Ehl-i Hadis ve Şia Arasında Yaşanan Polemiklerin Cerh ve Ta’dîl İlmine, Dönemin Te’lîfâtına ve Sosyal/Beşerî İlişkilere Yansıması

Yıl 2024, Sayı: 35, 6 - 35, 15.12.2024

Uğur Erman

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1508031

Öz

Hz. Peygamber’in (a.s.) vefatından sonra İslâm dünyasında yaşanan iç kargaşalar, savaşlar ve fetihler İslâm toplumunun değişik fırkalara bölünmesine sebebiyet vermiştir. Her fırka kendine has birtakım dînî motifli öğretiler üretmiş, bu öğretiler zamanla ideoloji halini almıştır. Fırkaların üretmiş oldukları öğretiler taassup psikolojisiyle hayatın her alanına yansımıştır. Siyasi bir fırka olarak ne zaman ortaya çıktığı tartışmalı olmakla birlikte Hz. Peygamber’in (a.s.) vefatını müteakip ortaya çıkan dînî/itikâdî /siyâsî fırkalardan biri de Şia’dır. Hz. Ali ve onun soyundan gelenleri ilahi tayin ile dini lider kabul eden görüş etrafında birleşen guruplar diye tanımlayabileceğimiz farklı fırkaların tümünü ifade eden bir kavram olan Şia, günümüzde de kolları ile varlığını devam ettiren itikâdî/fıkhî bir mezheptir. Tarih boyunca birçok mezhebe ayrılan Şiiliğin günümüze intikal eden iki önemli mezhebi İmâmiyye/İsnâaşeriyye, İsmâiliyye ve Zeydiyye kollarıdır. Ca’feriyye ise İmâmiyye Şia’sının fıkhî yönünü temsil eden bir mezheptir. Kökeni Hz. Peygamber’in vefatına yakın bir tarihe dayanan Şia, ilk günden beri kendine has bir öğreti üreterek ilahi kaynaklı ve imâmet merkezli bir din anlayışına sahip olmuştur. Tarihsel gelişimi içinde Kelam, Hadis, Tefsir, İslam Tarihi gibi Temel İslam Bilimleri alanında ve özellikle itikâdî konularda Ehl-i hadis’in dolayısıyla Ehl-i sünnet’in karşısında yer almıştır. İmamet merkezli hadis ve hadis usulü anlayışına sahip olan İmâmiyye-İsnâaşeriyye şîîliği, daha çok bu konuda karşıt görüşte olan Ehl-i hadis ile birçok polemik yaşamıştır. Bu polemikler itikâdî farklılıklar, hadis rivayetleri, liderlik meselesi, tefsir-hadis-fıkıh usul ve teknikleri gibi çeşitli konular etrafında yoğunlaşmıştır. Özellikle ilk üç asırda Ehl-i Hadis ile yoğun polemiklere giren Şia’nın İmâmiyye/İsnâaşeriyye ve Ca’feriyye kolları, adı geçen konularda tayin ettiği bir öğreti oluşturmuş ve kaleme aldığı te’lifâtı İslami İlimlerin usul ve esasını oluşturan naslardan anladığını kendi adına ortaya koymaya başlamıştır. Buna bağlı olarak kendi fikir ve ideolojilerinde haklı olduğunu ispat etme adına sağlam dînî dayanaklar aramıştır. Bunu yaparken bazen ayetleri zorlama tevillerle delil olarak kullanmış bazen de Hz. Peygamber’in hadislerini bağlamından koparmak suretiyle nakletmiş, hatta Hz. Peygamber adına hadis uydurmaktan geri durmamıştır. Bunun karşısında yer alan Ehl-i Hadis de Şia’nın kendi öğretilerine ters düşen itikâdî görüşlerini egale etmek için birtakım önlemler alma yoluna gitmiştir. Özellikle Ehl-i Hadis hadisleri kabul ederken birtakım usul ve esaslar belirlemiş ve bu metodolojiye uygun olmayan hadisleri reddetmiştir. Kur’ân ve Sünnet’e aykırı olan fikir ve inançları Ehl-i bid’at şemsiyesi altına almış ve bunlardan gelen dinî metin ve söylemleri reddetme yoluna meyletmiştir. Buna karşın Şia, Ehl-i Hadis oluşumunun dinî metinleri nakletme ve yorumlama metodunu eleştirmiştir. Bahse konu olan her iki grup eser telif ederken eser muhtevalarını kendi görüşünü destekleme, karşıt görüşleri çürütme metodolojisi üzerine bina etmiştir. Bunun yanında dini metinleri nakleden ravileri de rivayete ehil olup olmadığını kendi mezhebinin görüşlerine uygun bir şekilde karara bağlamıştır. Neticede bu cedelleşmeler kısır münakaşalardan ibaret kalmış, hakikate ulaşmayı engellemiş, tarafları savunmacı ve övünmeci, suçlayıcı bir psikolojiye sevk etmiştir. Bu da taraflar açısından