The Possibility of Increasing the Classification of İstihsān (Preference) in the Classical Period: İstihsān bi’l-İhtiyât (Preference with Reserve) Case

Yıl 2023, Sayı: 30, 189 - 212, 15.06.2023

Ünal Şahin

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1237675

Cited By: 1

Öz

Istihsān has been used as one of the ruling istinbat (reveal the meaning) methods in the Hanafi sect. Hanafi scholars of the classical period, on the other hand, discussed and analyzed istihsān under four main headings. According to the scholars of usul al-fiqh, istihsān is divided into "kıyas (syllogism) al- hafi", " istihsān bi'l-eser", " istihsān bi'l-icma" and " istihsān bi'z-zarure”. The understanding of istihsān of the sect has gone through this classification until the modern period. However, the possibility of increasing the division made in the classical period for istihsān has recently been discussed. For example, it was emphasized that the aforementioned division made for istihsān by Shalabī (1910-1997) could be increased and explanations were made in the context of the subject. It has been stated that there is precaution in the background of some places where the fuqaha acted with istihsān. This has been effective in naming this type of istihsān. As in other types of istihsān, the naming was done in that way, since istihsān was used due to the precautionary principle. Because it is possible to say that the determining factor in the naming of istihsān types is the reason that leads to istihsān. As a matter of fact, this situation is clearly seen in the types of istihsān. In this article, istihsān bi’l-ihtiyât, which can be a different type of istihsān, is emphasized. Since this type of istihsān is not included in the classical period division, the possibility of this is discussed first. Because it is not in the classical period classification, it is necessary to determine whether this istihsān type to be put forward is among other types of istihsān. Therefore, in this study, first of all, it has been tried to define prudence and to show that istihsān bi’l-ihtiyât is different from other types. Afterwards, it has been tried to show the applicability of istihsān bi’l-ihtiyât by giving examples from different chapters. In this type of istihsān, prudence is the main reason for istihsān, and therefore, analogy is abandoned. Therefore, it should be noted that prudence, which is meant by istihsān bi’l-ihtiyât, does not mean avoiding the disagreement of the scholars. This disputation is more commonly referred to as al-hurūj min al-khilāf (avoid of dispute) or murā’at al-khilāf (observing separation). Because in istihsān bi'l-ihtiyât, the purposeful precaution is the precaution that creates the qiyas-i hafî, while in murā’at al-khilāf, it consists of avoiding the disagreement of the ulama and taking the stronger one if a choice is made between two fatwas. Wherever the fuqaha decrees with istihsān, there is the abandonment of qiyas. In istihsān bi’l-ihtiyât, istihsān is used for a reason not found in the other four types of istihsān. That justification was determined by the jurists as a precaution. However, this precaution should be understood as prudence, which means abandoning qiyas and preferring istihsān. In places where fuqaha resort to istihsān, they sometimes point to the background in the preference of istihsān with expressions such as “due to prudence” or “for the reason prudence”. However, no details are seen in the related works. This makes it necessary to understand this type of istihsān and to reveal its difference from the first thing that comes to mind when it seens to prudence. The possibility of seeing istihsān bi’l-ihtiyât as a new type of istihsān is discussed by considering this article. Although Shalabī emphasizes the possibility of expanding the types of istihsān, there is no study specific to the subject. This study, on the other hand, aims to both shed light on the subject and make a new contribution to the field. It should be noted that the applicability and internal consistency of the subject were tested by giving examples from different parts in particular istihsān bi’l-ihtiyât. Thus, it has been shown that this term can be applied in almost every talk of the sect when the conditions are met. It is possible to interpret this as an effort to expand on istihsān, which was highly exploited by both the founders and later jurists of the Hanafi sect. In addition, it fills an important gap in solving the problems encountered through the dynamics of the Hanafi sect without leaving the holistic, consistent and systematic structure of the sect.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Hanafī sect, Istihsān, Istihsān bi’l-ihtiyât, Murā

Klasik Dönem İstihsān Taksiminin Artırılmasının İmkânı: İstihsān bi’l-İhtiyât Örneği

