Critical Approaches to Authentic Qirāʿahs in Linguistic Sources

Yıl 2023, Sayı: 30, 134 - 164, 15.06.2023

Süleyman Yıldız

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1258595

Öz

This article examines the critical approaches to authentic qirāʿahs in early linguistic sources and the responses to those criticisms. Qurʾānic qirāʿahs have had a significant impact on language and syntax studies, as they are the subject of different pronunciations of words. In this framework, the early linguists dealt with the qirāʿah aspects, which became an issue of the science of syntax, especially with the phenomenon of lahn, in terms of language and iʿrāb, and they turned to linguistic ihtijāj to determine the aspects of the fluent and eloquent qirāʿahs. Two important schools based in Basra and Kūfe came to the fore regarding the compilation and use of the language. In particular, linguists belonging to the Basra language school benefited greatly from old Arabic poetry based on semāʿa, in linguistic comparison, shaz and invalid usages were not accepted in the Qurʾānic qirāʿah. They criticized such qirāʿahs even if they were included in the common qirāʿahs, and sometimes beyond criticism, they rejected these qirāʿahs with concepts such as lahn, fault, ghalaṭ, delusion (vehm), weak, qabīh and radī. Sībawayh (d.180/796), one of the pioneers of the Basra language school, was the first grammarian to initiate the tradition of criticism for authentic qirāʿahs. This process took on a systematic style with scholars whose linguistic identity was at the forefront: Yahyā b. Ziyād al-Farrāʼ (d.207/822), Mubarrad (d.286/900), Akhfash al-Awsat (d.215/830), Ibn Qutaybah (d.276/889), Zajjāj (d.311/923), Nahhās (d.338/950), Abū Ali al-Fārisī (d.377/987) and Ibn Jinnī (d.392/1002). However, it is quite interesting that scholars such as Ibn Mujāhid (d.324/936) and Makkī b. Abū Tālib (d.437/1045) who were distinguished by their identity as qirāʿah scholars were also included in this tradition. It is a fact that the scholars mentioned have made great contributions to the compilation, classification and systematization of qirāʿahs according to certain criteria. In this period, the fact that the traditional perception of the sahih-shaz category in qiraahs has not yet been clarified seems to be an effective factor. A group of scholars led by qira'ah scholars, who are based on narration and thought, in the determination of sahih qirāʿahs stated that these qirāʿahs, which were criticized linguistically by linguists, are not actually problematic, that there are references to them in the old Arabic poetry. They also rejected all these allegations by saying that these qirāʿahs were transmitted from the Prophet through tawātur both literally and semāʿa, and therefore they could not be weakened by linguistic rules that varied from school to school. The fact that very few studies have been conducted at academic level makes it necessary to address the issue thoroughly. This article aims to follow the historical course of critical approaches to the sahih qira'ahs in qira'ah sabʿa and ashere, to determine what the criticisms are for, with which incentives and concepts the criticisms have been made, and to analyze the answers given to the criticisms. Considering the volume of the study, the article was limited to early linguistic sources. The article frequently used descriptions, explanations and comparison methods in social sciences.

Anahtar Kelimeler

Qiraah, Critical Approach, Linguistic, Early Period, Basra Language School.

