OSMANLI TAŞRA YÖNETİMİ ÇALIŞMALARINDA COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİNİN (CBS) KULLANIMI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME VE YÖNTEM ÖNERİSİ: HUDÂVENDİGÂR SANCAĞI ÖRNEĞİ

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 49, 719 - 738, 31.07.2025

Nilüfer Alkan Günay

https://doi.org/10.21550/sosbilder.1637640

Öz

Osmanlı eyalet düzeninde, her sancağın gelirlerine göre değişkenlik gösteren alt birimlere ayrılmasından dolayı, sancakların idarî anlamda nasıl ve neden birbirlerinden farklılaştıkları tahrir defterlerine dayanan araştırmalar ile ortaya konulmuştur. Ancak, bilhassa kadı sicillerinde tahrir defterlerinde gördüğümüzden çok daha ayrıntılı bir yönetim düzeni olduğu, serbestiyet üzere yönetimle açıkladığımız çoğu yetki alanının da aslında mekânsal açıdan tekrar tekrar bölündüğü görülmektedir. Bu makalede 16. yüzyılda Osmanlı sancak yönetiminin ayrıntılarının bütüncül bir bakış açısıyla görülebilmesi için, tek bir sancağın yönetim düzeni hakkında veri içeren başta tahrir defterleri ve kadı sicilleri olmak üzere farklı amaç ve formatlarda oluşturulmuş arşiv kaynaklarının Coğrafi Bilgi Sistemleri ile analizi önerilmektedir. Osmanlı tarihi araştırmalarında CBS analizine başvurulması ya da tahrir defterleri ile kadı sicillerinin beraber kullanımı yeni değildir. Ancak idare tarihi araştırmalarında belirtilen derecede kapsamlı bir sancak yönetimi analizi henüz yapılmamıştır. Bu çerçevede makalede CBS’nin Osmanlı tarihi araştırmalarında kullanımı ve taşra yönetimi çalışmalarına getirebileceği yenilikler Hudâvendigâr sancağı üzerinde örneklendirilerek ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı idare tarihi , CBS (Coğrafi Bilgi Sistemleri) , sancak yönetimi , Hudâvendigâr sancağı , yetki alanı

Etik Beyan

Makale araştırma ve yayın etiğine uygun olarak hazırlanmıştır. Yapılan bu çalışma etik kurul izni gerektirmemektedir.

An Evaluation and Methodological Proposal on The Use of Geographical Information Systems (GIS) in Ottoman Provincial Administration Studies: The Case of Hudâvendigâr Sanjak

Öz

In the Ottoman provincial administration, since each sanjak was divided into subcategories (administrative units) that varied according to their income, research based on tahrir registers has revealed how and why sanjaks differed from each other in administrative terms. However, when examining documents related to administrative history, especially qadi court records, it becomes evident that the administrative structure was much more intricate than what is reflected in the tahrir registers. Moreover, most of the administrative domains that we attempt to explain through the concept of serbestiyet were subdivided repeatedly in terms of spatial organization. This article proposes a holistic approach to analyzing the details of Ottoman sanjak administration in the 16th century by integrating various archival sources created for different purposes and formats -particularly tahrir registers and qadi court records, which provide data on the administrative structure of a single sanjak- with Geographic Information Systems (GIS). Using tahrir registers and qadi court records in conjunction with GIS analysis is not new in Ottoman history research. However, a comprehensive examination of sanjak administration from the perspective of administrative history has yet to be accompanied.. In this context, the article explores the role of GIS in Ottoman historical research and the innovations it can introduce to studies on provincial administration, with a specific focus on the sanjak of Hudâvendigâr.

Anahtar Kelimeler

Ottoman administrative history , GIS (geographical information systems) , provincial administration , the sanjak of Hudâvendigâr

