Özbekistan’daki Yer Adlarında Kimlik ve İnanç Unsurları

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 3, 1836 - 1848, 28.12.2025

Mustafa Said Arslan

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1776594

Öz

Bu çalışma, Özbekistan’daki yer adlarının (toponimlerin) kültürel kimlik ve inanç unsurları açısından incelenmesini amaçlamaktadır. Yer adları, sadece coğrafi mekânları tanımlayan göstergeler değil, aynı zamanda toplumların tarihsel hafızasını, inanç sistemlerini, değerler dünyasını ve kimlik inşasını yansıtan çok katmanlı yapılardır. Çalışmada, toplumsal hafıza kuramı çerçevesinde yer adlarının mekânsal kodlama işlevi ele alınmış; toponimlerin halkın geçmişiyle kurduğu bağı, kutsal mekân anlayışını ve kolektif kimliğin sürekliliğini nasıl sağladığı üzerinde durulmuştur. Araştırmada betimleyici doküman analizi yöntemi kullanılmış; T. Nafasov, V. Nafasova ve N. Oxunov’un hazırladığı temel toponimi sözlükleri ile konuyla ilgili bilimsel literatürden yararlanılmıştır. Analiz sürecinde, Özbekistan toponimileri tematik açıdan inanç merkezli adlar, atalar kültüne dayalı ünvanlar, doğa kültü ve animistik unsurlar, mitolojik ve efsanevi figürlerle bağlantılı adlandırmalar, dini-tasavvufi terimlerle şekillenen adlar ile sosyo-kültürel ünvanlara dayalı adlandırmalar olmak üzere sınıflandırılmıştır. Bulgular, Özbek yer adlarının büyük bir bölümünün “ota”, “bobo”, “pir”, “bibi”, “imom”, “eshon”, “mazor”, “quduq”, “chilla” gibi dini ve manevi unsurları içerdiğini ortaya koymaktadır. Bununla birlikte “tog‘”, “soy”, “buloq”, “daraxt”, “qum”, “tosh” gibi doğa unsurları da hem İslamiyet öncesi halk inançlarının hem de İslam sonrası tasavvufi geleneğin mekânsal izlerini taşımaktadır. Ayrıca Afrosiyob, Alp Er Tonga, Qorqiz, Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi gibi tarihî ve efsanevi şahsiyetlerle bağlantılı yer adları, Özbek halkının kahramanlık anlatılarını ve millî kimlik bilincini pekiştiren kültürel semboller olarak öne çıkmaktadır. Çalışma, Özbekistan’daki toponimlerin yalnızca dilbilimsel bir adlandırma değil, aynı zamanda toplumsal hafızanın, kültürel kimliğin ve manevi değerlerin sürekliliğini sağlayan birer bellek kodu olduğunu ortaya koymaktadır. Bu yönüyle araştırma, halk inançları, kültürel antropoloji, dinler tarihi ve folklor açısından zengin bir malzeme sunmakta; Türk dünyasının farklı bölgelerindeki toponimik yapıların karşılaştırmalı olarak incelenmesine katkı sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Özbekistan , toponimler , kültürel kimlik , inanç unsurları , toplumsal hafıza

Toponyms of Uzbekistan as Reflections of Identity and Belief

Öz

This article examines Uzbekistan's place names (toponyms) in terms of cultural identity and elements of belief. Place names are not merely linguistic units designating geographical locations but also multilayered cultural constructs embodying collective memory, belief systems, values, and identity formation processes of societies. Within the framework of collective memory theory, this study approaches toponyms as spatial codes that preserve the past, reflect notions of sacredness, and sustain the continuity of cultural identity. The research employs a descriptive document analysis method, drawing primarily on the explanatory dictionaries of Uzbek toponyms compiled by T. Nafasov, V. Nafasova, and N. Oxunov, and relevant scholarly literature. The analysis classifies Uzbek toponyms into thematic categories, including names centered on religious and sacred sites, titles associated with the ancestor cult, nature-based and animistic elements, mythological and legendary figures, religious–Sufi terminology, and socio-cultural titles. The findings demonstrate that a significant proportion of Uzbek place names incorporate religious and spiritual elements such as ota (father), bobo (grandfather), pir (saint), bibi (lady), imom, eshon, mazor (shrine), quduq (well), and chilla (ascetic retreat). At the same time, natural elements such as tog '(mountain), soy (stream), buloq (spring), daraxt (tree), qum (sand), and tosh (stone) reflect traces of both pre-Islamic folk beliefs and post-Islamic Sufi traditions.
Furthermore, toponyms linked to historical and legendary figures such as Afrosiyob, Alp Er Tonga, Qorqiz, Amir Temur, and Jaloliddin Manguberdi stand out as cultural symbols reinforcing heroic narratives and national identity consciousness. Overall, the study reveals that Uzbek toponyms function as linguistic designations and cultural memory codes that sustain collective identity and spiritual values across generations. In this sense, the research provides rich material for folklore, cultural anthropology, history of religions, and memory studies, while also offering a comparative perspective for the study of toponymic structures across the wider Turkic world.

Anahtar Kelimeler

Uzbekistan , toponyms , cultural identity , elements of belief , collective memory

Kaynakça

• Aydın, Nilgün (2024). Mekân-kimlik bağlamında yer adları oluşumuna bir örnek: Karacasu (Erzurum). Karadeniz Araştırmaları, XXI/83, 887-902.
• Bulut, Serdar (2022). Alanya (Antalya) yer adlandırmalarında renklerin yeri. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(3), 1310-1333.
• Çağlıyan, Ayşe (2013). Harput ve çevresinde yer isimlerine coğrafi bakış. Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi, Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, 1073–1092.
• Deniz, Taşkin & Ersöz, Duygu (2020). Safranbolu city place names: Space, identity and culture. International Journal of Geography and Geography Education (IGGE), 42, 527-542.
• Do‘simov, Zarip & Egamov, Hudaybergen (1977). Joy nomlarining qisqacha izohli lug‘ati. Toshkent: O‘qituvchi nashriyoti.
• G‘ulomov, P. & Mirakmalov, M. (2005). Toponimika va Geografik Terminshunoslik. Toshkent: Mirzo Ulug‘bek Nomidagi O‘zbekiston Milliy Universiteti.
• Hakimov, Q. M. & Mirakmalov, M.T. (2020). Toponimika. Toshkent: Tafakkur avlodi.