Dilbilimsel Kaynaklarda Sahih Kıraatlere Yönelik Eleştirel Yaklaşımlar

Öz

Bu makalede, erken dönem dilbilimsel kaynaklarda sahih kıraatlere yönelik eleştirel yaklaşımlar ve bu eleştirilere verilen cevaplar irdelenmiştir. Kur’an kıraatleri, kelimelerin farklı okunuşlarına konu olması sebebiyle dil ve nahiv çalışmaları sahasında önemli bir etkiye sahip olmuştur. Bu çerçevede erken dönem dil bilginleri, özellikle lahn olgusu ile birlikte nahiv ilminin de bir meselesi haline gelen kıraat vecihlerini dil ve iʿrab yönünden ele almışlar, fasih ve beliğ kıraat vecihlerini tespit noktasında dilsel ihticâca yönelmişlerdir. Dilin derlenmesi ve kullanım keyfiyetine yönelik Basra ve Kûfe merkezli olmak üzere iki önemli ekol ön plana çıkmıştır. Basra dil ekolüne mensup dil bilginleri semâʿa dayalı olarak eski Arap şiirinden çokça istifade etmişler, dilsel kıyasta şâz ve geçersiz olan kullanımları Kur’an kıraatinde makbul görmemişlerdir. Bu şekildeki okuyuşları yaygın olan kıraatler içerisinde yer alsa bile tenkide tabi tutmuşlar, hatta tenkidin de ötesinde kimi zaman bu kıraatleri lahn, hata, galat, vehm, zayıf, kabîh ve radî gibi kavramlarla reddetmişlerdir. Basra dil ekolünün öncülerinden olan Sîbeveyh’in (ö. 180/796), sahih kıraatlere yönelik eleştiri geleneğini başlatan ilk dilbilgini olduğu genel kabul görmüştür. Bu süreç, Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ (ö. 207/822), Müberred (ö. 286/900), Ahfeş el-Evsat (ö. 215/830), İbn Kuteybe (ö. 276/889), Zeccâc (ö. 311/923), Nehhâs (ö. 338/950), Ebû Ali el-Fârisî (ö. 377/987) ve İbn Cinnî (ö. 392/1002) gibi dilsel kimliğinin yanı sıra kıraatçı kimliği de bulunan âlimlerle sistematik bir tarza bürünmüştür. Ancak İbn Mücâhid (ö. 324/936) ve Mekkî b. Ebû Tâlib (ö. 437/1045) gibi kıraatçı kimliği ile temayüz etmiş âlimlerin de bu gelenek içerisinde yer alması hayli ilginç bir durum oluşturmuştur. Zira zikri geçen âlimlerin kıraatlerin tedvininde, tasnifinde ve belli kriterlere bağlı olarak sistemleştirilmesinde çok büyük katkılarının olduğu bilinen bir husustur. Sahih kıraatlere yönelik sonraki süreçlerde ortaya çıkan geleneksel algının bu dönemde henüz netleşmemiş olması, bunda etkili bir unsur olarak gözükmektedir. Sahih kıraatleri tespit noktasında rivâyet ve telakkîyi esas alan kıraat âlimleri öncülüğündeki bir grup âlim ise dil bilginleri tarafından dilsel yönden tenkit edilen bu kıraatlerin aslında problemli olmadığını, eski Arap şiirinde bunların çokça referanslarının bulunduğunu dile getirmişlerdir. Ayrıca bu kıraatlerin Hz. Peygamber’den semâen ve lafzen tevâtür yoluyla nakledildiklerini, bu sebeple onların ekolden ekole değişkenlik gösteren dil kurallarıyla zayıf düşürülemeyeceğini söyleyerek bütün bu iddiaları reddetmişlerdir. Güncelliğini koruyan bu mesele hakkında ülkemizde -belli şahıs ve eserlerle sınırlı olmak kaydıyla- akademik düzeyde çok az sayıda çalışmanın yapılmış olması, konunun kapsamlı bir şekilde ele alınmasını gerekli kılmaktadır. Bu makale, sahih kıraatlere yönelik eleştirel yaklaşımların tarihi seyrini takip etmeyi, eleştirilerin nelere yönelik olduğunu, hangi saiklerle ve kavramlarla yapıldığını tespit etmeyi, bu eleştiriler karşısında verilen cevapları tahlil etmeyi amaçlamaktadır. Çalışmanın hacmi dikkate alınarak makale erken dönem dilbilimsel kaynakları ile sınırlı tutulmuştur. Makalede sosyal bilimlerde sıkça takip edilen betimleme, açıklama ve karşılaştırma yöntemleri kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, Eleştirel Yaklaşım, Dilbilimsel, Erken Dönem, Basra Dil Ekolü.