Kaynakça

• Abacı, N. (2001). Bursa Şehri’nde Osmanlı Hukuku’nun uygulanması (17. yüzyıl). T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Açık, T. (2023). Osmanlı şehri neresi: Fıkhın şehri tanımlamada ve Finâ’nın şehrin sınırlarını belirlemedeki yeri. Kadim, (6), 77-106.
• Adıgüzel, İ. (2007). Tarihte Mihalıççık (XVI.-XIX. yüzyıl). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akdağ, M. (1999). Türkiye’nin iktisadî ve içtimaî tarihi 1453-1559. Barış Kitap Basım Yayın.
• Akgündüz, A. (1990). Osmanlı kanunnâmeleri ve hukukî tahlilleri. 2. Kitap. Fey Vakfı Yayınları.
• Akgündüz, A. (1991). Osmanlı kanunnâmeleri ve hukukî tahlilleri. 3. Kitap. Fey Vakfı Yayınları.
• Akgündüz, A. (1992). Osmanlı kanunnâmeleri ve hukukî tahlilleri. 5. Kitap. II. Kısım. Fey Vakfı Yayınları.
• Akgündüz, A. (1994). Osmanlı kanunnâmeleri ve hukukî tahlilleri. 7. Kitap. I. Kısım. Fey Vakfı Yayınları.
• Aksu Kılıç, L. (2017). Osmanlı tarihi araştırmalarında tımar ve zeamet ruznamçe defterleri. Studies of the Ottoman Domain, 7(12), 105-139.
• Aladağ, F. (2020a). Dijital beşerî bilimler ve Türkiye araştırmaları: Bir literatür değerlendirmesi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 18(36), 773-796.
• Aladağ, F. (2020b). Cities and administrative divisions of the Ottoman Empire in the early 16th century: A case study for the application of digital history to Ottoman studies. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: İstanbul Şehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aladağ, F. (2023a). Mekânsal beşerî bilimler ve Osmanlı çalışmaları: Coğrafi bilgi sistemlerinin (CBS) Osmanlı şehir ve idarî tarihi için potansiyeli. Kadim, (5), 47-68.
• Aladağ, F. (2023b). Dijital şehir tarihi ve Osmanlı çalışmaları. Y. Uğur (Ed.), Dijital Beşerî Bilimler ve Osmanlı Çalışmaları Kitabı içinde (135-172. ss.), VakıfBank Kültür Yayınları.
• Alan, E. & Atçıl, A. (2018). XVI. yüzyıl Osmanlı ulema defterleri. Türkiye Bilimler Akademisi.
• Alkan Günay, N. (2019). 16. yüzyılın ikinci yarısında Hudâvendigâr sancağında beytü’l-mâl gelirlerinin tahsili. B. Kurt (Ed.), Kanunî Sultan Süleyman Dönemi ve Bursa Kitabı içinde (755-766. ss.), Gaye Kitabevi.
• Alkan Günay, N. (2021). 16. yüzyıl sonlarında Kaplıca Subaşılığı. E. Gülsoy (Ed.), Sultan III. Murad Dönemi ve Bursa Kitabı içinde (683-706. ss.), Gaye Kitabevi.
• Alkan Günay, N. (2022). 18. yüzyılda Selâtin evkafı mukataalarının işleyişi: Sultan Orhan Gazi evkafı mukataası örneği. XVIII. Türk Tarih Kongresi (1-5 Ekim 2018) Kongreye Sunulan Bildiriler (V. Cilt) Kitabı içinde (783-794. ss.), Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Aslantürk, İ. B. (2007). 16. yüzyılda Yenişehir, Yarhisar ve Göynük nahiyeleri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Barakat, N. E. & Yaycıoğlu, A. (2022). Critical approaches to digital Ottoman studies: Promises and challenges. Journal of Ottoman and Turkish Studies Association, 9(2), 17-31.
• Barkan, Ö. L. (1943). XV. ve XVI. asılarda Osmanlı İmparatorluğu’nda ziraî ekonominin hukukî ve malî esasları, Birinci Cilt Kanunlar. Bürhaneddin Matbaası.
• Barkan, Ö. L. (1980). Türkiye’de toprak meselesi toplu eserler -1. Gözlem Yayınları.
• Barkan, Ö. L. (1988). Giriş. Hüdâvendigâr Livâsı Tahrir Defterleri I içinde (1-44. ss.), Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Barkan, Ö. L. & Meriçli, E. (1988). Hüdâvendigâr Livâsı Tahrir Defterleri I. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Başar, F. (1997). Osmanlı eyâlet tevcihâtı (1717-1730). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Baykara, T. (1988). Anadolu’nun tarihî coğrafyasına giriş I-Anadolu’nun idarî taksimatı. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını.
