Dinî Muhtevalı Eser Örneği Olarak İbn Hayr’ın Mesnevisi

Yıl 2022, Sayı: 29, 255 - 273, 15.12.2022

Nilay Kınay

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1176833

Öz

Klasik Türk edebiyatı geleneği eserlerinde her türden konu bulunmaktadır. Bu türlerin içinde genel olarak bakıldığında dinî içerikli eserler fazladır. Dinî muhtevalı olan türlerde insanların kabul ettiği dinin öğretileri, inançları nasıl uygulayacağı sorularına cevap bulunmaktadır. İnsanların ihtiyaçları göz önüne alındığında din alanında eserlerin yazılmasının sebebi daha iyi anlaşılmaktadır. Eserlerde daha önce bu din üzerinde yaşamış ve öne çıkmış şahsiyetlerin hayatları, yaşayış şekilleri, olaylara tepkileri merak konusu olmuştur. İnsanların sorularına cevap bulduğu bu tarz eserler her zaman daha çok ilgi uyandırmıştır. Çalışmaya konu olan İbn Hayr, eserlerini bu doğrultuda oluşturmuş bir sanatçıdır. Mecmua niteliğindeki bir yazmanın içinde hepsi de İbn Hayr’a ait olan beş mesnevi bulunmaktadır. İbn Hayr’ın yazmasının üzerinde şimdiye kadar herhangi bir çalışma yapılmamıştır ve kaynaklarda şairin hayatına dair bir bilgiye de rastlanmamıştır.
Yazmadaki beş mesnevi, başlıkları ve konuları itibarıyla birbirinden bağımsız eserler olarak değerlendirilebilir. Bu beş mesnevinin içinden en sonda bulunan mesnevi bir başlık verilmeden kaydedilmiştir. Eserin müellifi beşinci mesnevisinde mahlas olarak İbn Hayr’ı kullanmıştır. Hayroğlu, Hayrun oğlu, İbn Hayr gibi mahlasları da diğer mesnevilerinde kullandığı görülmektedir.
Mesnevinin, dil özellikleri dolayısıyla eski Anadolu Türkçesi vasıflarını taşıdığı görülmektedir. Bu çalışmada mesnevinin tanıtımı, dil ve anlatım özellikleri, nüsha özellikleri, beyit sayısı, eserin muhtevası gibi konulara değinilecektir.
Yazmanın en son kısmında bulunan beşinci mesnevinin konusu insanın yaratılış gayesi, dünyadaki görevleri ve sonsuz hayat için yapması gereken hazırlıkların neler olduğuna dairdir. Toplamda 2074 beyitten oluşan mesnevide yer alan insanın yaratılışı konusuyla ilgili müellifin görüş ve düşüncelerinden bir inceleme yapılmıştır. Bu anlamda mevcut mecmuanın tanıtımının yapılması ve içinden bir mesnevinin incelenmesi, gerek konunun anlaşılması gerekse mesnevinin tanıtılması açısından literatüre katkı sağlayacaktır. Şair, aruz vezni ile yazdığı eserinde ahlak öğretilerinin yanı sıra İslam dini için insanların yapması gereken dünyevî-uhrevî uğraşları anlatmıştır. Bu işler yapıldığında alacağı mükâfatlar ya da yapmadığı zaman göreceği cezalar üzerinde durmuştur. Şair, Müslüman bir bireyin üzerine düşen vazifelerini anlatmıştır. Özellikle namaz bahsi konusunu detaylı olarak yazmıştır. Bu da toplumda İslam inancını artırma gayretine yönelik çalışmalardır. Şairin eserinde kullandığı terimler, dinî konudaki bilgisini göstermektedir. Şair ayet ve hadisleri eserinde kullanarak anlatmak istediği konunun daha da somutlaşmasını ve nitelik kazanmasını sağlamıştır. Örnek vermek istediği konu ile alakalı olarak İslam büyüklerinin hayatlarından nakiller yaparak kıssalar anlatmıştır. İnsanın asıl gayesinin, dünyaya geliş amacının Allah’ı tanımak ve kulluk etmek olduğunu çoğunlukla eserinde vurgulamıştır. Böyle bir amaç için yaşayan insanların doğru kul olduğu bilincini aşılamıştır. Müellif, bu bilinç ile yaşayan bir insanın yaratılmışların en üstünü olma vasfını taşıyacağını belirtmiştir. Şaire göre insanı diğer yaratılan varlıklardan ayıran da bu özelliğidir. Ayrıca kişinin sorumluluğunu bilip her anının farkında olması gerekir. Çünkü bilinçli insan kendi hayatına olumlu etkiler sağlayacağı gibi içinde yaşadığı toplumu da huzura yöneltecektir. Böylelikle insanların her iki dünyada mutluluk içinde yaşayacağı bir hayatı olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı, İbn Hayr, Hayroğlu, Mesnevi, Dinî Muhteva.

