ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNDE YÜKÜMLÜLÜK KİPLİĞİ: RİSÂLETÜ’N-NUSHİYYE ÖRNEĞİ

Yıl 2023, Cilt: 24 Sayı: 45, 577 - 595, 31.07.2023

Selenay Koşumcu

https://doi.org/10.21550/sosbilder.1251981

Cited By: 1

Öz

Yalnızca eylemi değil tümcenin tamamını kapsayan, konuşucunun olay ya da durum karşısındaki öznel yaklaşımını (niyeti, isteği, kişisel duyguları vb.) ifade eden anlamsal bir ulam olan kiplik, bu anlamsal ulamın biçimbirimlerle ve/veya sözlüksel birimlerle işaretlenmiş biçimi olan kip kavramıyla, sözdizimsel düzlemde gerçekleşmesi bakımından farklılık gösterir. Konuşmacının bir önermesindeki yargısını, kesinlik derecesine göre olası veya gerekli olarak gösteren kiplik, bilgi kipliğinin; bir önermenin, eylemin gerçekleşmesine yönelik konuşucunun yönlendirici tutumlarını ifade eden kiplik, yükümlülük kipliğinin kapsamında ele alınmaktadır. Çalışmaya konu olan yükümlülük kipliği (gereklilik, izin, zorunluluk ve buyrum) ulamları dil araştırmalarında konuşucunun daha çok otorite konumunda olduğu, dinleyiciye yönelik sorumluluklar yüklediği tutumlarına karşılık gelen söylemlerle ilişkilendirilmiştir. Bu çalışmada Türkçede tanımı ve sınırları konusunda net bir ayırımın yapılmadığı görülen kip ve kiplik kavramlarına değinilmiş; örneklem olarak seçilen Yunus Emre’nin Risâletü’n-Nushiyye (Fatih Nüshası) adlı öğüt kitabından bağlam odaklı inceleme yapılarak tanıklanan kiplik işaretleyicilerinin farklı anlamsal işlevleri ele alınarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

kip ve kiplik, yükümlülük kipliği, Risâletü’n-Nushiyye

Modality of Deontic in Old Anatolian Turkish: The Example of Risâletü’n-Nushiyye

Öz

The modality, which is a semantic category that covers not only the action but the whole sentence, and expresses the speaker’s subjective approach to the event or situation (intention, desire, personal feelings, etc.), is at the syntactic level with the concept of modality, which is the form of this semantic category marked with morphemes and/or lexical units differ in its realization. The modality that shows the speaker’s judgment of a proposition as possible or necessary according to the degree of certainty is the modality of knowledge; The modality, which expresses the speaker’s guiding attitudes towards the realization of a proposition and an action, is considered within the scope of the modality of deontic. The categories of the modality of deontic (requirement, permission, obligation, and imperative) that are the subject of the study have been associated with discourses that correspond to the speaker’s attitudes in which he is in a position of authority and imposes responsibilities towards the listener in language studies. In this study, the concepts of mode and modality, which do not seem to make a clear distinction in terms of definition and boundaries in Turkish, are mentioned; The different semantic functions of the modal markers, which were witnessed by making a context-oriented analysis from Yunus Emre’s advice book Risâletü’n-Nushiyye (Fatih’s Copy), which was chosen as a sample, were evaluated.