• Beyazıt, Y. (2010). XVI. yüzyıl sonlarında Osmanlı’da kaza sınırlarını belirleyen temel etkenler. Doğu Batı Düşünce Dergisi, (53), 75-98.
• Çakar, E. (2002). Kanuni Sultan Süleyman kanun-nâmesine göre 1522 yılında Osmanlı İmparatorluğu’nun idarî taksimâtı. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(1), 261-282.
• Ergene. B. & Dörtok Abacı, Z. (2022). The price of justice: Revenues Generated by Ottoman courts of law in the late seventeenth and early eighteenth centuries. Journal of Near Eastern Studies, 81(1), 25-52.
• Emecen, F. (2021). İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu beylikler dünyası. Kapı Yayınları.
• Emecen, F. (1996). Beylikten Sancağa Batı Anadolu’da İlk Osmanlı sancaklarının kuruluşuna dair bazı mülâhazalar. Belleten, 60(227), 81-92.
• Emecen, F. (1998). Hudâvendigâr. İslam Ansiklopedisi, 18 içinde (285-286. ss.), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Emecen, F. (2011). Osmanlı Klasik Çağı’nda hanedan devlet ve toplum. Timaş Yayınları.
• Emecen, F. (2015). Osmanlı Klasik Çağı’nda siyaset. Timaş Yayınları.
• Emen H. (2008). 166 ve 68 numaralı tahrir defterlerine göre XVI. yüzyılda Beypazarı kazası. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ergenç, Ö. (2006). XVI. yüzyıl sonlarında Bursa. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ergenç, Ö. (2012). XVI. yüzyılda Ankara ve Konya. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ergenç, Ö. (2013). Osmanlı tarihi yazıları şehir, toplum, devlet. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Erünsal, B. M. (2018). XVI. yüzyıl sonlarında Hüdavendigar livası vakıflarından kesitler. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Bilecik: Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gallert, T. (2016). Mapping Otttoman Damascus through new reports: A practical approach. E. Muhanna (Ed.), The Digital Humanities and Islamic & Middle East Studies içinde (175-195. ss.), De Gruyter.
• Gökçe, T. (1994). Anadolu Vilâyeti’ne dâir 919 (1513) tarihli bir kadı defteri. Tarih İncelemeleri Dergisi, 9(1), 215-259.
• Gökçe, T. (1996). 934 (1528) Tarihli bir deftere göre Anadolu Vilâyeti medreseleri ve müderrisleri. Tarih İncelemeleri Dergisi, (11), 163-177.
• Gregory, I. N., Donaldson, C., Hardie, A., Rayson, P. (2019). Modelling space in historical texts. J. Flanders, F. Jannidis (Ed.), The Shape of Data in Digital Humanities: Modeling Texts and Text-Based Resources içinde (133-149. ss.), Routledge.
• Gregory, I. & Ell, P. S. (2007). Historical GIS, technologies, methodologies and scholarship. Cambridge University Press.
• Gülsoy, E. (2021). Bey Livâsı’nın Fatih Sultan Mehmed Devri tahrîri ve idarî durumu üzerine yeni tespitler. E. Gülsoy (Ed.), Sultan III. Murad Dönemi ve Bursa Kitabı içinde (608-623. ss.), Gaye Kitabevi.
• Günay, V. (1999). XV. ve XVI. yüzyıllarda Bergama kazası. (Yayımlanmamış doktora tezi). İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Harris, T. M. (2015). Deep geography-Deep mapping. D. J. Bodenhamer, J. Corrigan, T. M. Harris (Ed.), Deep Maps and Spatial Narratives içinde (28-33. ss.), Indiana University Press.
• Hızlı, M. (2003). Bursa mahkeme sicilleri rehberi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12(1), 367-426.
• İnalcık, H. (1992). Bursa. İslam Ansiklopedisi, 6 içinde (445-449. ss.), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İnalcık, H. (1988). The ruznamçe registers of the kadıasker of Rumeli as preserved in the Istanbul müftülük archives. Turcica, (22), 251-275.