Öz

İstihsān, Hanefî mezhebinde hüküm istinbat metotlarından birisi olarak kullanılmıştır. Klasik dönem Hanefî usulcüleri istihsānı dört ana başlık altında ele almış ve incelemişlerdir. Usul âlimleri istihsānı; istihsān bi’l-eser, istihsān bi’l-icmâ, istihsān bi’z-zarure ve kıyâs-ı hafî istihsānı şeklinde taksim etmişlerdir. Mezhebin istihsān anlayışı modern döneme kadar bu tasnif üzerinden gitmiştir. Ancak son zamanlarda istihsān için klasik dönemde yapılan taksimatın artırılmasının imkânı ele alınarak tartışılmıştır. Söz gelimi Şelebî (1910-1997) tarafından istihsān için yapılan mezkûr taksimatın artırılabileceği vurgulanmış ve konu bağlamında açıklamalarda bulunulmuştur. Fukahânın istihsān ile amel ettiği bazı yerlerin arka planında ihtiyat olduğu ifade edilmiştir. İstihsānın diğer türleri için yapılan isimlendirmelerde olduğu gibi burada da ihtiyat ilkesi sebebiyle istihsāna gidildiğinden dolayı tesmiye de o şekilde yapılmıştır. İstihsān türlerindeki isimlendirmelerde belirleyici olanın, istihsāna sevk eden neden olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim istihsān türlerinde de bu durum açıkça görülmektedir. Bu makalede istihsānın farklı bir türü olabilecek istihsān bi’l-ihtiyât üzerinde durulmuştur. İstihsānın bu türü klasik dönem taksimi içerisinde yer almadığı için evvela bunun imkânı tartışılmıştır. Zira istihsān bi’l-ihtiyâtın klasik dönem tasnifi içerisinde olmaması, öne sürülecek bu istihsān türünün diğer istihsān türleri arasında olup olmadığının iyice tespit edilmesini gerekli kılmaktadır. Bundan dolayı çalışmada öncelikle ihtiyatın tanımına ve istihsān bi’l-ihtiyâtın diğer istihsān türlerden farklı bir nevi olduğu vurgulanmaya çalışılmıştır. Devamında ise farklı baplardan örneklere yer verilmek suretiyle istihsān bi’l-ihtiyâtın uygulanabilirliğinin gösterilmesine gayret edilmiştir. İstihsānın bu türünde ihtiyat, istihsāna gidilmesinin ana sebebini oluşturmakta ve bundan dolayı kıyas terk edilmektedir. Dolayısıyla istihsān bi’l-ihtiyât ile kastedilen ihtiyatın, ulemânın ihtilafından sakınmak anlamında olmadığı belirtilmelidir. Bahsi geçen ihtilafı daha çok el-hurûc mine’l-hilâf veya mürâʻâtü’l-hilâf ismiyle karşılamak mümkündür. Zira istihsān bi’l-ihtiyâtta maksut olan ihtiyat, kıyastan (udûlü) dönmeyi gerektiren ihtiyat iken, mürâʻâtü’l-hilâfta ise ulemânın ihtilafından sakınmak ve iki fetva arasında tercih yapılmak durumunda kalınırsa daha güçlü olanın alınmasından ibarettir. Fukahânın istihsān ile hüküm verdiği her yerde kıyasın terki söz konusudur. İstihsān bi’l-ihtiyâtta ise istihsānın diğer dört türünde olmayan bir sebeple istihsāna başvurulmaktadır. O gerekçe ise fakîhler tarafından “ihtiyat” olarak tespit edilmiştir. Fukahâ istihsāna başvurduğu yerlerde kimi zaman “ihtiyat sebebiyle” veya “ihtiyattan dolayı” gibi ifadelerle istihsānın tercih edilmesindeki arka plana işaret etmektedirler. Ancak herhangi bir detay ilgili eserlerde görülmemektedir. Bu ise istihsānın bu türünün anlaşılması ve ihtiyat denilince akla ilk gelen ihtiyattan farkının ortaya konulmasını gerektirmektedir. İstihsānın bu türünün klasik dönem istihsān türleri içerisinde yer almaması istihsān bi’l-ihtiyâtın istihsānın yeni bir nevi olarak görülmesinin imkânı anlamına gelmektedir. Bu çalışmada konunun bu yönü, detaylı şekilde analiz edilmektedir. Her ne kadar istihsānın türlerinin genişletilme ihtimaline Şelebî tarafından vurguda bulunulsa da konu özelinde bir çalışma yer almamaktadır. Yapılan bu çalışma ise hem konu özeline bir ışık tutma hem de alana katkı sunmayı hedeflemektedir. İstihsān bi’l-ihtiyât özelinde farklı baplardan örnekler verilmek suretiyle konunun uygulanabilirliği ve iç tutarlılığının test edildiği belirtilmelidir. Böylelikle öne sürülen bu ıstılahın mezhebin hemen her bahsinde şartları oluştuğunda tatbik edilebileceği gösterilmiş olmaktadır. Bunu da Hanefî mezhebinin gerek kurucu gerekse sonraki fakîhleri tarafından oldukça işletilen istihsāna dair bir açılım çabası olarak yorumlamak mümkündür. Ayrıca karşılaşılan meselelerde mezhebin kendi bütüncül, tutarlı ve sistemsel yapısından ayrılmadan, Hanefî mezhebinin kendi dinamikleri üzerinden karşılaşılan meselelerin halledilmesinde önemli bir kapı aralamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefî Mezhebi, İstihsān, İstihsān bi’l-ihtiyât, Mürâʻâtü’l-hilâf.

