Ermeni Sorununun Etkisinde Karadeniz Demiryolları Müzakereleri ve 1900 İtilafnamesi (Negotiations of the Black Sea Railways in the Impact of the Armenian Question and the 1900 Agreement)

Yıl 2018, Cilt: 4 Sayı: 8, 47 - 84, 20.10.2018

Samet Tufan

https://doi.org/10.25306/skad.412606

Öz

XIX.
yüzyılda modern anlamda demiryollarının ortaya çıkışı ile birlikte Osmanlı
Devleti, savaş ve iç karışıklıklar durumunda demiryollarını ulaşım sorununu
çözecek çare olarak görmüştür. Bu yönde girişimlerde bulunurken ise diğer büyük
devletlerden farklı olarak Rusya ile inşa edeceği bu demiryolları konusunda
ihtilaf yaşamıştır. Osmanlı Devleti güçlenmek isterken, Rusya ise kendi
çıkarları açısından Osmanlı Devleti’nin her yönden güçsüz kalmasını
istemekteydi.

Osmanlı Devleti, Anadolu – Bağdat
Demiryolu imtiyazını Almanya’ya vermesi üzerine Rusya bu demiryollarının kendi
nüfuz alanını tehdit ettiğini düşünerek Osmanlı Devleti’nden kendi hududu
boyunca uzanan Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgesinin demiryolu imtiyazını almak
için ortaya atıldı. Bunun üzerine Osmanlı Devleti her ne kadar Rusya’ya Karadeniz
Demiryolu imtiyazını vermek istemediyse de zaten var olan bir sorun olarak
sürüncemede kalan 1896 yılında Van dolaylarında çıkan Ermeni ayaklanmasının
sonunda Kafkasya’ya kaçan isyancı Ermenilerin memleketlerine dönmemelerine
karşılık, dönemin Padişahı II. Abdülhamit, Rusya’ya Karadeniz Demiryolu
ayrıcalığını verdi. Böylelikle Osmanlı Devleti ile Rusya ilişkilerinin
bilinmeyen bir yönü olan Karadeniz Demiryolları ile Ermeni meselesi bu süreçte
birbirine dahil olmuştur. Sonuç olarak ise, tarihe “1900 İtilafnamesi” olarak
geçen bu mutabakat Osmanlı Devleti ile Rusya arasında bir uzlaşmadır.

Bu makalede Başbakanlık Osmanlı
Arşivi’ndeki arşiv belgeleri ve araştırma eserleri kullanılmıştır. Birkaç tane
Fransızca belge ile araştırma eser dışında yabancı kaynaklar kullanılmamıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Rusya, Karadeniz Demiryolları, Ermeni Meselesi