The Masnavi of Ibn Hayr as an Example of a Religious Content Work

Öz

There are all kinds of subjects in the works of classical Turkish literature tradition. However, among these genres, there are many religious works. In these works, there are answers to the questions of how people will apply the doctrines, obligations, and beliefs of the religion they accept. The lives, lifestyles, and reactions of people who previously lived and stood out in this religion have become a subject of curiosity. Since people find answers to these questions in these works, they have always aroused more interest. In addition to moral doctrines and advice, it is not very common to write these works starting from the existence of human beings. Ibn Hayr, who has not been studied previously, is an artist who created his works in this direction. There are five masnavis, all of which belong to Ibn Hayr, in a manuscript with the quality of a journal. No study has been conducted on this writing to date, and there is no information about the poet's life in the sources.
These five masnavis can be considered independent masnavis in terms of their titles and subjects. The last masnavi among these five masnavis was recorded without a title. The author of the work used İbn Hayr as a pseudonym in his fifth work. It is observed that the author used pseudonyms such as Hayroğlu, Hayrun oğlu (the son of Hayrun), and Ibn Hayr in his other masnavis.
It is seen that the masnavi has the characteristics of old Anatolian Turkish due to the language features used. Subjects such as the introduction of masnavi, language and expression features, copy features, number of couplets, and the content will be discussed in this study.
The subject of the fifth masnavi in the last part of the writing is about the purpose of the creation of human beings, their duties in the world, and the preparations they should make for their eternal life. This study aimed to introduce the fifth masnavi, which consists of a total of 2074 couplets and has not been studied to date. An analysis was made based on the author's views and thoughts on human creation in the masnavi. In this sense, the introduction of the current masnavi and the examination of a masnavi from it will contribute to the literature in terms of both examining the subject and introducing the masnavi. In his work written with aruz prosody, the author explained the things that people should do for the religion of Islam as well as moral doctrines. The author focused on the rewards people will receive when these things are done or the punishments they will face when they do not do such things. He explained the duties of a Muslim. The author especially wrote about salah (prayer) in detail. They are studies aiming to increase Islamic belief in society. Using the verses and hadiths in his work, the poet made the subject he wanted to explain more concrete and ensured that it gained quality. Concerning the subject that he wanted to exemplify, the author gave examples from the lives of Islamic elders and told parables. He wrote throughout the work that the main purpose of human beings and the purpose of coming into the world is to know and serve Allah. The poet instilled the awareness that people living for this purpose are true servants. It is also known that a person living with this consciousness will have the attribute of being the highest of created beings. It is the feature that distinguishes humans from other created beings. The fact that a person knows this responsibility and is aware of every moment will have positive effects on his life and will lead the society he lives into peace. Thus, people will have a life in which they will live happily in both worlds.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature, Ibn Hayr, Hayroglu, Masnavi, Religious Content.

Kaynakça

• Ateş, Ahmet. “Mesnevi”. İslam Ansiklopedisi. 8/127-133. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, Devlet Kitaplığı, 1979.
• Başer, Hacı Bayram. “Yükümlü Varlıktan Varlığın Gayesi Olan İnsana: Tasavvufta İnsan Tanımlarının Dönüşümü Üzerine Bir Değerlendirme, (İnsan Nedir? İslam Düşüncesinde İnsan Tasavvurları)”. 501-544. İstanbul: İlem yayınları, Ankara., 2019.
• Çağrıcı, Mustafa. “Nasihat”. TDV İslam Ansiklopedisi. 32/408-409. İstanbul: TDV İslamAnsiklopedisi, 1999.
• Çelebioğlu, Amil. Türk Edebiyatında Mesnevi (15. Yy kadar). İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1999.
• Draz, Abdullah - Çev. Nurettin Demir. İslam’ın İnsana Verdiği Değer. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1983.
• Kaplan, Mahmut. Hayriyye-i Nâbî. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2008.
• Kartal, Ahmet. Doğunun Uzun Hikâyesi Türk Edebiyatında Mesnevi. İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2013.
• Kınay Civelek, Nilay. Sırata Yol Tutanlar: Hz. Ömer. Kâsım’ın Fârûkiyye’si. Erzurum: Fenomen Yayınları, 2020.
• Süleyman Çelebi - haz. Faruk Kadri Timurtaş. Mevlid (Vesiletü’n-Necât). İstanbul: MEB Basımevi, 1990.
• Uygur, Sinan. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Erişim 28 Aralık 2021. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hayrogli-ibni-hayr
• Yeniterzi, Emine. “Anadolu Sahası Türk Edebiyatında Ahlaki Mesneviler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (Eski Türk Edebiyatı Tarihi II) 5/10 (2007), 433-468.