Müte`ârız Haberlerde Tercih Kriterleri ve Furû Fıkha Yansıması: Şîrâzî Örneği

Yıl 2023, Sayı: 30, 329 - 359, 15.06.2023

Adnan Memduhoğlu , Ahmet Batur

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1257966

Öz

Haber kavramı mütekaddim usûlcüler tarafından “mahiyeti itibariyle doğru ve yalan olma ihtimali bulunan söz” manasında kullanılır. Teâruz kavramı ise usûl kaynaklarında “aynı meselede iki delilden her birinin diğerini engellemesi, başka bir ifadeyle iki delilden her birinin diğerinin gereğini (hükmünü) engelleyecek biçimde karşı karşıya gelmesi” şeklinde tarif edilir. Hz. Peygamber’den (s.a.v.) nakledilen bazı haberler arasında zahiren teâruz / çelişki olduğu görülmektedir. Fıkıh usûlü âlimleri, haber ve tearuz kavramlarına yaptıkları tariflere uygun olarak Hz. Peygamber’den (s.a.v.) nakledilen bazı haberler arasında zahiren görülen teâruzu / çelişkiyi giderme hususunda bazı yöntemler geliştirmişlerdir. Çelişkiyi gidermede kimi usûlcüler, nesh, cem`, tercîh ve tesâkut şeklinde bir sıralama takip ederken; kimisi de cem`, nesh, tercîh ve tahyîr şeklinde bir sıralama takip etmiştir. Teâruzu giderme yöntemleri içerisinde bulunan tercih metodu için de usulcüler, haberi senet ve metin açısından değerlendirerek gerek senet ve gerekse metin için birtakım kriterler belirlemişlerdir. Ancak belirlenen kriterlerin bir kısmında âlimler ittifak halindeyken bir kısmında da ihtilaf etmişlerdir. Bu durum ise fıkıh âlimlerinin bazı fıkhî meselelerde farklı içtihatlarda bulunmalarına sebep olmuştur. Şâfiî fakih ve mütekellimin usûlcü Ebû İshâk eş-Şîrâzî mütekaddim usûlcüler tarafından yapılan tanımdan farklı olarak haberi “doğru veya yalan olması kaçınılmaz olan söz” şeklindeki tarif eder. Teâruz kavramı içinse herhangi bir tarif yapmadan direk olarak haberler arasında görülen teâruzun giderilmesi hususunda takip edilecek metot hakkında bilgi verir. Şîrâzî, birer şerî´ delil olan iki haber arasında görülen zâhirî teâruzu gidermede mütekellimin usûlcülerin kabul ettiği cem' metodunu; sonra nesh bu da mümkün olmadığında son olarak deliller arasında tercih yapma yöntemini benimsemiş ve tercih için de usule dair eserlerinde müteârız haberlerin senet ve metnine yönelik bir takım tercih kriterlerini sistemli bir şekilde zikretmiştir. İmâm Ebû Hanîfe ile İmâm Şâfiî arasındaki fıkhî ihtilafları ele aldığı “en-Nüket fi’l-mesâili’l-muhtelef fîhâ beyne’ş-Şâfi`î ve beyne Ebî Hanîfe” adlı eserinde Şîrâzî, söz konusu tercih kriterlerini pratik açıdan da ayrıntılı bir şekilde işlemiştir. Ebû İshâk eş-Şîrâzî’nin müteârız haberler/hadisler arasında görülen çelişkiyi gidermede senede ve metne yönelik tercih kriterlerinin fıkhî meselelere yansımaları ile ilgili olarak bilebildiğimiz kadarıyla şimdiye kadar müstakil bir çalışmanın olmaması bu araştırmanın hazırlanması ihtiyacını doğurmuştur. Araştırmada öncelikli olarak Şîrâzî’nin fıkıh usûlü ve cedele dair yazdığı Lume´, Şerhu’l-Lume´ ve el-Meû´ne fi’l-cedel isimli usûl eserleri ile en-Nüket adlı eserinden, konuyla alakalı klasik usül kaynaklarından ve bazı günümüz çalışmalarından yararlanıldı. Çalışmada, ihtilâflı haberler konusundaki tercih kriterleri ve bunun furû fıkha yansımasından önce haber, teâruz/ihtilaf kavramları ve Ebû İshâk eş-Şîrâzî’nin bu kavramlara yaklaşımı üzerinde duruldu. Şîrâzî’nin müteârız haberler/hadisler arasında görülen çelişkiyi gidermede baz aldığı senede ve metne yönelik tercih kriterleri ve bu kriterlerin fıkhî meselelere yansımalarının ne şekilde olduğu furu' fıkha dair örneklerle tahlil edilmeye çalışıldı. Çalışmanın sonunda Şîrâzî'nin, rivâyetler arasındaki teâruzu giderme hususunda sırasıyla cem' /uzlaştırma, nesh, tercih yollarını esas alan mütekellimin metodunu benimsediği, teâruzu giderme yöntemi olarak tercih için toplam yirmi dört kriter zikrettiği, zikrettiği bu tercih kriterlerinin verilen örneklerden hareketle farklı fıkhî hükümlerin ortaya çıkmasına sebep olacak şekilde furû fıkha da yansıdığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Ebû İshâk eş-Şîrâzî, Haber, Teâruz, Tercîh.

