Tasavvufî Anlatımda Fıkhî Motifler: Mevlânâ’nın Mesnevî’si Örneğinde

Yıl 2024, Sayı: 35, 335 - 362, 15.12.2024

Şeyda Öztürk , Hilal Atılgan Moğol

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1538311

Öz

Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (ö. 672/1273) sûfî yönüyle ön plana çıkmış olsa da o mutasavvıf olmanın yanı sıra öncelikle bir ilim adamıdır. Mevlânâ’nın ilmi derinliğinin en önemli göstergesi ise telif ettiği eserleridir. Özellikle bir seyr u sülûk ve irşad rehberi olarak kabul edilen Mesnevî’de var olan akademik zenginlik Mesnevî ile ilgili disiplinler arası çalışmaların ortaya konmasını sağlamıştır. Mesnevî hikâyelerine bakıldığında birçok ilmî veri ile muhteviyâtı zenginleşmiş bir eser olduğu görülür. Bununla birlikte Mevlânâ’nın yetkinliği dile getirilen fıkıh sahasının Mesnevî’de nasıl tezahür ettiğine dair herhangi bir çalışma ortaya konmamıştır. Oysaki Mesnevî’de konu ve kavramlarıyla kendisine yer bulan bu ilim dallarından birisi de fıkıhtır. Mesnevî’de namaz, abdest, oruç, hac gibi ibadetlere dair olan beyitler hikmet-i teşrî açısından daha önceki çalışmalarda kısmen de olsa yer almıştır. Bununla birlikte Mesnevî’de fıkhın üçlü tasnîfi olan ibâdât, muâmelât ve ukūbat alanına dair bilgilerin ne sûretle yer aldığına dair herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Bu çalışma fıkhın bu üç alanına dair hüküm ve esasların Mesnevî’de ne suretle işlendiğini, söz konusu fıkhî hükümlerin tasavvufî açıdan nasıl bir teşbîh unsuruna dönüştüğünü göstermeyi hedeflemektedir. Üzerinde detaylı bir incelemenin yapılmadığı fark edilen bu alan; Mevlânâ’nın fıkhî müktesebâtının Mesnevî’ye nasıl yansıdığı sorusuyla birlikte tasavvufî konular ile söz konusu fıkhî hükümler arasında ne yönden bir benzerlik kurulduğu sorusunu da cevaplamayı hedeflemektedir. Söz konusu fıkhî konular kimi zaman Mesnevî’de bir hikâyenin müstakil konusunu oluştururken kimi zaman da fıkhî bir hüküm beyitlerde tasavvufî bir konunun zımnî teşbihi olarak okuyucunun karşısına çıkmaktadır. Araştırma Mesnevî’nin altı cildinin tamamında gerçekleştirilmiştir. Çalışmada fıkha dair konu ve kavramlar Ahmed Avni Konuk’un Mesnevî Şerhi’nin detaylı indeksinden kelime tarama yöntemiyle oluşturulmuştur. Fıkıh literatürünün terim ve ıstılahları içinde bulunan; şerîat, kadı, fetva, caiz, haram, helal, mekruh, had, diyet, âkıle, müflis, hacr, kısas, kaved, muhayyerlik, zarûret gibi kelimelerin takibi neticesinde bizatihi hikâye başlığında ve müstakil beyitlerde yer alan fıkhî konu ve hükümler tespit edilmiştir. İncelemeler neticesinde namaz ve oruç gibi her Müslümanın bildiği konuların yanı sıra zarûret, muhayyerlik, âkıle, hacr, had, kısas gibi sadece uzman olanların bilebileceği konuların da bulunduğu tespit edilmiştir. Bu konular fıkhın genel kabul gören ibâdât, muâmelât ve ukūbât şeklindeki üçlü taksimi dikkat edilerek tasnif edilmiştir. Bu taksim içinde Mesnevî beyitlerinde yer alan fıkhî hüküm ve konuların yorumları ise Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan Mesnevî şerh geleneğine mensup dört tam şerh olan Şem’î Efendi, İsmail Rusûhî Ankaravî, Ahmed Avni Konuk ve Tâhirü’l-Mevlevî’nin Mesnevî şerhlerinden yararlanılarak ortaya konmuştur. Neticede Mevlânâ’nın Mesnevî’de fıkhî konu ve hükümleri müstakil hikâyeler ve beyitlerde konu edindiği tespit edilmiştir. Mesnevî’de fıkhî konuların öncelikle tasavvufî hal ve kavramın somutlaştırılması için bir teşbih unsuru olarak yer aldığı müşahede edilmiştir. Mevlâna kimi zaman misal olarak verdiği bu hukuki konuların tafsîli için okuyucusunu fıkıh kitaplarına yönlendirmekte ve asıl maksadı olan tasavvufî kavrama dair açıklamalarda bulunmaktadır. Bu süreçte Mesnevi beyit ve hikâyelerinde konu edinilen fıkhî kavramlar okuyucuyu şerîat boyutundan tarîkat ve tasavvuf sahasına ulaştıran birer köprü görevini üstlenmektedir. Çalışma bu yönüyle Mevlânâ’nın İslam hukuku alanında yetkin bir âlim olduğu tespitini doğrulayan veriler sunmuştur. Bu noktada Mesnevî şerhlerinin de, var olan fıkhî konular ile tasavvufî konular arasındaki benzerlik bağlantılarını kurmada önemli bir araç olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Mesnevî, Fıkhî Konular, Muamelât

