Eski Türkçede Altın, Astın, Üstün, Ortun Sözcükleri Üzerine

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 3, 1816 - 1835, 28.12.2025

Ümit Hunutlu

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1775871

Öz

Eski Türkçedeki altın, astın, üstün, ortun sözcükleri anlam ve görev bakımından çeşitlilik gösterir. Bu sözcüklerin kendine has kullanım özellikleri mevcuttur. Cümle içindeki görevleri ve anlamları günümüz Türkçesiyle çoğunlukla örtüşmemektedir, ancak benzer kullanımları bazı çağdaş Türk lehçelerinde tanıklamak mümkündür. İncelenen sözcüklerin morfolojik nitelikleri hakkında araştırmacılar tarafından daha önce farklı görüşler ileri sürülmüştür. Bu sözcüklerin sonundaki ekin /+TIn/ ~ /+t-(I)n/ ~ /+t+(I)n/ ~ /+(I)n/ olabileceğine dair açıklamalar yapılmıştır. Oysaki eklerin açıklanan işlevleri ile bu sözcüklerin Eski Türkçedeki kullanım şekilleri uyuşmamaktadır. Eski Türkçeye ait metinlerden derlediğimiz örneklerde bu sözcüklerin vasıta hâli, ayrılma hâli veya zarf-fiil görevi bulunmamaktadır. Bu sözcükler sonundaki /+(I)n/ ekinin, hâl eki göreviyle katkı sunduğu düşünülse de aynı sözcüklerin sıfat göreviyle kullanılması /+(I)n/ ekinin hâl eki mi yoksa farklı bir ek mi olduğu konusunda tereddütlere sebep olur. Çünkü sıfatlar ek almadan isimlere bağlanır. Bir sıfatta vasıta ekinin kullanılmış olması izahı güç bir durumdur. Bu çalışmada Eski Türkçe metinlerde astın, altın, üstün, ortun sözcüklerinin doğrudan isim, sıfat, zarf veya edat kullanımları derlenmiş ve bu örneklerden hareketle çıkarımda bulunulmuştur. Eski Türkçede yaygın bir şekilde kullanılan altın, astın, üstün, ortun yön isimleri görev, tür ve yapı bakımından ele alınmıştır. İncelenen sözcüklerin kullanım özellikleri ortaya konulmuştur. Buna bağlı olarak sözcükler hakkında yeni morfolojik açıklamalara yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

sözcük türleri , Eski Türkçe , köken bilgisi , biçim birimi , pekiştirme biçim birimi.

On the Words Altın, Astın, Üstün, Ortun in Old Turkish

Öz

The words altın, astın, üstün, ortun in Old Turkish vary in terms of meaning and function. These words have their own unique usage characteristics. Their functions and meanings in sentences do not usually coincide with today's Turkish. It is possible to witness similar uses in some contemporary Turkish dialects. Different opinions have been put forward by researchers about the morphological characteristics of the words examined. Explanations have been made that the suffix at the end of these words could be /+TIn/ ~ /+t-(I)n/ ~ /+t+(I)n/ ~ /+(I)n/. The explained functions of the suffixes do not match the way these words were used in Old Turkish. In the examples we have collected from Old Turkish texts, these words do not have the instrumental case, ablative case or adverbial function. While these words have the forms alt, üst, ast, ortu, the use of their extended forms with /+(I)n/ as adjectives requires us to review the functions of the /+(I)n/ suffix. Structures based on the forms “possessive suffix + accusative case suffix” / “possessive suffix + instrumental case suffix” / “only instrumental case suffix” added directly to the stems ast, alt, üst, ortu are outside the scope of this study. In this study, direction nouns altın, astın, üstün, ortun, which were widely used in Old Turkish, were discussed in terms of function, type and structure. Accordingly, new morphological explanations about the words are given.

Anahtar Kelimeler

Word types , Old Turkish , etymology , morpheme , reinforcement morpheme.

Kaynakça

• Arat, Reşit Rahmeti (1947). Kutadgu Bilig I: metin. Ankara: Milli Eğitim.
• Arat, Reşit Rahmeti (2007). Eski Türk şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Arat, Reşit Rahmeti (2008). Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hācib. İstanbul: Kabalcı.
• Argunşah, Mustafa ve Güner, Galip (2015). Codex Cumanıcus. İstanbul: Kesit.
• Ata, Aysu (2013). Karahanlı Türkçesi: Türkçe ilk Kur’an tercümesi (Ryland nüshası): giriş metin notlar – dizin. (3. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ata, Aysu (2019). Nāṣirü'd-dı̇̄n bin Burhānü'd-dı̇̄n Rabġūzı̇̄, ḳıṣaṣü’l-enbiyā (peygamber kıssaları) I. (giriş-metin-tıpkıbasım) II. (dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ayazlı, Özlem (2016). Eski Uygurca din dışı metinlerin karşılaştırmalı söz varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu. Bang, W.; Gabain, Von A.; Rahmeti, R. (1984). Sekiz Yükmek. Berlin.
• Caferoğlu, Ahmet (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Clauson, Sir Gerard (1972). An etymological dictionary of prethirteenth-century Turkish. Oxford University Press. (ED).
• Çelik, Ülkü (1995). Altay Türkçesi ile üç metin (Tuba-Çalkandu-Altay). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 43, 37-98.
• Çetin, Engin (2020a). Altun Yaruk VII. kitap Berlin bilimler akademisindeki metin parçaları (karşılaştırmalı metin, çeviri, açıklamalar, dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Çetin, Engin (2020b). Altun Yaruk VIII. kitap Berlin bilimler akademisindeki metin parçaları (karşılaştırmalı metin, çeviri, açıklamalar, dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.