hadis rivayetlerinin, kaynaklarının ve rivayet tenkidinin farklı değerIendirilmesine yol açmıştır. Adı geçen her iki mezhep arasında yaşanan polemikler sadece itikâdî konularla sınırlı kalmamış, bu tartışmalar beşerî münasebetler ve sosyo-kültürel hayatta da kendini göstermiştir. Bu itibarla çalışmada İslâm düşünce tarihinin iki büyük ekolü olan hadis taraftarları ile Şia’nın adı geçen mezhep müntesibi olan muhaddisleri arasında yaşanan ihtilaf ve cedellerin cerh ve ta’dîl ilmine, kaleme alınan eserlere, sosyo-kültürel ve beşerî ilişkilere nasıl yansıdığı ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Ehl-i Hadîs, Şia, Polemik, Cerh, Ta’dîl

The Reflection of the Polemics between Ahl al-Ḥadīth and al-Shīʻah on the Science of al-Jarḥ wa-al-taʻdīl, Studies of the Relevant Period, and Social / Human Relation

Öz

After the demise of Prophet Muhammad (pbuh), internal conflicts, wars, and conquests in the Islamic world led to the division of the Islamic society into different factions. Each faction in this process produced its own set of religiously motivated doctrines, which gradually evolved into ideologies. The teachings generated by the factions had a profound impact on all areas of life, with a mentality of bigotry. Although it is controversial when it emerged as a political faction, al-Shī‘ah is one of the religious/doctrinal/political factions that emerged after the passing of Prophet Muhammad (pbuh). It, which is a term that refers to all of the different factions that can be defined as those who consider ʻAlī and his descendants as divine leaders appointed by God, is an enduring doctrinal and theological/jurisprudential sect to this day. Three main schools of Shiism, which split into many factions, are Imāmiyya-Isnāashariyya, Ismā'iliyya and Zaydiyya branches. al-Jaʻfarīyah is a sect that represents the jurisprudential aspect of Imāmiyya Shia. With roots dating back to a period close to the death of Prophet Muhammad (pbuh), al-Shī‘ah has consistently developed its own doctrine, embracing a divine source and an imamate-centered understanding of religion. In its historical development, in the field of basic Islamic sciences such as theology, hadith, exegesis, and Islamic history, and especially in theological issues, it has taken place against the Ahl al-Hadith and thus against the Ahl al-Sunnah. al-Shī‘ah’s Imāmiyya-Isnāashariyya faction, which embraces Imamate-centered hadith and hadith methodology, with its imamate-centered understanding of hadith and its principles, engaged in numerous debates with the opposing views of the followers of hadith. These debates focused on doctrinal differences, hadith narrations, leadership issues, and the methodologies of exegesis and hadith. Especially in the first three centuries, Imāmiyya-Isnāashariyya and al-Jaʻfarīyah branches of al-Shī‘ah, engaged in intense polemics with the followers of hadith, developing its own doctrine on the mentioned subjects and beginning to articulate its interpretations based on the religious texts that form the foundations of Islamic sciences. In doing so, al-Shī‘ah sought solid religious justifications to prove the correctness of its ideas and ideologies. This involved at times interpreting verses with strained interpretations, disconnecting hadiths from their contexts, and even fabricating hadiths in the name of Prophet Muhammad (pbuh). The Ahl al-Hadith, who were in opposition to this, took some measures to overrule al-Shī‘ah's theological views that contradicted their own teachings. Especially in accepting hadiths, the followers of Hadith established certain principles and criteria, rejecting hadiths that did not conform to this