• İnalcık, H. (1993). Adâletnâmeler. Belgeler, 2(3-4), 49-142.
• İnalcık, H. (1996). Osmanlı İmparatorluğu toplum ve ekonomi. Eren Yayıncılık.
• İnalcık, H. (2003). Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600). (Çev: R. Sezer), Yapı Kredi Yayınları.
• İpşirli, M. (2021). Osmanlı ilmiyesi. Kronik Kitap Yayınları.
• Kaplanoğlu, R. (1996). Bursa yer adları ansiklopedisi. Bursa Ticaret Borsası Kültür Yayınları.
• Kaplanoğlu, R. (2020a). Hüdâvendigâr livası tahrir defterleri Aydıncık ve Kirmastı kazası (Erdek, Bandırma ve M. Kemalpaşa ilçeleri). Avrasya Etnografya Vakfı Yayınları.
• Kaplanoğlu, R. (2020b). Karesi livası tahrir defterleri Manyas kazası ve Haydarlar nahiyesi (Manyas ve M. Kemalpaşa ilçeleri). Avrasya Etnografya Vakfı Yayınları.
• Kaplanoğlu, R. (2021). Hüdâvendigâr livası tahrir defterleri Gönen kazası (Gönen İlçesi). Gaye Kitabevi.
• Kaplanoğlu, R. & Çalay, R. (2019). Hüdâvendigâr livası tahrir defterleri Kete kazası (Nilüfer-Keles-Mudanya-Gemlik ve Armutlu ilçeleri). Avrasya Etnografya Vakfı Yayınları.
• Kaplanoğlu, R. & Topçu, N. (2021). Hüdâvendigâr livası tahrir defterleri Orhaneli, Keles, Harmancık, Büyükorhan ve Dursunbey / Gökçedağ. Gaye Kitabevi.
• Kaplanoğlu, R. & Yalazı, Ş. (2020). Hüdâvendigâr livası tahrir defterleri Mihaliç kazası (Karacabey ilçesi). Avrasya Etnografya Vakfı Yayınları.
• Kardeş, M. E. (2019). Mekânın politikliğine dair: Mekân üretiminin dayanakları. B. Gönencgil, T. A. Ertek, I. Akova, E. Elbasi (Ed.), 1st International Geography Congress Proceedings Book içinde (636-641. ss.), İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Kaya, İ. (2013). Coğrafi düşüncede mekân tartışmaları. Posseible, (4), 34-47.
• Kunt, İ. M. (1978). Sancaktan eyalete 1550-1650 arasında Osmanlı ümerası ve il idaresi. Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Kuru, L. (2018). XVI. yüzyılın ikinci yarısında Rumeli kadılıkları. Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, 8(2), 261-294.
• Kuru, L. & Önal, A. (2018). Osmanlı kaza teşkilatı (1078/1667-1668 düzenlemesine göre). Yeditepe Yayınları.
• Lefebvre, H. (2014). Mekânın üretimi. (Çev: I. Ergüden), Sel Yayıncılık.
• Orbay, K. (2006). Vakıfların bazı arşiv kaynakları (Vakfiyeler, şeriye sicilleri, mühimmeler, tahrîr defterleri ve vakıf muhasebe defterleri). Vakıflar Dergisi, (29), 27-41.
• Orbay, K. (2007). 16. ve 17. yüzyıllarda Bursa ekonomisi: Sultan Çelebi Mehmed Yeşil İmareti’nin malî tarihi (1553-1650). Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), (22), 125-158.
• Orbay, K. (2011). Vergi kayıtları, mahsul miktarları ve fiyatlar: Vakıfların rüsûm, a’şâr-ı hubûbât defterleri. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), (30), 127-144.
• Orbay, K. (2012). Orhan Gazi Vakfı’nın mali tarihinden bir kesit (1593-1641). Vakıflar Dergisi, (38), 65-84.
• Orbay, K. (2018). Vakıf muhasebesi ve kurumsal etkinlik; kayıt sistemi, defterler ve denetim. XVII. Türk Tarih Kongresi içinde (1719-1730. ss.), Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ortaylı, İ. (1994). Hukuk ve idare adamı olarak Osmanlı Devleti’nde kadı. Turhan Kitabevi Yayınları.
• Öz, M. (2010). Tahrir. İslam Ansiklopedisi, 39 içinde (425-429. ss.), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özkılınç, A., Karazeybek, M., Sivridağ, M., Yüzbaşıoğlu, M. (1995). 166 numaralı muhasebe-i vilâyet-i Anadolu Defteri (937/1530). Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• Özçelik, U. (2018). Kazasker atama ruznamçelerinden Anadolu Kazaskerliği 7 numaralı defterin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi (H 1099-1101- M 1688-1690). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Öztaner, E. (2024, Şubat 5). Mapping Ottoman epirus project. https://www.digitalottomanstudies.com/post/mapping-ottoman-epirus-mapoe-1?lang=tr
