İCTİHAD İLE NESH’İN İMKÂNINA DAİR

Yıl 2020, Sayı: 84, 263 - 290, 27.12.2020

Fikret Gedikli

Öz

Bu makale, anlam alanı ve şartları kapsamında neshin, ictihadla gerçekleşebilme imkânını araştırmaktadır. İlim çevrelerinde neshin, ictihadla irtibatlandırılarak gündeme getirilmesi, bizi bu imkânı araştırmaya sevk etmiştir. Bu irtibatı, Hz. Ebû Bekir’in zekâtın sarf mahallerinden olan “müellefe-i kulûb”a zekât vermeme kararını izah için “en-nesh bi’l ictihad” şeklinde Ebû Mansûr el-Mâtürîdî kurmaktadır. Bununla kastının ne olduğunu anlayabilmek için nesh, ictihad ve en-nesh bi’l ictihad kavramlarının anlam alanı araştırılmıştır. Mâtürîdî’nin nesh anlayışı, müfessirlerin değerlendirmeleri ve günümüzde yapılan çalışmalar çerçevesinde konu ele alınmıştır. Yapılan değerlendirmede, en-nesh bi’l ictihad ile ifade edilenin, klasik nesh telakkisiyle bir ilişkisinin olmadığı anlaşılmıştır.Bahsi geçen ifadenin ilgili kararın nasıl alındığına işaret ettiği kanaatine varılmıştır. Ancak en-nesh bi’l ictihad ile gerçekleştiği ifade edilen kararın, âyetin hükmünü askıya almak değil; uygulamak olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Nesh, İctihad, Hüküm, Anlam, Yorum