methodology. They classified ideas and beliefs contrary to the Quran and Sunnah under the umbrella of innovation, discarding religious texts and expressions coming from these sources. In contrast, al-Shī‘ah criticized the methodology of the followers of Hadith in narrating and interpreting religious texts. Both groups, when producing their works, built the content of their works on supporting their own views and debunking opposing views. They also assessed whether the narrators of religious texts were qualified according to the perspectives of their own sects. Ultimately, these debates remained in the realm of sterile arguments, hindering the pursuit of truth and leading both parties into defensive and accusatory psychologies. This resulted in different evaluations of hadith narrations, sources, and the criticism of narrations between the two sects. The polemics between these two sects did not remain confined to doctrinal issues; these discussions also manifested themselves in human relations and socio-cultural life. Therefore, this study explores how the conflicts and debates between the supporters of hadith and the al-Shī‘ah adherents, the two major schools of thought in Islamic intellectual history, have been reflected in the science of criticism and praise (al-Jarḥ wa-al-taʻdīl), written works, and socio-cultural and human relations.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Ahl al-Ḥadīth, al-Shī‘ah, Polemic, al-Jarḥ, al-Taʻdīl

Kaynakça

• Âcurrî, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥuseyn b. ʿAbdullâh el-Bağdâdî el-. eş-Şerîʿa. thk. ʿAbdullâh b. ʿUmar b. Suleymân el-Demîcî. 5 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vaṭan, 1420/1999.
• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. Feḍâilu’ṣ-Ṣaḥâbe. thk. Vaṣiyyullâh Muḥammed ʿAbbâs. 2 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1404/1983.
• Alâüddîn Moğultay b. Kılıç. İkmâlu Tehẕîbi’l-Kemâl fî Esmâî’r-Ricâl. thk. Muhammed b. Osman. Beyrut: Daru’l Kütübi’l İlmiyye, ts.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn esmâʾü’l-müʾellifîn ve âsârü’l-musannifîn. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. I-X Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1424.
• Bozan, Metin. İmâmiyye Şiasının İmâmet Tasavvuru. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2007.
• Buhârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm el-Buḫârî el-. Sahîhu’l-Buhârî. 9 Cilt. Mısır: es-Sultâniyye, 1311/1893.
• Can, Seyithan. “İlâhî Sıfatlar Probleminin Ortaya Çıkışında Çok Kültürlü Ortamın Etkisi”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 13/2 (2020).
• Can, Seyithan. “Sosyo-Si̇yasi Olayların Teoloji̇k Söyleme Etki̇si̇ (Büyük Günah Meselesine Sosyo-Politik Bir Okuma Denemesi)”. İslâm ve Yorum III. ed. Emine Güzel - Serkan Demir. Ankara: İnönü Üniversitesi Yayınevi, 2019.
• Cezâirî, Abdunnebî el-. Hâvi’l-Akvâl fi Ma’rifeti’r-Ricâl. Kum: Müessesetu’l-Hidâye li İhyâi’t-Turâs, 1318.
• Dâreḳuṭnî, Ebü’l-Ḥasen ʿAlî b. Ömer b. Ahmed ed-. Feḍâʾîlu’ṣ-Ṣaḥâbe ve Menâḳibuhum ve Ḳavlu Baʿḍihim fî Baʿḍi Ṣalavâtillâhi ʿaleyhim. thk. Muḥammed b. Ḫalîfe er-Rabâḥ. Suudi Arabistan: y.y., 1419/1998.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman. es-Sünen. thk. Hüseyin Selîm Esed. I-IV Cilt. Riyâd: Dâru’l-Muğnî, 1412.
• Dîneverî, İbn Kuteybe ed-. el-İmâme ve’s-Siyâse. thk. Ali Şîrî. Beyrut: Dâru’l Advâ’, 1.baskı., 1410.
• Dîneverî, İbn Kuteybe ed-. el-Maârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyyeti’l-ʿAmme li’l-Kuttâb, 1996.
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sünenu Ebî Dâvûd. thk. Şuʿayb el-ʾArnaʾûṭ. 7 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-ʿÂlemiyye, 1430.