• Purtul, İ. (1999). Tahrir defterlerine göre XV. yüzyıl sonlarından XVI. yüzyıl sonlarına kadar Akhisar (Pamukova) Nahiyesi’nin durumu. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Singer, A. (1990). Tapu tahrir defterleri and kadı sicilleri: A happy mariage of sources. Tarih, (1), 95-125.
• Sz. Simon, E. & Demeter, G. (2023). The impact of Ottoman rule on the popuation and settlement structure southern Transdanubia (1540s-1780s). GIStorical Studies, (4), 1-30.
• Sz. Simon (2025, Şubat 12). A magyarországi hódoltság és hódoltsági peremvidék kataszteri iratainak (tapu defter) feldolgozása II. https://mnl.gov.hu/k_132475_a_magyarorszagi_hodoltsag_es_hodoltsagi_peremvidek_kataszteri_iratainak_feldolgozasa_ii
• Şahin, İ. (2006). Osmanlı Döneminde konar-göçerler. Eren Yayınları.
• Tekgül, N. (2019). Kanunî Dönemi Hüdâvendigâr yetki alanı problemleri. B. Kurt (Ed.), Kanunî Sultan Süleyman Dönemi ve Bursa içinde (707-725. ss.), Gaye Kitabevi.
• Toprakeşenler, S. (1994). XVI. yüzyılda Göynük ve Yenice-Taraklı kazaları. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Turğut, V. (2011). Bilecik bölgesi örneğinde 16. yüzyılda vakıflar ve şehirleşme. (Yayımlanmamış doktora tezi). Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uğur, Y. (2014). The historical interaction of the city its mahalles: Ottoman Edirne in the late seventeenth and eighteenth centuries. (Yayımlanmamış doktora tezi), İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uğur, Y. (2016). Osmanlı şehir tipolojileri ve atlası. TÜBİTAK 3501 (Proje No: 114K305), https://search.trdizin.gov.tr/tr/yayin/detay/615657/osmanli-sehir-tipolojileri-ve-atlasi-1450-1700
• Uğur, Y. (2018a). Big data in Ottoman urban studies: A relational approach to the archival data and to socio-spatial analyses of an Early Modern Ottoman city. Social Sciences, 7(59), 1-12.
• Uğur, Y. (2018b). Mapping Ottoman cities: Socio-spatial definitions and groupings (1450-1700). Journal for Early Modern Cultural Studies, 18(3), 16-65.
• Uğur, Y. (2024) Osmanlı şehirlerini haritalamak: Sosyo-mekânsal benzerlikler ve özgünlükler (1520-1540). https://marmara.academia.edu/YunusUgur
• Uzunçarşılı, İ. H. (1957). İstanbul ve Bilâd-ı selâse denilen Eyüp, Galata ve Üsküdar kadılıkları. İstanbul Enstitüsü Dergisi, (3), 25-32.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti’nde ilmiye teşkilatı. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ük, B. (2016). Anadolu Kazaskerliği 6/1 nolu ruznamçe defterine göre Anadolu’da kadılık kurumu. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Wrisley, D. J. (2021). Jenstad Janelle map of Early Modern London. Renaissance and Reformation, 44(3), 231-235.
• Yaycıoğlu vd. (2022). Mapping Ottoman Epirus (MapOE, https://mapoe.stanford.edu/). Journal of the Ottoman and Turkish Studies Association, 9(2), 145-152.
• Zilfi, M. C. (2008). Dindarlık siyaseti Osmanlı uleması Klasik Dönem sonrası. (Çev: M. F. Özçınar), Birleşik Dağıtım Kitabevi.
• https://mapoe.stanford.edu/projects. (2025, Şubat 12).
• https://mapoflondon.uvic.ca. (2025, Şubat 12).
• https://adatbazisokonline.mnl.gov.hu/adatbazis/oszman. (2025, Şubat 12).
• https://tr.ottolegal.net. (2025, Şubat 12).
• https://cordis.europa.eu/project/id/867474. (2025, Şubat 12).
• https://urbanoccupations.ku.edu.tr. (2025, Şubat 12).