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî, Müsnedü Ahmed b. Hanbel, Kahire: Darü’l- Hadîs, 1416/1995.
• Apaydın, H. Yunus, "İctihad" DİA, İstanbul 2016.
• el-Askerî, Ebû Hilâl Hasan b. Abdillah b. Sehl, Mu‘cemü’l-Furûki’l-Luğaviyye, y.y., Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmiyye, trs.
• Atan, Ömer Faruk, "Tarihi Süreç İçerisinde Nesih Teriminin Gelişimi ve Kapsamı", İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, Bahar 2018, C.4, S.1, (90-113)
• el-Beydâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer, Minhâcu’l-Vusûl Fî Ma’rifiti’l-Usûl, Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, 1429/2008.
• , Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabi, 1997/1418.
• el-Buhârî, Muhammed b. İsmâî‘l, Sahîhü’l-Buhârî, Beyrut: Dârü Tavki’n Necât, 1423/2002.
• el-Buhârî, Muhammed Emîn b. Mahmûd, Teysîrü’t-Taḥrîr, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İl- miyye, 1416/1996.
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usûlü, Ankara: TDVY, 1989.
• el-Cessâs, Ebû Bekr Ahmed, el-Fusûl Fi’l-Usûl, Kuveyt: Vezâratü’l-Evkâfi’l Kuveyt, 1414/1994.
• , Ahkâmü’l-Kur’ân, Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, 1405/1985.
• el-Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed, et-Ta‘rîfât, Beyrut: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• el-Cürmî, İbrâhîm Muhammed, Mü‘Cemü Ulûmi’l-Kur’ân, Dımeşk: Dârü’l Kalem, 1422/2001.
• ed-Dârimî, Ebû Muhammed, Sünenü’d-Dârimî, Riyad: Dârü’l-Muğnî, 1412/1992.
• ed-Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Ömer b. İsâ, Takvîmu’l-Edille fi’l-Usûl, Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l- İlmiyye, 1421/2001.
• Demirci, Muhsin, Tefsir Usûlü, İstanbul: İFAV, 2019.
• ed-Dihlevî, Şah Veliyyullah, el-Fevzü’l-Kebîr Fî Uṣûli’t-Tefsîr, Kahire: Dârü’s-Suhuvve, 1986.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî, Sünenü Ebî Dâvûd, Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1431/2010.
• Ebû Ubeyd, el-Kâsım b. Sellâm el-Herevî, en-Nâsiḫ ve’l-Mensûḫ Fi’l-Ḳur’âni’l-‘Azîz ve Mâ Fîhi Mine’l-Ferâidi ve’s-Sünen, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1417/1997.
• Ebü’l-Kâsım, Hibetillâh b. Selâme, en-Nâsih ve’l-Mensûh, Beyrut: Mektebetü’l-İslâmiy- ye, 1404/1994.
• Efendioğlu, Mehmet, "Nesih", DİA, İstanbul, 2016.
• Erdal, Muhammet Ali, "Şartların Değişmesiyle Kur’an Ahkâmının Güncellenmesi: Hz. Ömer Örneği", BOZİFDER, 2018, C.13, S.13, (213–231).
• el-Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd, Me‘âni’l-Ḳur’ân, Mısır: Dârü’l-Mısriyye, 1431/2010.
• el-Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kub, Kâmûsü’l-Muhît, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1426/2005.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-Müstasfâ, Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1993.
• Has, Şükrü Selim, “Klasik Fıkıh Usûlünde Neshin Mahiyeti”, E.Ü.S.B.E.D, Kayseri: 2006, S. 21, (543-564)
• İbnü'l-Arabî, Muhammed b. Abdullah Ebû Bekr, el-Mahsûl fî Usûli’l-Fıkh, Amman: Dârü’l-Beyârık, 1420/1999.
• , Ahkâmü’l-Kur’ân, Beyrut: Darü’l- Kütübi’l- İlmiyye, 1424/2003.
• , en-Nâsih ve’l-Mensûh fî’l-Kur’âni’l-Kerîm, y.y., Mektebetü’s-Segâfiyyi’d-Dîniyye, 1413/1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed, Nevâsihü’l Kur’ân, Medine: İmâdetü’l-Bahsi’l-İlmî bi’l-Câmiati’l-İslâmiyye, 1424/2003.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed, el-Musannef fi’l-Ehâdîsi ve’l- Âsâr, Riyad: y.y., 1419/1988.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd, el-İḥkâm fî Uṣûli’l-Aḥkâm, Beyrut: Dârü’l Âfâkil Cedîde, 1431/2010.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb b. Sa’d Şemsüddîn, İ‘Lâmü’l- Muvakkiîn an Rabbi’l-Âlemîn, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1991.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1419/1999.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn, Ravżatü’n-Nâẓır ve Cünnetü’l-Münâẓır fî Uṣûli’l-Fıḳh ‘Alâ Meẕhebi’l-İmâm Aḥmed, Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 1423/2002.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd, Sünenü İbn Mâce, Kahire: Dârü İhyâi’l- Kütübi’l-Arabiyye. trs.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem, Lisânü’l-Arab, Beyrut: Dârü Sâdır, 1414/1994.
• İbn Münzir, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhîm, Kitâbü Tefsîri’l-Kur’ân, Medine: Dârü’l- Meâsir, 1422/2002.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed, Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, Kahire, Mektebetü’l- Hancî, 1421/2001.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Abdilhalîm, Mecmûu Fetâvâ, Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1415/1995.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen, el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, Kahire: eş- Şer‘iyyât, 1381/1962.
• , Tenzîhü’l-Ḳur’ân ‘ani’l-Meṭâ‘in, Beyrut: Dârü’n-Nehdati’l-Hadîse, trs.
• Kallek, Cengiz, "Müellefe-i Kulûb", DİA, İstanbul 2006.
• Karakuş, Abdulkadir, "İmam Mâtürîdî’nin Nesh Anlayışı", Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2018, S. 45, (83–113).
• el-Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ah- med el-Kâsânî, Bedâ’i‘u’s-Sanâ’i‘ fî Tertîbi’ş Şerâ’i‘, Dârü’l- Kütübi’l-İlmiy- ye, 1406/1986.
• el-Kâsımî, Muhammed Cemâlüddîn, Mehâsinü’t-Te’vîl, Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l- İlmiy- ye, 1418/1998.
• Katâde b. Diâme, Ebü’l-Hattâb es-Sedûsî, en-Nâsih ve’l-Mensûh fî Kitâbillâhi Teâlâ, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1998.
• el-Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr, el-Câmi‘u li Ahkâmi’l- Kur’ân, Kâhire: Dârü’l- Kütübi’l -Mısriyye, 1383/1964.