• Ebü’l-Hasen Alî er-Rızâ b. Mûsâ el-Kâzım. Müsnedu İmâm er-Rızâ. thk. Azîzullah el-Utâridî. Tahran: Mektebetu’s-Sadûk, 1392.
• Fadl b. Şâzân el-Kummî. el-Îzâh fi’r-Red ala Sâiri’l-Fırak. thk. Seyyid Celâluddin el-Hüseynî el-Urmevî. Beyrut: Müessesetu’t-Târîhi’l-Arabî, 1430.
• Fadl b. Şâzân el-Kummî. Fedâilu emîri’l mü’minîn Ali b. Ebî Tâlib. thk. Abdurrahman Huveylid. Beyrut: Dâru’l-Belâğa, 1407.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Târîhu Bağdâd Medîneti’s-selâm. thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. I-XVI Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1422.
• Ḫaṭîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAlî b. Sâbit el-Bağdâdî. el-Kifâye fî ʿİlmi’r-Rivâye. thk. Ebû ʿAbdullâh es-Sevraḳî, İbrâhîm Ḥamdî el-Medenî. Haydarâbâd: Cemʿiyyetu Dâireti’l Maârifi’l-Usmaniyye, 1357.
• Ḫaṭîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAlî b. Sâbit el-Bağdâdî. Târîḫu Bağdâd. thk. Beşâr Avvâd Maʿrûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed. el-Cerh ve’t-taʿdîl. I-IX Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1. Basım, 1271.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. Tehzîbü’t-Tehzîb. I-XII Cilt. Haydarabad: Matbatü’l-Meclisi Dâireti’l-Maarifi’n-Nizamiyye, 1. Basım, 1908.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el-ʿAsḳalânî. Lisânu’l-Mîzân. thk. Dâiratu’l-Maʿârifi’n-Niẓâmiyye. 7 Cilt. Beyrut: Muessesetu’l-Aʿlemî, 1390/1971.
• İbn Ḥibbân, Ebû Ḥâtim Muḥammed b. Ḥibbân el-Bustî. el-Mecrûḥîn mine’l-Muḥaddisîn ve’ḍ-Duʿafâ ve’l-Metrûkîn. thk. Maḥmûd İbrahim Zâyed. 3 Cilt. Halep: Dâru’l-Vaʿy, 1396/1976.
• İbn Hibbân el-Büstî, Ebû Hâtim Muhammed. Kitâbü’s-Sikât. I-IX Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1393.
• İbn Kes̱îr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer b. Kes̱îr ed-Dimeşḳî. et-Tekmîl fi’l-Cerḥ ve’t-Taʿdîl ve Mʿarifeti’s̱-S̱iḳât ve’ḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-Mecâhîl. thk. Şâdî b. Muhammed Âl-i Nu’mân. 4 Cilt. Yemen: Merkezu’n-Nuʿmân, 1432/2011.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Muslim b. Ḳuteybe ed-Dîneverî. Teʾvîlu Muḫtelifi’l-Ḥadîs̱. b.y.: el-Mektebu’l-İslâmî; Müessesetü’l-İşrâk, 2. Basım, 1419.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezid el-Kazvini. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnavut vd. I-V Cilt. Dımaşk: Darü’r-Risaleti’l-Alemiyye, 1. Basım, 2009.
• İbn Nedîm, Ebu’l-Ferec. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. 1 Cilt. Beyrût: Dâru’l Ma’rife, 1417.
• İbn ʿAdiy, Ebû Aḥmed ʿAbdullâh b. ʿAdiy el-Curcânî. el-Kâmil fî Ḍuʿafâʾi’r-Ricâl. thk. ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd, ʿAlî Muḥammed Muʿavviḍ. 9 Cilt. Beyrut: el-Kutubu’l-ʿİlmiyye, 1418/1997.
• İbn ʿArâḳ, Nûru’d-Dîn ʿAlî b. Muḥammed b. ʿAlî b. ʿAbdurrahman b. ʿArâḳ el-Kenânî. Tenzîhu’ş-Şerîʿati’l-Merfûʿa ʿani’l-Eḫbâri’ş-Şenîʿati’l-Mevḍûʿa. thk. ʿAbdulvehhâb ʿAbdullaṭîf, ʿAbdullâh Muḥammed eṣ-Ṣadîḳ el-Ğamârî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1399.