Kaynakça

• Referans1 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Referans2 Hariciye Nezareti Belgrat Sefareti (HR.SFR_3)
• Referans3 Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS)
• Referans4 Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası (HR.HMŞ.İŞO)
• Referans5 İrade Dosya Usulü (İ.DUİT)
• Referans6 Meclis-i Vükela Mazbataları (MV)
• Referans7 Şura-yı Devlet (ŞD)
• Referans8 Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS)
• Referans9 Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Maruzatı (Y.PRK.A)
• Referans10 Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK)
• Referans11 Yıldız Perakende Evrakı Elçilik Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik (Y.PRK.EŞA)
• Referans12 Yıldız Perakende Evrakı Hariciye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.HR)
• Referans13 Yıldız Perakende Evrakı Evrakı Teşrifat-ı Umumiye Dairesi (Y.PRK.TŞF)
• Referans14 Yıldız Perakende Evrakı Umumi (Y.PRK.UM)
• Referans15 Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi
• Referans16 Belleten
• Referans17 Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
• Referans18 Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi
• Referans19 İkdam
• Referans20 ACEMOĞLU, Daron, ROBİNSON, James A., Ulusların Düşüşü, Çev. Faruk Rasim Velioğlu, İstanbul, Doğan Kitap, 2017.
• Referans21 ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi, İstanbul, Timaş Yayınları, 2014.
• Referans22 BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılabı Tarihi, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Referans23 CAN, Bilmez Bülent, Demiryolundan Petrole Chester Projesi, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010.
• Referans24 DEMİPOĞLU, Faiz, Van’da Ermeni Mezalimi, Ankara, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1985.
• Referans25 DERİNGİL, Selim, “Abdülhamit Döneminde Ermeni Meselesi”, 1915 Siyaset, Tehcir, Soykırım, Haz. Fikret Adanır-Oktay Özel, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2015.
• Referans26 DİNÇER, Sinan, “Osmanlı’dan Dışarıya Ermeni Göçü ve Tabiiyyet Politikaları”, 1915 Siyaset, Tehcir, Soykırım, Haz. Fikret Adanır-Oktay Özel, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2015.
• Referans27 EARLE, Edward Mead, Bağdat Demir ve Petrol Yolu Savaşı, Haz. Nurer Uğurlu, İstanbul, Örgün Yayınevi, 2003.
• Referans28 ENGİN, Vahdettin, Rumeli Demiryolları, İstanbul, Eren Yayınları, 1993.
• Referans29 ERİCKSON, Edward J., Osmanlılar ve Ermeniler, Çev. İbrahim Türkmen, İstanbul, Timaş Yayınları, 2015.
• Referans30 ERİM, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1953.
• Referans31 GÜL, Mustafa, “1896 Van Ermeni İsyanı ve Sonrasındaki Gelişmeler”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 8 (1997).
• Referans32 İMBERT, Paul, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yenileşme Hareketleri, Çev. Adnan Cemgil, İstanbul, Engin Yayıncılık, 1981.
• Referans33 İRTEM, Süleyman Kani, Şark Meselesi Osmanlı’nın Sömürgeleşme Tarihi, Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul, Temel Yayınları, 1999.
• Referans34 KAHYA, Esin, “Türkiye’de İlk Demiryolları”, Belleten, Sayı: 202 (1988).
• Referans35 KARAL, Enver Ziya, Büyük Osmanlı Tarihi, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2011.
• Referans36 KAYNAK, Muhteşem, “Osmanlı Ekonomisinin Dünya Ekonomisine Eklemlenme Sürecinde Osmanlı Demiryollarına Bir Bakış”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 1-2 (1985).
• Referans37 KİESER, Hans – Lukas, Iskalanmış Barış, Çev. Atilla Dirim, İstanbul, İletişim Yayınları, 2013.
• Referans38 KRAYBLİS, Nikerled, Rusya’nın Şark Siyaseti ve Vilayat-ı Şarkiye Meselesi, Çev. Habil Adem, İstanbul, Matbua-i Şems, 1332.
• Referans39 KODAMAN, Bayram, Sultan II. Abdülhamit’in Doğu Anadolu Politikası, İstanbul, Orkun Yayınevi, 1983.
• Referans40 KURMUŞ, Orhan, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, İstanbul, Yordam Kitap, 2012.
• Referans41 LEWY, Guenter, 1915 Osmanlı Ermenilerine Ne Oldu?, Çev. Ceren Elitez, İstanbul, Timaş Yayınları, 2014.
• Referans42 ONUR, Ahmet, Türkiye Demiryolları Tarihi, İstanbul, Kara Kuvvetleri Komutanlığı Yayınları, 1953.
• Referans43 ORTAYLI, İlber, Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, İstanbul, Timaş Yayınları, 2014.
• Referans44 Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Rus İlişkileri (1899-1906), Yay. Haz. Recep Karacakaya vd., c. II: Ankara, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yay. Nu: 79, 2006.
• Referans45 ÖZYÜKSEL, Murat, Anadolu ve Bağdat Demiryolları, İstanbul, Arba Yayınları, 1988.
• Referans46 Reşat Ekrem, Osmanlı Muahedeleri Kapitülâsyonlar 1300 – 1920 ve Lozan Muahedesi 24 Temmuz 1923, İstanbul, Türkiye Matbaası, 1934.
• Referans47 SARAY, Mehmet, Ermenistan ve Türk-Ermeni İlişkileri, Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi, 2005.
• Referans48 SERBESTOĞLU, İbrahim, Osmanlı Kimdir?, İstanbul, Yeditepe Yayınevi, 2014.
• Referans49 Sultan Abdülhamit, Siyasi Hatıratım, İstanbul, Dergah Yayınları, 1987.
• Referans50 Tahsin Paşa, Tahsin Paşa’nın Yıldız Sarayı Hatıraları, İstanbul, Yakın Plan Yayınları, 2017.
• Referans51 Türk Dış Politikası, c. I, Ed. Baskın Oran, İstanbul, İletişim Yayınları, 2009.
• Referans52 UÇAROL, Rifat, Siyasi Tarih, İstanbul, Der Yayınları, 2006.
• Referans53 ULUĞBAY, Hikmet, İmparatorluk’tan Cumhuriyete Petropolitik, Ankara, De Ki Yayınları, 2008.
• Referans54 YILDIRIM, İsmail, “Osmanlı Demiryolu Politikasına Bir Bakış”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 1 (2002).