Kaynakça

• Ablay, Rıfat. “Müfessir ve Dilbilimcilerin İbn Amir Kıraatine Dilbilimsel ve Eleştirel Yaklaşımları”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2020), 39-51. https://doi.org/10.34085/buifd.772869
• Ahfeş, Ebü’l-Hasen Saîd b. Mes‘âde el-. Meʿâni’l-Kur’ân. thk. Abdülemir Muhammed Verd. 2 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• Akaslan, Yaşar. “İbnü’l-Cezerî’ni̇n ‘Yedi̇ Harf’ Meselesi̇ Üzeri̇ndeki̇ Fi̇ki̇rleri̇”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/2 (2018), 265-303.
• Amdülvâhid es-Samedî. “Menhecü nakdü’l-kırâât ʿinde şuyûhi’l-mukriîn Ebî Bekr İbn Mücâhid”. Mecelletü’l-Kârî li’d-Dirâsâti’l-Edebiyye ve’n-Nakdiyye ve’l-Lügaviyye 2/2 (2020), 31-68.
• Askerî, Ebû Hilâl Hasen b. Abdillah el-. el-Fürûku’l-lügaviyye. thk. Muhammed İbrahim Selim. Darü’l-İlm ve’s-Sekâfe, ts.
• Bakırcı, Selami - Demirayak, Kenan. Arap Dili Grameri Tarihi (başlangıçtan günümüze). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, 2001.
• Baş, Erdoğan. Ahfeş ve Kırâatler. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2012.
• Bayraktutan, Osman. “Kırâatlerin Dilsel Yönden İncelenmesi Problematiği”. Din’in Anlaşılmasında Dil’in Rolü. ed. Zeynep Akbudak. 169-179. İstanbul: Hiperyayın, 2019.
• Bendenicî, Ebû Bişr b. Yemân el-. et-Takfiye fi’l-lüga. thk. Halil İbrahim Atiyye. y.y.: Vizâretü’l-Evkâf, 1976. http://ktp2.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=153413&tarama=takfiye+ben
• Bennâ, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed ed-Dimyâtî el-. İthâfu fudalâi’l-beşer fi’l-kırâʾâti’l-erbaʿate ʿaşer. thk. Enes Mihra. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbub el-. el-Beyân ve’t-tebyîn. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1975.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd el-. Tâcü’l-lüga ve sıhâhu’l-ʿArabiyye. thk. Abdülğafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Seyyid Şerif el-. Ta’rifat. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Çağıl, Necdet. “Kırâatlar Hakkında Bir Değerlendirme-Tâhir b. Âşûr”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2001), 259-299.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’ân-ı Kerîm’in İndirildiği Yedi Harf ve Kırâatler. İstanbul: Ensar Yayınları, 2. Basım, 2010.
• Dağ, Mehmet. -İhticâc Bağlamında- Geleneksel Kırâat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Dağ, Mehmet. “Kur’an’ın Anlam ve Telaffuza Dayalı Okunması: Yedi Harf Ruhsatı”. Din’in Anlaşılmasında Dil’in Rolü (Bildiriler Kitabı). ed. Zeynep Akbudak. 33-44. İstanbul: Hiperyayın, 2019.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saʿîd ed-. Câmiʿul-beyân fi’l-kırââti’s-sebʿa. 4 Cilt. İmârât: Câmiatü’ş-Şârika, 1428/2007.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saʿîd ed-. el-Mukniʿ fî resmi mesâhifi’l-emsâr. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 2010.
• Dayf, Şevki. el-Medârisü’n-nahviyye. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1968. http://ktp2.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=105045&tarama=%C5%9Eevki+medaris
• Demircan, Adnan. İslam tarihinin ilk döneminde Arap-Mevali ilişkisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
• Durmuş, İsmail. “Nahiv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/300-306. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Durusoy, Ali. “Vehim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/615-616. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Ebû Hayyân, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît. thk. Ali Muhammed Muavvid. 8 Cilt. Beyrut: y.y., 1422/2001.