• İbn ʿAsâkir, Ebû’l-Ḳâsım ʿAlî b. el-Ḥasen. Târîḫu Dimeşḳ. thk. ʿAmr b. Ğurâme el-ʿUmrevî. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbnu’l-Ḳalânsî, Ḥamza b. Esed b. ʿAlî et-Temîmî. Târîḫ Dimeşḳ. thk. Suheyl Zekkâr. Dımaşk: y.y., 1403/1983.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Mevzûʿât. thk. Abdurrahman Muhammed Osman. I-III Cilt. Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1. Basım, 1376.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî b. Muḥammed el-Bağdâdî. el-Mevḍûʿât. thk. ʿAbdurraḥmân Muḥammed ʿOs̱mân. 3 Cilt. Medine: el-Mektebetu’s-Selefiyye, 1966-1968.
• İlhan, Avni. “el-İmâme ve’s-Siyâse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/200-201. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Karadaş, Cağfer. “Ehl-i Sünnet”. TÜBİTAK Sosyal Bilimler Ansiklopedisi. Erişim 24 Ağustos 2024. https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/ehl_i_sunnet
• Kızılkaya, Sabri. Cerh ve Tadilde Mezhep Taassubu. Ankara: Ankara Üniversitesi SBE, 1998.
• Kuleynî, Muhammed b. Ya’kûb el-. el-Usûl mine’l-Kâfî. Beyrut: Dâru’l-Murtazâ, 1426.
• Kutluay, İbrahim. “İmâmet Nazariyesinin Şîa Hadis Metodoloji Üzerindeki Tezâhürleri”. Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 13 (2021), 3-35.
• Kutluay, İbrahim. İmâmiyye Şîası’na Göre Cerh ve Ta’dil. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2012.
• Kuzudişli, Bekir. “Şia’da Rivayet Olgusunu Şekillendiren Temel Unsurlar”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/1 (2018), 59-92.
• Küleynî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kūb b. İshâk. el-Uṣûl mine’l-Kâfî. Beyrut: Menşûrâtu’l-Fecr, 1. baskı., 1428.
• Lâlekâî, Ebü’l-Kāsım (Ebü’l-Hüseyn) Hibetullāh b. el-Hasen b. Mansûr el-. Şerḥu uṣûli iʿtiḳādi Ehli’s-sünne ve’l-cemâʿa. thk. hmed b. Sa’d b. Hamdân el-Gāmidî. Suudi Arabistan: Dâru Taybe, 1423.
• Mizzî, Yusuf b. Abdurrahman. Tehzîbü’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl. thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. I-XXXV Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1980.
• Müslim, Ebû’l-Ḥasen Muslim b. el-Ḥaccâc el-Ḳuşeyrî en-Nîsâbûrî. Ṣaḥîhu Müslim. thk. Muḥammed Fuâd ʿAbdulbâḳî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1374/1955.
• Necâşî, Ebü’l-Hüseyn (Ebü’l-Abbâs) Ahmed b. Alî en-. Ricâlü’n-Necâşî (Kitâbü’r-Ricâl). Beyrut: Şeriketü’l A’lamî li’l matbûât, 1431.
• Nesâʾî, Ebû ʿAbdurraḥmân Aḥmed b. Şuʿayb el-Ḫorâsânî en-. Feḍâîlu’ṣ-Ṣaḥâbe. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1405/1984.
• Nevbahtî-Kummî. Nevbahtî- Kummî, Şii Fırkalar: Kitâbu’l Makâlât ve’l Fırak, Fıraku’ş Şia,. çev. Sabri Hizmetli vd. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
• Onat, Hasan. Emevîler Dönemi Şii Hareketleri ve Günümüz Şiiliği. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Onat, Hasan. “Şiî İmâmet Nazariyesi (Kuleynî, Kummî ve Tûsî’nin Görüşleri Çerçevesinde)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (1992), 89-110.
