’nin Hayatı”. TYB Akademi: Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi I/2, (2011), 9-14.
• Tezcan, Nuran. “Seyahatnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/16-19. İstanbul: TDV Yayınları, 2009. https://islamansiklopedisi.org.tr/seyahatname--evliya-celebi
• Tuncel, Metin- Özaydın, Abdülkerim. “Cizre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/37-39. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.