• Ebû Şâme el-Makdisî, Ebü’l-Kâsım Şihâbüddin. el-Murşidü’l-vecîz. Beyrut: Daru Sâdır, 1395/1975.
• Ebû Şâme el-Makdisî, Ebü’l-Kâsım Şihâbüddin. İbrâzü’l-meʿânî min Hirzi’l-emânî. thk. İbrâhim Atve İvaz. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Ebü’t-Tayyib, Abdülvâhid b. Ali el-Lügavî, Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Merâtibü’n-nahviyyîn. Kahire: Mektebetü’l-Asriyye, 1955.
• Emin, Ahmed. Duha’l-İslâm. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1351/1933.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâleddin Abdurrahman b. Muhammed. el-İnsâf fî mesâili’l-hılâf beyne’n-nahviyyîn: el-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. 2 Cilt. y.y.: Dârü’l-Fikr, ts.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâleddin Abdurrahman b. Muhammed. Nüzhetü’l-elibbâʾ fî tabakati’l-üdebâʾ. Kahire: Dâru Nehdati Mısr, 1386/1967. http://ktp2.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=124793&tarama=n%C3%BCzhe+enbari
• Ensârî, Ahmet Mekki el-. Sîbeveyh ve’l-kırâât. Darü’l-Maârif, 1972.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-. Tehzîbü’l-lüga. thk. Muhammed Avd Mirʿab. 8 Cilt. Beyrut: Darü İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 2001.
• Ezherî, Ebû Mansur Muhammed el-. Meʿâni’l-kırâât. 2 Cilt. Darü’l-Maârif, 1412/1991.
• Fârisî, Ebû Ali Hasan b Ahmed b. Abdilgaffâr el-. el-Hücce li’l-kurrâi’s-sebʿa. thk. Bedruddîn Kahvecî-Beşîr Cuveycâbî. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Me’mun li’t-Türâs, 1413/1993.
• Ferrâ, Ebû Zekariyyâ Yahyâ b. Ziyâd el-. Meʿâni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Yusuf en-Necâtî-Muhammed Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Mısır: Darü’l-Mısriyye, ts.
• Halebî, Şihâbuddîn Ahmed b. Yusuf Semîn el-. ed-Dürru’l-masûn fî ʿulûmi’l-Kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. 11 Cilt. Dimaşk: Darü’l-Kalem, 1986.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdi el-Mahzûmî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1988. Hanay, Necattin. “Zeccâc’ın Kıraat Tasavvuru ve Kendisine Yöneltilen Tenkitler”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/1 (2015), 152-172.
• Haşimi, Seyyid Ahmed. Cevâhirü’l-edeb fî edebiyyat ve inşâu lugati’l-ʿArab. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Maârif, ts.
• Hemdânî, Ahmed b. Yakub el-. Sıfatu cezireti’l-Arab. thk. Ali Ekvâ. Riyâd: Dâru’l-Yemâme, 1977.
• Huseyn, Basim Salih. “et-Tevcîhü’n-nahvî li’l-kırââti’l-Kur’aniyye ‘inde Sîbeveyh”. Journal of Tikrit University for Humanities 27/8 (2020), 1-22. https://doi.org/10.25130/jtuh.27.8.2020.01
• İbn Âşûr, Tâhir b. Muhammed et-Tûnisî. Tefsîru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Abdurrahman b. Temmâm el-Endelûsî. el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l- azîz. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1422/2001.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman b. Cinnî el-Mevsılî. el-Hasâis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Kahire: el-Heyʾetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kuttâb, 1989.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman b. Cinnî el-Mevsılî. el-Munsıf şerhu Kitâbi’t-Tasrîf. y.y.: Darü İhyâi’t-Türâsi’l-Kadîm, 1373/1954.