• Öz, Mustafa. “Nâsıbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/393-394. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Öz, Mustafa. “Şîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/111-114. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Öz, Mustafa - İlhan, Avni. “İmâmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/201-203. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Sofuoğlu, M. Cemal. “el-Kâfî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/148. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Suiçmez, Yusuf. “İslam ve Yorum II: Temel Tartışmalar, İmkânlar ve Sorunlar”,. Masum İmam Düşüncesinin Şii Hadis Yorumuna ve Sünni-Şii Mezhep Ayrışmasına Etkisi. ed. Mehmet Kubat vd. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Suiçmez, Yusuf. Şîa Hadîs Tarihi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Sulemî, EbûʿAbdurraḥman Muḥammed b. el-Ḥuseyn en-Nîsâbûrî es-. Suâlâtu’s-Sulemî li’d-Dâreḳuṭnî. thk. Saʿd b. ʿAbdullâh el-Ḥumeyyid, Ḫâlid b. ʿAbdurraḥmân el-Cerîsî. b.y.: y.y., 1427/2006.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-. el-Leʾâli’l-maṣnûʿa fi’l-aḫbâri (eḥâdîs̱i)’l-mevżûʿa. thk. Ebû Abdirrahman b. Salâh b. Muhammed b. Uveyda. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417.
• Şehristânî, Ebu’l-Fetḥ Muḥammed b. ʿAbdu’l-Kerîm eş-Şehristânî eş-. el-Milel ve’n-Niḥal. b.y.: Muessesetu’l-Ḥalebî, ts.
• Şübber, es-Seyyid Ğavs. Mu’cemu Elf Racul. Necef: Merkezu’l Mürtezâ li ihyâi’t-turâs ve’l buhûs’il-islamiyye, 2020.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım. el-Mu’cemü’l-evsat. thk. Târık b. Abdullah, Abdulmuhsin b. İbrâhim. I-X Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, ty.
• Tirmiẕî, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ et-. Sünenü’t Tirmizî. thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• Tûsî, Ebû Ca’fer Hasan et-. İhtiyâru Ma’rifeti’r-Ricâl (Ricâlu’l Keşşî). Kum: Müessesetu’n-Neşri’l-İslâmî, 1427.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn et-. Tehẕîbü’l-aḥkâm. Tahran: Mektebetü’s-sadûk - Daru’l-kütübi’l İslâmiyye, 1386.
• Tusterî, Şeyh Muhammed et-Takî et-. Ķâmûsu’r-Ricâl. Kum: Müessesetu’n-Neşri’l İslâmî, ts.
• Utâridî, Abdulaziz el-. Müsnedu İmâm Cevâd. Beyrut: Dâru’s-Safve, 1433.
• Üzüm, İlyas. “Mücessime”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/449-450. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Vekîʿ, Ebû Bekr Muḥammed b. Ḫalef el-Bağdâdî. Âḫbâru’l-Ḳuḍât. thk. ʿAbdulʿazîz Muṣṭafâ el-Merâğî. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’t-Ticâriyyetu’l-Kubrâ, 1366/1947.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Müşebbihe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/156-158. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yurdagür, Metin. “Haşviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/426-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân eẕ-. Dîvânu’ḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-Metrûkîn ve Ḫalḳun mine’l-Mechûlîn ve S̱ıḳâtun fîhim Lîn. thk. Ḥammâd b. Muḥammed el-Enṣârî. Mekke: Mektebetu’n-nahdati’l-hadîse, 1387/1967.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân eẕ-. el-Muğnî fi’ḍ-Duʿafâ. thk. Dr. Nûreddîn ʿItr. b.y.: y.y., ts.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân eẕ-. el-ʿİber fî Ḫaberi men Ğaber. thk. Ebû Hâcir Muḥammed Zağlûl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân eẕ-. Mîzânu’l-İʿtidâl fî Naḳdi’r-Ricâl. thk. ʿAlî Muḥammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1382/1963.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân eẕ-. Siyeru Aʿlâmi’n-Nubelâ’. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḫadîs̱, 1427/2006.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân eẕ-. Târîḫu’l-islâm ve vefayâtu’l-meşâhîri’l-aʿlâm. thk. ʿUmar ʿAbdusselâm et-Tedmurî. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1413/1993.
• ʿUḳaylî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. ʿAmr el-Mekkî el-. eḍ-Ḍuʿafâu’l-Kebîr. thk. ʿAbdulmuʿṭî Emîn Ḳalʿacî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-ʿİlmiyye, 1404/1984.