• Köse, Saffet, "Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları Bağlamında Ahkâmın Değişmesi Tartış- malarına Bir Bakış", İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2006, S. 7, (13-50)
• Macit, Yüksel, "Hz. Muhammed’den Sonra Nesih Meselesi", İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2009, S. 13, (295–304).
• el-Makdisî, Takiyyüddîn Ebi Bekr b. Zâyid, Şerḥu Muḫtaṣaru Uṣûli’l Fıkh, Kuveyt: Letâifü li Neşri’l Kütüb ve’r-Resâili’l-İlmiyye, 1433/2012.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh, el-Muvaṭṭa’, Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1406/1985.
• el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud, Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• , Te’vîlâtü’l-Kur’ân, thk., Ahmet Vanlıoğlu, İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• , Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne vr.244b, Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 176, 722 vr.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, el-Îzâh li-Nâsihi’l-Kur’ân’i ve Mensûhihî ve Ma’rifeti Usûlihi ve İhtilâfi’n-Nâsi fihi, Cidde: Dârü’l-Menâre, trs.
• el-Muhâsibî, Ebû Abdillâh Hâris b. Esed, Fehmü’l-Kur’ân ve Maânîh, Beyrut: Darü’l Fikr, 1398/1978.
• Mukâtîl bin Süleymân, Ebü’l-Hasen el-Ezdî, Tefsîru Mukâtîl b. Süleyman, Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1423/2002.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî, Sahîhu Müslim, Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1431/2010.
• en-Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl, en-Nâsiḫ ve’l-Mensûh, Kuveyt: Mektebetü’l-Felâh, 1408/1987.
• en-Nemle, Abdülkerîm b. Ali b. Muhammed, el-Mühezzeb fî İlmi Usûli’l-Fıkhi’l-Mukâ- ren, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1420/1999.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb, Sünenü’n-Nesâî, Halep: Mektebetü’l- Matbûati’l-İslâmiyye, 1986/1406.
• en-Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullâh b. Ahmed, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, Beyrut: Dârü’l-Kalem, 1408/1998.
• en-Nîsâbûrî, Ebü’l-Kāsım el-Hasen b. Muhammed b. Habîb, Ğarâibü’l-Kur’ân ve Regāibü’l-Furkān, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, trs.,
• Okur, Kaşif Hamdi, "Maturidi’ye Nispet Edilen 'İçtihadi Nesh' Kavramına Hanefi Geleneği Perspektifinden Bir Bakış", Uluslararası İmam Maturidî Sempozyumu, Eskişehir 2014.
• el-Ömerî, Nâdiye Şerif, en-Nesh Fî Dirasâti’l-Usûliyyîn, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Özdemir, Merve, Cessâs’ın Nesih Anlayışı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), A.Ü.S. B. E., Ankara, 2010.
• Öztürk, Mustafa, "Sahabe ve Kur’an", KTÜİFD, 2015, C. 2. S. 2, (7-36).
• el-Pezdevî, Ali b. Muhammed, Kenzu’l-Vüsûl Ilâ Ma‘Rifeti’l-Usûl, (Keşfu’l Esrâr İçinde) Beyrut: Darü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Râğıb el-İsfehânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b Muhammed, el-Müfredât fî Ğarîbi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’l-kalem, 1412/1992.
• er-Râzi, Ebû Abdillâh Muammed b. Ömer, et-Tefsîrü’l- Kebîr, Beyrut: Dârü İhyâi’t- Turâsi’l-Arabî, 1420/2000.
• es-Semerkandî, Alâuddîn Şemsu’n-Nazar Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed, Mîzânü’l- Usûl fî Netâici’l-'Ukûl, Kahire: Dârü'l-Kütüb, 1404/1984.
• es-Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm, Baḥrü’l-‘Ulûm, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1371/1952.
• es-Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl, Usûlü’s-Serahsî, Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, trs.
• , el-Mebsût, Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, trs.
• es-Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâluddîn Abdurrahman b Ebî Bekr, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1394/1974.
• eş-Şâfi‘î, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs, er-Risâle, Kahire: Mektebetü’l-Halebî, 1359/1940.
• , Tefsîrü’l-İmam eş-Şâfi‘î, Riyad: Dârü’t-Tedmuriyye, 1427/2006.
• eş-Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhim b. Musa b. Muhammed, el-Muvâfakât, Riyad: Dârü İbn Affân, 1418/1997.
• eş-Şeybânî, Muhammed b. Hasan, el-Asl, Beyrut: Dârü İbn-i Hazm, 1434/2012.
• , el-Câmiü’s-Sağīr, Pakistan: İdâretü’l-Kur’ân, 1304/1886.
• et-Taberî, Muhammed b. Cerîr, Câmiü’l- Beyân an-Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Riyad: Dârü’l- Hicr, 1422/2001.
• et-Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer, Şerhü’t-Telvîh Ale’t-Tevdîh, Kahire: Mektebetü Sabîh, 1431/2010.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa, Sünenü’t-Tirmizî, Kahire: Şirketü Mektebe ve Mat- baati Mustafâ el-Bâbî, trs.
• Türcan, Selim, Neshin Problematik Tarihi, Ankara: Otto Yay., 2017.
• Vural, Muammer, "Dört Halife Döneminde Yasama Faaliyetinin İşleyişi ve Bazı Yasama Örnekleri (Hz. Ömer Dönemi)", İLTED, Erzurum, 2015/2, S. 44. (339-364)
• ez-Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl, Me‘âni’l-Ḳur’ân ve İ‘râbüh, Beyrut: Âlimu’l-Kütüb, 1408/1988.
• ez-Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer, Esâsü’l-Belâğa, Beyrut: Dârü’t- Tenvîri’l-Arabî, 1404/1984.
• , el-Keşşâf ‘an Ḥaḳâiḳi Ğavâmizi’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Eḳâvîl fî Vücûhi’t-Te’vîl, Beyrut: Darü’l- Kütübi’l- Arabî, 1406/1986.
• ez-Zerkeşî, Bedruddîn b. Muhammed b Abdillah, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1324/1907.
• Zeyd, Mustafa, en-Nesh fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Cidde: Dârü’l-Vefâ, 1407/1987.
• ez-Zührî, Muhammed b. Müslim b. Abdullah b. Şihâb, en-Nâsiḫ ve’l- Mensûḫ, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1998.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm, Menâhilü’l-‘İrfân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, y.y., Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1371/1952.