• İbn Ebû Dâvûd, Abdullah b. Süleyman es-Sicistânî. Kitâbü’l-mesâhif. thk. Muhammed b. Abduh. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1423/2002.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Ahmed. el-Hücce fi’l-kırââti’s-sebʿa. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1413/1992.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim. Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân. thk. İbrahim Şemsüddîn. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim. Uyânü’l-ahbâr. thk. Yusuf Ali Tavil. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-ʿArab. thk. Cemâ’a mine’l-lügaviyyîn. 15 Cilt. Beyrut: Darü Sâdır, 1414/1993.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekir Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs. Kitâbü’s-Sebʿa fi’l-kırâʾât. thk. Şevki Dayf. Mısır: Dârü’l-Maʿârif, 1400/1980.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. el-Muhassas. thk. Halil İbrâhim Ceffâl. 5 Cilt. Beyrut: Darü İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1978.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-ʿaşr. thk. Muhammed Dabbâ’. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Âlemiyye, ts.
• İbnü’l-Hacib, Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr. el-Îzâh fî şerhi’l-mufassal. 2 Cilt. Bağdat: Vizâretü’l-Evkâf, 1982.
• Karadavut, Ahmet. “Arap Dilinde Lahn’in Doğuşu”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/7 (1997), 325-350.
• Kılıç, Hulusi. “Basriyyûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/117-118. İstanbul: TDV Yayınları, 1992. Kılıç, Mustafa. Kırâat Tefsir İlişkisi -Zemahşerî Örneği. İstanbul: İFAV Yayınları, 2015.
• Kılıç, Mustafa. “Zemahşerî’nin Kıraatleri Kabul Şartları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48/48 (2015), 149-184. https://doi.org/10.15370/muifd.67182
• Kirmânî, Ebü’l-Kasım Tacülkurra Burhanüddin el-. Mefâtihü’l-egânî fi’l-kırâât ve’l-meʿânî. thk. Abdülkerim Mustafa Müdlic. Beyrut: Darü İbn Hazm, 1422/2001.
• Koyuncu, Recep. “Kıraatlerin İhticâcı Bağlamında Dilbilimsel Tefsirler: Ahfeş’in Me‘âni’l-Kur’ân’ı Özelinde Bir Tahlil”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48/48 (2019), 331-358.
• Kudat, Aydın. Hamza b. Habib ez-Zeyyât ve Cuhûduhu fi’l-Kıraâtı ve’l-Luğa. Ankara: Sonçağ Akademi Yayınları, 2020.
• Kudat, Aydın. “Kur’an Kıraatı ile Arap Dilbilimi Münasebeti Üzerine”. Turkish Studies-Comparative Religious Studies 15/1 (2020), 63-75. https://doi.org/10.29228/TurkishStudies.41596
• Kudat, Aydın. Si̇beveyhi̇’ni̇n Di̇lbi̇li̇m İle Kıraat Arasındaki̇ Dengeli̇ Konumu. Ankara: Sonçağ Akademi Yayınları, 2020.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-. el-Câmiʿ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Hişam Semîr el-Buhârî. 20 Cilt. Riyâd: Darü Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’an’n Metin Yapısı: Mushaf Tarihi ve İmlâsı. Ankara: Avrasya Yayınları, 2004.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: Otto, 2016.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-İbâne ʿan meʿâni’l-kırâât. thk. Abdulfettâh İsmail Şelebî. Kâhire: Dâru Nahdati Mısr, ts.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-Keşf ʿan vucûhi’l-kırâʾâti’s-sebʿ ve ʿilelihâ ve hucecihâ. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1394/1974.
• Muhammed Semir Necib Lebdî. Eseru’l-Kur’an ve’l-kıraat fi’n-nahvi’l-Arabî. Kuveyt: Darü’l-Kütübi’s-Sakâfiyye, 1978.
• Müberred, Ebü’l-Abbas Muhammed b. el-. el-Muktedab. thk. Muhammed Abdülhâlik Azîme. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Mühendis, Kâmil. Mu’cemü’l-mustalahâti’l-ʿArabiyye fi’l-lüga ve’l-edeb. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1979.
• http://ktp2.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=114681&tarama=mucem+mustalah+mecdi
• Nehhâs, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed b. İsmâil en-. İʿrâbü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali Beydûn. 5 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Ourot, Mohammed. “Dilcilerin Kırâate Yaklaşımı: Sîbeveyh Örneği”. Antakiyat 5/2 (2022), 246-265.