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

The Fiqh Motifs in Sufi Expression: In the Example of Mawlānā’s Masnawī

Öz

Although Mawlānā Jalāl al-Dīn al-Rūmī (ö. 672/1273) is primarily known for his sufi identity, he was a scholar. One of the most significant indicators of Mawlānā’s intellectual depth is his written works. The academic richness, especially in his Masnawī has led to numerous interdisciplinary studies on the Masnawī. One of these branches of science that finds a place in the Masnawī with its subjects and concepts is fiqh (Islamic Law). However, no study has been put forward on how the field of fiqh, in which Mawlānā's competence is expressed, manifests itself in Masnawī. The couplets on worship such as salâh, wudhu‘, sawm and hajj in Masnawī have been partially included in previous studies in terms of hikmat tashri. Nevertheless, no study has yet been undertaken to examine how the information on the triple classification of jurisprudence, namely ‘ibādāt, mu‘āmalāt and ‘uqūbât, has been incorporated into Masnawī. This study shows how the provisions and principles of these three fields of fiqh are treated in Masnawī and how these fiqhical provisions are transformed into an element of tasawwufi taṣbīh. The research was conducted in the entire Masnawī. In the study, the topics and concepts related to fiqh were formed by word scanning methods from the index of Ahmed Avni Konuk's Commentary of Masnawī. By tracking terms found in jurisprudential literature such as as sharī'ah, qadi, fatwa, caiz (permissible), harâm, halâl, hadd, diyet (blood money), ‘aqīla, muflis, qisâs, khiyâr, zarûrah, etc., jurisprudential topics and rulings present in story headings and individual couplets were identified. As a result of the analyses, it was determined that among these subjects, there are issues that every Muslim has knowledge about such as salâh and sawm as well as issues that only specialists can know such as zarūrah, khiyâr, taharrī, āqīla, hajr, hadd, and qisâs. These subjects have been classified by paying attention to the generally accepted tripartite division of fiqh as ‘ibādāt, mu‘āmalāt and ‘uqūbât. Evaluations and sufi interpretations of jurisprudential rulings and topics found in the Masnawī were derived from the commentaries on the Masnawī by four major commentators of the Ottoman and Republican periods: Şem’î Efendi, İsmail Rusûhî Ankaravî, Ahmed Avni Konuk and Tâhirü’l-Mevlevî. As a result of the study, it has been revealed that Mawlānā deals with jurisprudential subjects and provisions in independent stories and couplets in Masnawī. It has been determined that the jurisprudential subjects and concepts covered in Masnawī are primarily included as an element of simile to concretize an abstract state and concept within the science of Sufism. It is noteworthy that the legal issues and terms in question are often subjects whose details can be known by those who are knowledgeable in the field of Islamic Law. In this respect, the study presented data confirming the determination that Mawlānā was a competent scholar in the field of Islamic Law. In this process, the fiqh concepts discussed in Masnawī couplets and stories serve as a bridge that takes the reader from the dimension of Sharia to the field of sect and Sufism.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Mawlānā Jalāl al-Dīn al-Rūmī, Masnawī, Fiqh Subjects, Mu‘āmalāt