Kaynakça

• Akgündüz, Said Nuri. “Hanefî Fürûunda İstihsān -el-Hidâye Örneği-”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (Şubat 2002), 29-57.
• Apaydın, H. Yunus. “İhtiyat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/577-579. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usulü. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
• Atar, Fahreddin. Fıkıh Usulü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2011.
• Aykul, Abdulmuid. “Erken Döneme İstihsân Tanımları Etrafında Oluşan Meşrûiyet Tartışmaları = Discussions Around Legitimacy of the Istihsān’s Definitions in the Early Period”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi = Cumhuriyet Theology Journal XXVI/1 (2022), 173-190.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b. Musa el-. el-Binâye fi şerhi’l-Hidâye. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b. Musa el-. Minhatü’s-sülûk fi şerhi Tuhfeti’l-mülûk. Katar: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslâmiyye, 2007.
• Bâbertî, Ekmeleddîn Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed el-. el-İnâye. Daru’l-Fikr, ts.
• Bardakoğlu, Ali. “İstihsān”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/339-347. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Belka, İlyas. el-İhtiyât hakîkatuhu ve hücciyyetuhu ve ahkâmuhu ve davâbituhu. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2003.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed el-. Keşfü’l-esrâr. Dersaâdet : Şirket-i Sahafiyye-i Osmaniye, 1308.
• Buhârî, Burhânüddîn (Burhânü’ş-Şerîa) Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz. el-Muhîtü’l-burhânî fî’l-fıkhi’n-Nu’mânî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî el-. el-Fusûl fi’l-usûl. Kuveyt: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 1985.
• Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerîf Ali b. Muhammed el-. et-Taʿrîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Çiftci, Adem. “Hanefî Mezhebinin Kurucu İmamlarından Züfer b. Hüzeyl’in İstihsāna Yaklaşımı = Zufar ibn Hudhayl’s Approach to Istihsân from the Founding Imams of the Hanafi Sect”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXI/1 (2017), 107-146.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ ed-. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Dönmez, İbrahim Kafi. Fıkıh Usulü İncelemeleri. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafa Muhammed. Usûlü’l-fıkh. Kahire : Dârü’l-Fikri’l-Arabi, ts.
• Esʻadî, Muhammed Ubeydullah el-. el-Mûcez fî usûli’l-fıkh. Dârü’s-Selam, 1990.
• Haskefî, Alaeddin Muhammed b. Ali b. Muhammed Dımaşkî el-. ed-Dürrü’l-muhtâr şerhu Tenvîri’l-ebsâr ve câmiʿi’l-bihâr. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Haskefî, Alaeddin Muhammed b. Ali b. Muhammed ed-Dımaşkî el-. İfâzatü’l-envâr ala usûli’l-Menâr (Haşiyetu Nesemâtü’l-eshâr’la birlikte). Karaçi: İdaretü’l-Kur’ân ve’l-Ulûmu’l-İslâmiyye, 1418.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrut-İstanbul: Daru’l-Fikr-Kahraman Yayınları, 1992.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşkî. Ukûdu resmi’l-müftî. Suriye: Matbaatü’l-maarif, 1301.
• İbn Melek, İzzeddin Abdüllatif b. Abdülaziz b. Emineddin. Şerhü’l-Menâr li-İbni’l-Melek (İbnü’l-Aynî şerhiyle birlikte). İstanbul: Salah Bilici, 1292.
• İbn Nüceym, Zeynüddin. Fethü’l-ğaffâr bi şerhi’l-Menâr. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Nüceym, Zeynüddin Zeyn b. İbrâhim b. Muhammed. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. Dâru’l-kitabi’l-islâmî, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddin Zeyn b. İbrâhim b. Muhammed el-Mısri el-Hanefi. Lübbü’l-usûl. İstanbul : Vakfü’d-Diyaneti’t-Türkiyye Merkezü’l-Buhusü’l-İslamiyye (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2020.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddin Muhammed b. Abdülvahid b. Abdülhamid. Fethü’l-kadîr. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbnü’s-Sââtî, Muzafferüddin Ahmed b. Ali el-Bağdadî. Bedîʿu’n-nizâm (Nihâyetü’l-vüsûl ilâ ʿilmi’l-usûl). Câmiatü Ümmü’l-Kura, 1985.