The Preference Criteria Over The Contradictory Narrations And Their Influence On The Islamic Law: The Shirāzī Example

Öz

The concept of narration is used by the early methodists to mean "a word that is likely to be true or false by its nature". The concept of ta'arud (conflict) is defined in the procedural sources as "each of two evidences preventing the other on the same issue or each of the two evidences confronting the other in a way that prevents the necessity (judgment) of the other". It is seen that there is an apparent inconsistency/conflict among some of the narrations reported from the Prophet (PBUH). Fiqh scholars have developed some methods to eliminate the apparent conflict among some of the narrations transmitted from the Prophet (PBUH) in accordance with their definitions of the concepts of narrations and disagreement. While some methodists follow a sequence in the form of nash (revoking judgment), cem`, nash, preference and tahyir (liberty of mind). For the preference method, one ofthe conflict eliminating methods, the methodists evaluated the narrations in terms of the promissory note and determined some criteria for both the promissory note and the text. However, while the scholars were in agreement on some of the criteria, they also disagreed on some. This situation has caused the scholars of fiqh to make different ijtihads on some fiqh issues. Shirazi defines the narrations as "a word that is inevitable to be true or false", unlike the definition made by the proficient methodologists. For the concept of conflict, he gives information about the method to be followed in eliminating the conflict that is seen in the narrations directly without making any definitions. Shirazi used the method of cem and nash, respectively, and if this was not possible, he finally accepted the method of choosing from among the proofs.Shirazi's preference for writing and text to eliminate the contradiction between narrations/hadith, and the absence of an independent study on the reflections of these criteria on fiqh issues so far is motivating for this research. The concepts of narrations, conflict and Shirazi's approach to these concepts were emphasized in the study. It has been analyzed with examples that the preference criteria for the script and text, which Shirazi bases on to eliminate the conflictamong contradictory narrations/hadiths. At the end of the study, it was determined that Shirazi adopted the method of mutakallimun, which is based on the methods of cem', nash, preference, in order to eliminate the conflict among the narrations, and mentioned a total of twenty-four criteria for preference as a method of eliminating the conflict. Based on the examples given, it has been concluded that these preference criteria, which he mentioned, are also reflected in the furû fiqh, which will cause the emergence of different jurisprudence.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Abu Ishaq al-Shirazi, Narrations, Ta’arud (Conflict), Preference.