Anahtar Kelimeler

mode and modality, modality of deontic, Risâletü’n-Nushiyye

Kaynakça

• Arslan, M. (2020). Klasik Türkçe tıp metinlerinde gereklilik ve yükümlülük kipliği. Sonçağ Akademi.
• Aslan, E. (2019). Eylemler. E. Boz (Ed.), Türkiye Türkçesi III Sözcük Türleri içinde (41-70. ss.), Gazi Kitabevi.
• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin grameri. Baha Matbaası.
• Barutçu Özönder, S. (1993). Türk dilinde fiil ve fiil çekimi. Türk Gramerinin Sorunları I-II Toplantı Bildirileri içinde (56-65. ss.), Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Boz, E. (2015). Türkiye Türkçesi biçimsel ve anlamsal işlevli biçimbilgisi. Gazi Kitabevi.
• Boz, E. (2017). Risâletü’n-Nushiyye. Gazi Kitabevi.
• Bussman, H. (1996). Routledge dictionary of language and linguistics. G. Trauth, K. Kazzazi (Ed. ve Çev.), Routledge.
• Bybee, J. & Fleischman, S. (1995). Modality in grammar and discourse: an introduction essay. J. Bybee, S. Fleischman (Ed.), Modality in Grammar and Discourse içinde (1-14. ss.), John Benjamin Publishing.
• Bybee, J., Perkins, R., Pagliuca, W. (1994). The evolution of grammar tense, aspect and modality in the languages of the World. The University of Chicago Press.
• Cevizci, A. (1999). Felsefe sözlüğü. Paradigma Yayıncılık.
• Coates, J. (1995). The expression of root and epistemic possibility in English. J. Bybee, S. Fleischman (Ed.), Modality in Grammar and Discourse içinde (55-66. ss.), John Benjamin Publishing.
• Corcu Gül, D. (2005). Zorunluluk kipliği belirtisi -mAlI’nın anlamsal iç yapısı. Dilbilim Araştırmaları, (16), 1-17.
• Corcu Gül, D. (2006). Gereklilik / zorunluluk kipliği kodlayıcılarının anlam yapısı üzerine. Y. Çotuksöken, N. Yalçın (Yay. Haz.), 20. Ulusal Dil Bilim Kurultayı Bildirileri içinde (101-110. ss.), Maltepe Üniversitesi Yayınları.
• Cruse, A. (2006). A glossary of semantics and pragmatics. Edinburg University Press.
• Declerk, R. (2011). The definition of modality. A. Patard, F. Brisard (Ed.), Cognitive Approaches to Tense, Aspect and Epistemic Modality içinde (21-44. ss.) John Benjamins Publishing.
• Demirtaş, A. (2008). Dede Korkut Hikâyelerinde “gerek” kelimesi ile kurulu cümleler. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 3(1), 14-20.
• Denison, D. (1992). Counterfactual may have. M. Gerritsen, D. Stein (Ed.), Internal and External Factors in Syntactic Change içinde (229-256. ss.), Cambridge University Press.
• Dilâçar, A. (1971). Gramer: tanımı, adı, kapsamı, türleri, yöntemi, eğitimdeki yeri ve tarihçesi Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 19, 83-145.
• Dinar, T. (2020). Kiplik. E. Boz (Ed.), Türkçede Dilbilgisel Ulamlar içinde (57-91 ss.), Gazi Kitabevi.
• Ergin, M. (2004). Türk dil bilgisi. Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
• Erk Emeksiz, Z. (2008). Türkçede kiplik anlamının belirsizliği ve anlamsal roller. Dil Dergisi, 55-66.
• Frawley, W. (2009). Lingusitic semantics. Routledge.
• Gülsevin, G. & Boz, E. (2013). Eski Anadolu Türkçesi. Gazi Kitabevi.
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Günay, N. (2014). Türkçede -(A/I)r biçimbiriminin kiplik anlam alanları. International Journal of Language Academy, 2(4), 529-545.
• Güncel Türkçe Sözlük. (2023, Mart). Türk Dil Kurumu. https://sozluk.gov.tr/
• Hirik, S. (2013). Türkçede kip-kiplik terimleri ve tanımları üzerine. B. Gül (Ed.), Bengü Beläk Ahmet Bican Ercilasun Armağanı içinde (243-252. ss.), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• İmer, K., Kocaman, A., Özsoy, S. (2011). Dilbilim sözlüğü. Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Jespersen, O. (1992). The philosophy of grammar. The University of Chicago Press.
• Kamacı Gencer, D. (2020). Anlamsal bir fenomen olarak kiplik: Dede Korkut örneği. Nobel Bilimsel Eserler.
• Kamacı Gencer, D. (2022). Toplum dilbilimsel kategoriler olarak Türkçede gereklilik ve zorunluluk. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (9), 796-806.
• Karaağaç, G. (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kocaman, A. (1981). Türkçede kip olgusu üzerine görüşler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 28-29, 81-85.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri - şekil bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mehmet, D. G. (2008). Türkçede çekim sürecinde kullanılan kopulatif formlar hüküm sözcüklerinin Salar Türkçesindeki görünüm ve işlevleri. Gazi Türkiyat, 1(3), 131-147.
• Palmer, F. R. (2001). Mood and modality. Cambridge University Press.
• Salkie, R. (2009). Degrees of modality. R. Salkie, P. Busuttil, J. van der Auwera (Ed.), Modality in English Theory and Description içinde (79-103. ss.), Mouton de Gruyter.
• Sesli Sözlük. (2023, Mart). https://www.seslisozluk.net/deontic-nedir-ne-demek/
• Topaloğlu, A. (1989). Dilbilgisi terimleri sözlüğü. Ötüken Neşriyat.
• Usta, Ç. (2016). Üçüncü kişiye emrin semantiği. Bilig, (77), 319-338.
• van der Auwera, J. & Plungian V. (1998). Modality’s semantic map. Linguistics Typology, (2), 79-124.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. Multilingual Yayınları.