• Kârî, Ebü’l-Hasan Nureddin Ali b. Sultan Muhammed Ali el-. Fethu bâbi’l-inâye bi-şerhi’n-Nukâye. Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, 1997.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes’ud b. Ahmed el-. Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kılıç, Muharrem. “Mürâât-ı Hilâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/37-38. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Koçak, Muhsin. Fıkıh usulü. İstanbul : Ensar Neşriyat, 2013.
• Kudaynetov, Said Ali. “Uygulamalı Örnekler Bağlamında İmam Ebû Yûsuf’un İstihsān Anlayışı”. e-Şarkiyat: İlmî Araştırmalar Dergisi XIII/1 (2021), 322-352.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenat Muhammed Abdülhay b. Muhammed el-. Umdetü’r-riâye ala şerhi’l-vikâye. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmûd b. Mevdud el-. el-İhtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1996.
• Molla Hüsrev. Mir’âtü’l-usûl şerh-i Mirkâti’l-vüsûl (Tarsûsî Haşiyesiyle birlikte). İstanbul: Mektebetü’l-Hanefiyye, ts.
• Molla Hüsrev, Mehmed Efendi. Dürerü’l- hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm. Karaçi: Mir Muhammed Kütüphanesi, ts.
• Önder, Muharrem. Hanefi Mezhebinde İstihsān Anlayışı ve Uygulaması. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2014.
• Pala, Ali İhsan. İslam Hukukunda İhtiyat İlkesi. Ankara: Fecr Yayınları, 2009.
• Rüşd, Ebü’l-Velid b. Rüşd el-Kurtubi İbn. el-Beyân ve’t-tahsîl: ve’ş-şerhu ve’t-tevcîhu ve’t-ta’lîlu fi Mesâili’l-müstahrece. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1984.
• Semerkandî, Rükneddin Ubeydullah es-. Camiʻu’l-usûl fi beyâni’l-kavaʻidi’l-Hanefiyye ve’ş-Şafiiyye fi usûli’l-fıkh. İstanbul: Vakfü’d-Diyaneti’t-Türkiyye Merkezü’l-Buhusü’l-İslamiyye (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2020.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. Şerhü’s-Siyeri’l-kebîr. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. Usûlü’s-Serahsî. Beyrut: Daru’l-Marife, ts.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl es-. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1414.
• Siğnâkî, Hüsameddin Hüseyin b. Ali b. Haccâc es-. el-Kâfî şerhu’l-Pezdevî. ed. Muhammed Seyyid Gânat. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2001.
• Sindî, Sâlih b. Abdülaziz b. Osman. Mürââtü’l-hilâf fî’l-fıkh te’sılen ve tatbîkan. Riyâd: Muhammed b. Suûd Üniversitesi, Yüksek Lisan Tezi, 1419.
• Şaban, Zekiyüddin. İslam Hukuk İminin Esasları: (Usûlü’l-fıkh). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
• Şahin, Ünal. İmam Züfer ve Usul Anlayışı. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Şakir, Hanbelizade Muhammed. Fıkıh Usûlü. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2010.
• Şâkir, Münîb b. Mahmûd. el-Amel bi’l-İhtiyât fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Riyad: Dârü’n-Nefâis, 1418.
• Şelebî, Muhammed Mustafa. Taʿlîlü’l-ahkâm: arz ve tahlîl li-tarîkati’t-taʿlîl ve tetavvüratiha fi usûri’l-ictihad ve’t-taklîd. Beyrut: Dârü’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1981.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasen eş-. el-Asl. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2012.
• Şürünbülâlî, Ebü’l-İhlas Hasan b. Ammar eş-. Merâki’l-felâh bi-İmdâdi’l-fettâh şerhu Nuri’l-izâh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme b. Abdülmelik b. Seleme el-Ezdî et-. Şerhu Me’ânî’l-âsâr. Beyrut: Alemü’l-kütüb, 1994.
• Teftâzânî, Saʻdeddin Mesud b. Ömer b. Abdullah et-. Şerhü’t-Telvîh ale’t-Tavzîh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Türcan, Talip (ed.). İslam Hukuku El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Yaşar, Mehmet Aziz. “Fukahâ Metodunda İstihsân Kavramının Gelişiminde Cessâs’ın Rolü”. Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi) XX/2 (2020), 823-848.
• Zeylaî, Fahreddin Osman b. Ali b. Mihcen ez-. Tebyînü’l-hakâik fî şerhi Kenzi’d-dekâik. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1314.
• Zühaylî, Vehbe ez-. Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 2011.