Kaynakça

• Abdilberr, Ebû ÖmerYûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. el-Kâfî fî fıkhi ehli’l-Medîne. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1413/1992.
• Agitoğlu, Nurullah. “Şâfiî Usûlcülerin Muhtelefun fîh Olan Rivayetleri Tercih ve Yorumlama Gerekçeleri: Ebû İshâk eş-Şîrâzî Örneği”, Socıal Scıences Studıes Journal 5/48 (Ekim 2019), 6046-6052.
• Basrî, Ebu’l-Hüseyn Muhammed b. Alî. Mu´temed fî usûli’l-fıkh. Thk. Muhammed Hamîdullâh. Dımeşk: Matbae´u’l-kâsûlîkiyye, 1385/1965.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn b. Alî.es-Sünenü’l-kübrâ. Thk. Muhammed Abdülkadir A´tâ. 10 Cilt. Mekke: Dâru’l-bâz, 1414/1994.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl.el-Câmi´u’s-sahîh, 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1433/2012. Cerrahoğlu, İsmail.”Abdullah b. Mes´ûd”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 1/114-117. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî.Usûlü’l-fıkh(el-Fusûl fi’l-usûl). Thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. Kuveyt: Vezâretü’l-evkâf, 1414/1994.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş´as es-Sicistânî. es-Sünen. Beyrut: Müessetü’r-risâle, 1434/2013. Erdoğan,Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar, 3. Baskı, 2010.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed.el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl.Beyrut: el-Mektebetu’l-asriyye, 1433/2012.
• Hallâf,Abdülvehhâb.´İlmü usûli’l-fıkh. Kahire: Dâru’l-hadîs, 1423/2003.
• Hudarî, Muhammed.Usûlü’l-fıkh. Kahire: Dâru’l-hadîs, 1424/2003.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullâh b. Ahmed.Kâfî.Thk. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkîyy. Medine: Hicre, 1417/1997.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen. Thk. Muhammed Fûâd Abdilbâkî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-hadîs, 1414/1994.
• İbn Rüşd,Ebulvelîd Muhammed b. Ahmed.Bidâyetü’l-müçtehid. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1425/2004.
• İbnu’l-Akîl, Ebü’l-Vefâ Alî b. Akîl b. Muhammed b. Akîl. el-Vâzıh fî usûli’l-fıkh.Thk. Abdullah b. Abdi’l-muhsin et-Türkî.5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1420/1999.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr İbnü’l-Hâcib. Muhtasarü’l-Müntehe’s-sûl ve’l-emel.2 Cilt. Thk. Nezîr Hamâd. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1427/2006.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ebû Hüreyre”. TDV İslâm Ansiklopedisi.10/160-167. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Kâsânî, Ebû Bekr b. Mesûd. Bedâi´u’s-sanâi´ fî tertîbi’ş-şerâi´.Thk. Alî Muhammed Mua´vvaz-Adil Ahmed. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• Kaya, Halil. “Gazzâlî’de Haber ve Hadis Kavramları”. Hadis Tetkikleri Dergisi 14/2 (Aralak 2017), 37-56.
• Leknevî, Abdül´alî Muhammed b. Nizâmiddîn.Fevâtihu’r-rahamût bi şerhi Müsellemi’s-sübût. Beyrut: Daru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1423/2002.
• Mağribî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed.Mevâhibu’l-celîl li şerhi Muhtasari Halîl.Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1416/1995.
• Mavsılî, Abdullah b. Mahmûd.İhtiyâr li ta´lîli’l-Muhtâr.Beyrut: Dâru’l-marife, 1436/2015.
• Merğinânî, Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr. Hidâye şerhu Bidâyetü’l-mübtedi.Beyrut: Şeriketu dâri’l-erkâm, t.y.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim, Riyad: Beytu’l-efkâri’d-devliyye, 1419/1998.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen, Riyad: Mektebetü’l-meârif, 1429/2008.
• Özen, Şükrü. “Teâruz”, TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Özdemir, Ahmet “Âhâd haberin reddedildiği durumlar-Ebû İshâk eş-Şîrâzî (ö. 476/1084)”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Dergisi 10/23 (Aralık 2019), 509-527.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh.Thk. Taha Câbir el-A´lvânî. y.y: Müessesetu’r-risâle, t.y.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed.Usûlü’s-Serahsî.Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1414/1993.
• Sevgili, Hamit. Ebû İshâk eş-Şîrâzî’nin usûl analyışı. Ankara: İlâhiyât, 2020.
• Sübkî, Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî. Cem´u’l-cevâmi´ fî usûlü’l-fıkh.Beyrut: Daru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• Şa´bân, Zekiyyüddîn.Usûlü’l-fıkh.çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs.el-Üm, İhtilâfu’l-hadîs. thk. Rif´atFevzî. 11 Cilt. Mansûra: Dâru’l-vefâ, 1422/2001.
• Şe´lân,Abdurrahman b. Abdullâh.Usûlu fıkhi’l-İmâm Malik.2 Cilt. Riyad: el-İdâretü’l-âmme li’s-sekâfeti ve’n-neşr, 1424/2003.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm.Şerhu’l-Lume´. Thk. Abdulmecîd Türkî. Beyrut: Dâru’l-ğarbi’l-islâmiyy, 1408/1988.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm. el-Meû´ne fi’l-cedel.Thk. Abdülmecîd Türkî. Beyrut: Dâru’l-ğarbi’l-islâmiyy, 1408/1988.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmâmı’ş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1416/1995.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm.Lume´fî usûli’l-fıkh. Thk. Muhyiddîn Dîb Mustevi-Yûsuf Alî Bedîvî. Beyrut: Dâru’l-kalemi’t-tayyib, 1416/1995.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm. Nüket fî mesâili’l-mühtelefu fihâ…,Thk. Muhammed Hasan İsmail. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 2011.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Hatîb Muğni’l-muhtâc.Beyrut, Dâru’l-marife, 1418/1997.
• Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed.Şerhu Meâ´ni’l-âsâr. Beyrut: ´Alemu’l kutub,1414/1994.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ.es-Sünen. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1432/2011.
• Ünver,Ahmet Numan. Fıkıh İlminde Cedel Yönteminin Kullanımı (Ebû İshâk eş-Şîrâzî örneği).Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh.Kahire: Dâru’s-safve, 1413/1992.
• Zeyleî´, Ebû Muhammed Abdullâh b. Yûsuf. Nasbu’r-râye li ehâdîsi’l-Hidâye. Cidde: Dâru’l-kıble li’s-sekâfeti’l-islâmiyye, t.y.
• Zuhaylî, Vehbe. Mevsû´atu’l-fıkhı’l-islâmiyy.14 Cilt.Dımeşk: Dâru’l-fikr, 1434/2013.