Kaynakça

• Acar, Halil İbrahim. İslâm Aile Hukuku. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Akdemir, Hikmet. Mesnevî’de Kur’an Yorumları. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Alī al-Ḫafīf. İslam Hukukuna Göre Hukuki İşlemler ve Hükümleri: Eşya Hukuku ve Borçlar Hukuku. çev. Rahmi Yaran. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 4. baskı., 2018.
• Ankaravî, İsmâil Rusûhî. Minhâcü’l-fukarâ: Mevlevi Adab ve Erkanı Tasavvuf Istılahları. haz. Safi Arpaguş. İstanbul: Vefa Yayınları, 2008.
• Ankaravî, İsmâil Rusûhî. Şerh-i Mesnevî. 7 Cilt. Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1841.
• Apaydın, H. Yunus. “Muhayyerlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/25-30. Ankara: TDV Yayınları, 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/muhayyerlik
• Arabacı, Caner. “Konya Kitabı XIX Türkiye Selçukluları ve Konya”. Selçuklu Devri Konya Medreseleri. 159-256. Konya: Konya Ticaret Odası, 2023.
• Arpaguş, Sâfi. “Batı’da Mevlânâ ve Mevlevîlik Bibliyografyası”. İSTEM 10 (2007), 319-344.
• Beytur, Mithat Bahari. Mesnevî Gözüyle Mevlânâ. İstanbul: Kırkambar Kitaplığı, 2001.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. İslâm Hukuku Terimleri Sözlüğü. haz. Abdullah Kahraman. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2017.
• Bulut, Ali. Belâgat. İstanbul: İFAV Yayınları, II. Baskı., 2014.
• Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru’s- Sâdır, 1993.
• Eflâkî, Ahmed. Ariflerin Menkıbeleri. çev. Tahsin Yazıcı. 2 Cilt. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1986.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 6. Basım., 2016.
• Feridun b. Ahmed. Sipehsâlâr Risalesi. çev. A. Avni Konuk. haz. Tahir Galip Seratlı. İstanbul: Elest Yayınları, 2004.
• Fürûzanfer. Mevlânâ Celâleddîn. çev. Feridun Nafiz Uzluk. Konya: Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2005.
• Fürûzanfer, Bedîüzzaman. Eḥâdîs̱-i Mes̱nevî. Tahran: Müessese-i İntişarat-ı Emir Kebir, 2. Basım., 1968.
• Gül, Halim. Mesnevî’de Tasavvufî Tefsir. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Güler, Mehmet Nuri. “Mesnevî’deki Bazı Ahkâm Âyetlerinin Yorumu Işığında Fıkıh ve Tasavvuf’un Bilim Kuramı‘na Ait Genel Bir Değerlendirme”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/18 (2007), 199-213.
• Güllüce, Hüseyin. Kur’ân Tefsiri Açısından Mesnevî. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1999.
• Gürer, Dilaver. Fusûsu’l-Hikem ve Mesnevî’de Peygamber Öyküleri. Konya: MEBKAM Yayınları, 2007.
• Hoca Emin Efendizade Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm. çev. Raşit Gündoğdu - Osman Erdem. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1. Basım., 2020.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. thk. Muhammed Fuad Abdülbâki. b.y.: Dâru İhyâ’i-l Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fetḥu’l-ḳadîr. Dâru’l-Fikr, ts.
• Kahraman, Abdullah vd. İslam İbadet Esasları. İstanbul: Ensar, 2018.
• Karaismailoğlu, Adnan vd. Mevlana Bibliyografyası. Konya: Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2006.
• Karaman, Hayreddin. Ana Hatlarıyla İslam Hukuku. İstanbul: Ensar, 17. Basım., 2014.
• Koçak, Muhsin vd. İslâm Hukuku. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Konuk, A. Avni. Mevlânâ Celâleddîn Rûmî Mesnevî-i Şerîf Şerhi 3. haz. Osman Türer vd. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2005.
• Konuk, A. Avni. Mevlânâ Celâleddin Rûmî Mesnevî-i Şerîf Şerhi 5. haz. Selçuk Eraydın vd. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2005.
• Konuk, A. Avni. Mevlânâ Celâleddîn Rûmî Mesnevî-i Şerîf Şerhi 6. haz. Selçuk Eraydın vd. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
• Konuk, A. Avni. Mevlânâ Celâleddîn Rûmî Mesnevî-i Şerîf Şerhi 8. haz. Safi Arpaguş vd. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2007.
• Konuk, A. Avni. Mevlânâ Celâleddin Rûmî Mesnevî-i Şerîf Şerhi 9. haz. Mehmet Demirci vd. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008.
