Arap Edebiyatında Şiirsel Tarih Düşürme Sanatı ve Siirt Nezdinde Bazı Örnekleri

Yıl 2022, Sayı: 28, 266 - 283, 15.06.2022

Sedat Akay

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1094068

Öz

Tarih düşürme, önem atfedilen veya dikkat çeken bir hadisenin meydana geliş tarihini göstermek amacıyla ebced hesabını kullanarak bir mısra, beyit, kıt‘a veya gazel söyleme sanatıdır. Söz konusu sanat; doğum, ölüm, tayin, bir görevden azledilme, sünnet, evlenme, bir takım mühim yapıların inşası, onarımı, savaş ve barış gibi hayatın hemen her alanında kullanılagelmiştir. Arap alfabesi ile kaleme alınan edebî metinlerde zaman zaman harflerin ifade ettiği seslerden veya kelimelerin anlamlarından ziyade rakamsal değerlerine vurgu yapılmıştır. Bu tür şiirlerin en önemli özelliklerinden birisi de kaleme alındıkları dönemdeki mühim bir olayın tarihini kaydetmesi veya tarihçiler tarafından kaydedilmiş bir hadisenin tarihini tescil etmesidir. Harf ile rakamların birlikte raks ettikleri estetik sunum eşliğinde icra edilen bu sanatta, harflerin ebced hesabına göre sayısal değerleri hesaplanarak bir olayın tarihini verecek biçimde, maharet ve ustalık gerektiren bir kelime veya mısra söylenir. Belâgat ilminde bedî‘ sanatları arasında zikredilen tarih düşürme sanatı ile ilgili manzumelerde ebced hesabının yanında anlam, vezin ve kafiye gibi unsurlara da dikkat edilmesi gerektiği için yoğun bir zihinsel çabayı gerektirmektedir. Klasik Arap edebiyatı harf mühendisliği ve söz mimarisi denilebilecek tarih düşürme sanatı ile ilgili ürünler bakımından oldukça zengindir. Şahsî veya genel kütüphanelerde, cami, medrese, minare levhalarında, her biri bir sanat galerisini andıran kabristanlarda bulunan mezar şâhidelerinde, saraydan başlayarak kervansaray, han, hamam ve konakların girişlerinde sıklıkla rastlayabileceğimiz bu eserler, derin bir birikim ile birlikte maharet sahibi bir şairin dil fırçası eşliğinde, rakam ve harflerin el ele vererek ortaya çıkardığı anlam tablosu özelliğini taşıdığı gibi tarihî bir belge hüviyetini de taşımaktadır. Yazılış sebebine bağlı olarak söz konusu şiirler öncelikle sedaları kubbeleri süsleyen gazelhanlar ya da çığlıkları matem çadırında yankılanan mersiyehanlar tarafından gönüllere işlenmiş, daha sonra harflerin bestekârı ve kelimelerin mimarı hattatlar tarafından kâğıda nakşedilmiş ve nihâyet taşları dantel gibi işleyen hakkâklarca mermere veya taşlara kazınmak suretiyle gelecek asırlara miras bırakılmıştır. İslâmî ilimlerin her alanında telif, tercüme, şerh ve haşiye türünde eser üreten Siirtli âlim, edip ve şairler bahse konu mirasa ilgisiz kalmamış ve “sayısal şiir” olarak da adlandırabileceğimiz bu alanda da çeşitli vesilelerle manzum eserler kaleme almışlardır. Yaşadıkları toplumu ve dönemi etkileyen önemli olayları, imar ve inşa faaliyetlerini, devrin önde gelen şahsiyetlerinden birisinin ölümü ve birçok konuyu şiirlerine aktarmak suretiyle tarihî vesika kıymetindeki edebî eserleri gelecek nesillere armağan etmişlerdir. Çalışmamızda öncelikle tarih düşürme sanatının tanımı, özellikleri, edebî çehresinin yanı sıra tarih açısından önemi üzerinde durulacak, Arap alfabesindeki harflere verilen rakamsal değerleri ifade eden “ebced hesabı” ve özellikleri ile ebced hesabına dayanarak yazılan manzumelerde dikkat edilmesi gereken başlıca hususlara dair genel bir çerçeve çizilecektir. İkinci bölümde ise tarih düşürme ile ilgili şiirlerin etrafında döndüğü başlıca konular ve kullanım alanlarına dair bilgiler verildikten sonra Osmanlı Devleti zamanında dünyaya gelmiş Siirtli âlim, edip ve şairlerin söz konusu alanda verdikleri ve halen keşfedilmeyi beklemekte olan eserlerinden örnekler aktarılmak suretiyle konu detaylı bir şekilde ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Arap Edebiyatı, Tarih, Ebced, Siirt, Şiirsel Tarih