• Râzî, Ebü’l-Fazl Fahrüddîn Muhammed b. Ömer er-. Mefâtîhu’l-ğayb. 32 Cilt. Lübnan: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, 1999.
• Rufeyde, İbrâhim Abdullah. en-Nahv ve kütübü’t-tefsir. 2 Cilt. Mısrate: Dârü’l-Cemâhiriyye, 1990.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2. Basım, 1408/1988.
• Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celâlüddîn es-. Nevâhidü’l-ebkâr ve şevâridü’l-efkâr. thk. Ahmed Muhammed Osman. 3 Cilt. Mekke: Câmiʿatü Ümmi’l-Kurâ, 1424/2005.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir et-. Câmiʿul-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdulmuhsin et-Türki. 24 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 1422/2001.
• Tabersî, Ebû Ali b. Hasen Fadl et-. Mecmeʿu’l-beyân. thk. Lecne mine’l-Muhakkıkîn. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Aʿlâ, 1415/1995.
• Tahânevî, Muhammed b. Ali et-. Keşşâfü istilâhâti’l-fünûn. thk. Ali Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Taşpınar, Kadir. “Ebû Amr’ın Eleştiriye Konu Olan Sahih Kıraatleri”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2022), 117-140. https://doi.org/10.32950/rteuifd.1189453
• Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali. Keşşâfü istilâhi’l-fünûn. nşr. Ali Dahrûc, Abdullah Hâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Temel, Ali. “Erken Dönem Dilbilimsel Tefsirlerde Kırâat Anlayışı”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 15/2 (2015), 81-120.
• Temel, Ali̇. “Erken Dönem Dilbilimsel Tefsirlerde Kırâat Anlayışı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 15/2 (2015), 81-120.
• Temel, Ali. “Nehhâs’ın İʻrâbu’l-Kur’ân’ında ‘Lahn’ Tartışmalarına Konu Olan Kırâatlerin Değerlendirilmesi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 15/1 (2015), 77-105.
• Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b Hasen. et-Tibyân fî tefsîri’l Kurʾân. thk. Ahmed Habib Âmilî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Ülgen, Emrullah. “Kur’ân’da İ‘râb Farklılıklarını Ortaya Çıkaran Faktörler ve Bunların Anlam Üzerindeki Etkileri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (2015), 7-32.
• Ünal, Mehmet. “Bir Kırâat Terimi Olarak ‘Hüccet’in Kavramsal Alanı ve Tarihsel Gelişimi”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 17/1 (2004), 69-83.
• Yerli̇kaya, Cafer. “Halef Kırâati Özelinde Kırâatlerle İlgili Bazı Tahlil ve Tespitler”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2020), 307-344. https://doi.org/10.35209/ksuifd.766606
• Zebîdî, Mahammed b. Abdirrezzâk ez-. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Ali eş-Şiri. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1414/1994.
• Zeccâc, Ebû İshak İbrâhim b. es-Serî b. Sehl. Meʿâni’l-Kur’ân ve iʿrâbuhû. thk. Abdülcelil Abduh Şelebi. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zehrânî, Sâlim b. Muhammed. “Raddü’l-intikâdât ‘an kırâati Hamza ez-Zeyyât”. Mecelletü’l-Ulûmi’l-İslâmiyye 5/3 (2021), 35-74.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Mahmud b. Ömer b. Muhammed ez-. el-Keşşâf ʿan hakâîkı ğavâmizi’t-tenzîl. Beyrut: Darü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407/1986.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. İbrahim ez-. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Darü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1376/1957.
• Züneybât, Murad Ğâlib. Nakdü’n-nühât li’l-kurrâ’. Mu’tah: Cami’atü Mu’tah, 2015.
• Zürkânî, Muhammed. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 3. Baskı., t.y.