• Konuk, A. Avni. Mevlânâ Celâleddîn Rûmî Mesnevî-i Şerîf Şerhi 10. haz. Mehmet Demirci vd. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008.
• Konuk, A. Avni. Mevlânâ Celâleddîn Rûmî Mesnevî-i Şerîf Şerhi 11. haz. Dilâver Gürer vd. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. Kahire: Hicr Li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1993.
• Makdisî, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-. el-Muġnî. b.y.: Mektebetü’l Kahire, 1968.
• Mergīnânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl. el-Hidâye. thk. Talâl Yusûf. Beyrut-Lübnan: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, ts.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. Mesnevî. çev. Veled Çelebi İzbudak. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi, 2018.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd el-. el-Muhtâr. thk. Orhan Çeker. Konya: Tekin Kitabevi, 2014.
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde el-Guneymî ed-Dımaşkī. el-Lübâb fî şerḥi’l-Kitâb. Beyrut-Lübnan: Dâru’l Kütübi’l Arabiyye, 2014.
• Muhammed Ebû Zehra. Fıkıh Usûlü İslam Hukuku Metodolojisi. çev. Abdulkadir Şener. Ankara: Fecr Yayınları, 13. Basım., 2017.
• Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkī. Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
• Önder, Mehmet vd. Mevlânâ Bibliyografyası. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1974.
• Öztürk, Şeyda. Şem’î Efendi ve Mesnevî Şerhi. İstanbul: İSAM, ts.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l Marife, 1414.
• Şem‛î. Şerh-i Mesnevî-i Şerîf 2. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 1721, 198a.
• Şem‛î. Şerh-i Mesnevî-i Şerîf 3. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İsmihan Sultan, 272, 334a.
• Şem‛î. Şerh-i Mesnevî-i Şerîf 4. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Dârü’l-Mesnevî, 204, 354a.
• Şem‛î. Şerh-i Mesnevî-i Şerîf 5. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Dârü’l-Mesnevî, 205, 450a.
• Şem‛î. Şerh-i Mesnevî-i Şerîf 6. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Molla Ârif-Molla Murad, 38, 591b.
• Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb eş-Şirbînî el-Kāhirî. Muġni’l-muḥtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâẓi’l-Minhâc. b.y.: Dâru’l Kütübi’l Ilmiyye, 1994.
• Tâhirü’l-Mevlevî. Mesnevî Şerhi. 17 Cilt. İstanbul: Şamil Yayınevi, 2014.
• Taşköprüzade Ahmed Efendi. Miftâḥu’s-saʿâde ve miṣbâḥu’s-siyâde fî mevżûʿâti’l-ʿulûm. 5 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Tekin, Mustafa. “Mevlânâ Bibliyografyası”. İSTEM Dergisi 10 (2007), 345-398.
• Tokgöz, Ümmügülsüm. İsmâil Rüsûhî Ankaravî’nin Câmiu’l-âyât’ı: Metin-inceleme (Vr. 96b-179b). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Uludağ, Süleyman. Tasavvufun Dili. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Uyar, Mehmet. “Sekr-Sahv Ekseninde Sûfî İhtilafları: 3-4/9-10. Yüzyıllar”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 59 (2024), 89-122.
• Vehbe ez-Zühaylî. İslâm Fıkhı Ansiklopedisi 1. çev. Y. Vehbi Yavuz. İstanbul: Risale Yayınevi, 2018.
• Vehbe ez-Zühaylî. İslâm Fıkhı Ansiklopedisi 6. çev. Beşir Eryarsoy. İstanbul: Risale Yayınevi, 2018.
• Vehbe ez-Zühaylî. İslâm Fıkhı Ansiklopedisi 8. çev. Beşir Eryarsoy. İstanbul: Risale Yayınevi, 2018.
• Yardım, Ali. Mesnevî Hadîsleri. İstanbul: Damla Yayınevi, 2008.
• Yıldırım, Mustafa. “Hukuk Ahlâk İlişkisi Bağlamında Tasavvuf ve Mesnevî”. Sûfî Araştırmaları 1/1 (2010), 9-16.
• Yılmaz, Arzu. “2007 Unesco Mevlânâ’yı Anma Yılında Mevlânâ ve Mevlevîlik İle İlgili Yayımlanmış Türkçe Eserler Bibliyografyası”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 27 (2015), 225-240.
• Zeydân, Abdulkerim. “İslâm Hukukunda Zaruret Hâli I”. çev. Hayreddin Karaman. Diyanet İlmi Dergi [Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi] 13/3 (1974), 162-175.