The Art of Poetic Chronogram in Arabic Literature and Some Examples from Siirt

Öz

A chronogram in the form of poetry is the art of writing a verse, a couplet, a stanza, or a ghazal using the gematria to show the date of an important or notable event. The art in question has been used in almost all areas of life such as birth, death, appointment, dismissal from a duty, circumcision, marriage, construction of some important structures, their repairment, war, and peace. In literary works created with the Arabic alphabet, sometimes emphasis was placed on their numerical value, rather than on the sound expressed by letters or the meaning of words. One of the most important features of such poems is that it records the history of an important event in the period when they were written or confirms the history of an event recorded by historians. In this art, a word or verse that requires dexterity and mastery is expressed in a way that gives the date of an event by calculating the numerical values of the letters according to the gematria. It requires intense mental effort, as elements such as meaning, measure, and rhyme should also be paid attention to besides the gematria in the chronogrammatic poems, which are mentioned among the bedi‘ arts in the science of rhetoric. In classical Arabic literature, art products related to chronogrammatic, which can be called letter engineering and word architecture, have quite interesting examples. These artifacts, which we can often come across in private or public libraries, mosques, madrasahs, on minaret signboards, tombstones, and at the entrances of caravanserais, inns, baths, mansions, and palaces, carry the identity of a historical document along with the feature of a semantic table created by a skillful poet. Depending on the reason for writing, the poems in question were first expressed orally by ghazal citers or mourners, then engraved on paper by calligraphers, and finally engraved on marble or stones by the etchers and were handed down to the centuries to come. Scholars, writers, and poets from Siirt who produce works of compilation, translation, commentary, and annotation in every field of Islamic sciences did not remain indifferent to the heritage in question and wrote poetic works on various occasions in this field, which we can also call "numerical poetry". They gifted literary works that are valuable as historical documents to future generations by transferring many subjects such as important events affecting the society and period in which they lived, zoning and construction activities, death of prominent figures of the era. In our study, first of all, we will focus on the definition of the art of chronogrammatic, its features, its literary face, as well as its importance in terms of history, then a general framework will be drawn about the "gematria calculations", which expresses the numerical values given to the letters in the Arabic alphabet, and its features and the main points to be considered in the poems written based on the gematria. In the second part, after giving information about the main topics and usage areas of the chronogrammatic poems, the subject will be discussed in detail by giving examples from the works of scholars, writers, and poets from Siirt who were born in the age of Ottoman Empire

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Arabic Literature, History, Gematria, Siirt, Poetic History.

Kaynakça

• Akay, Sedat. Belgelerle Siirt’in Manevi Dinamikleri, Âlimleri ve Eserleri. Ed. Abdurrezzak Çelik. Siirt: Siirt Birlik Gazetecilik ve Matbaacılık, 2020.
• Aydın, Halil Hulki. Mukteṭafu’l-ezhâr fî naẓmi iẓhâri’l-esrâr. İstanbul: İbrahim Efendi Matbaası, 1311/1893.
• Aydın, Halil Hulki. Muziletu’l-ğavâmiḍ fi fenni’l-ferâiḍ. İstanbul: İbrahim Efendi Matbaası, 1311/1893.
• Aydın, Halil Hulki. Siracî fi naẓm-i Îsâgûcî. İstanbul: İbrahim Efendi Matbaası, 1310/1892.
• Bekrî, Şeyh Emîn. Muṭâla‘ât fi’ş-şi‘ri’l-Memlûkî ve’l-‘Osmânî. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1986.
• Çınarcı, Mehmet Nuri."Mecmû’atü’t-terâcim Tezkiresinde Bulunan Tarih Manzumeleri". Mizanü'l-Hak: İslami İlimler Dergisi 6/11 (Aralık 2020), 81-107.
• Demirayak, Kenan. “Osmanlı Dönemi Arap Edebiyatında Tarih Düşürme Şiirleri ya da Şiirle Tarih Düşürme”. Şarkiyat Mecmuası 25/2 (2014), 87-124.
• Elaldı, Mehmet. “Bursalı İbrahim Râzî Divanı’nda Tarih Manzumeleri”. İstem 17/34 (2019), 385-401.
• Hamid b. Mustafa. Divan, Hasip Durceylan Kitaplığı, 1a-21b.
• İspirli, Serhan Alkan."Türk Edebi̇yatinda Tari̇h Düşürme Geleneği̇", Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 14 (2000), 79-88.
• Karabey, Turgut. “Tarih Düşürme Geleneği”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/80-82. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Oğraş, Rıza. “Türk Edebiyatında Kitap Yazımına ve Basımına Tarih Düşürme Geleneği”. Turkish Studies 2/4 Kış (2007), 647-669.
• Oğuz Orhan - Cengiz Emin. “Karaman‟da Bulunan Eski Mimari Yapıların Kitabe ve Süslemelerinde Kullanılan Arapça Yazılar Üzerine Bir İnceleme”. Karaman Araştırmaları II. ed. Hüseyin Muşmal vd., Konya: Palet Yayınları, 2019.
• Saraç, M. A. Y. Klasik Edebiyat Bilgisi Belâğat. İstanbul: Bilimevi, 2. Basım, 2001.
• Yüksek, Süleyman. Divan, İdris İğrek Şahsi Kitaplığı, 1a-97a.