Orhun Türkçesi ile Mu’înüʼl-Mürîd’in Dili Arasında Mukayeseli Bir Gramer İncelemesi

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 381 - 408, 29.04.2024

Mehmet Cihat Üstün

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1440427

Öz

Harezm bölgesi, Oğuz ve Kıpçak boyları ile bazı göçebe Türk ailelerinin bölgeye göç etmesiyle 11 ve 12. yüzyıllarda Türklerin yerleşim yeri haline gelmiş, bu göçler neticesinde bölge Türkleşmiştir. Farklı Türk boylarının Harezm bölgesinde bir araya gelmesiyle yeni bir yazı dili ortaya çıkmıştır. Harezm Türkçesi olarak adlandırılan bu yazı dili sadece Karahanlı Türkçesinin klasik bir devamı olmakla kalmayıp aynı zamanda Oğuz ve Kıpçak Türkçesinin dil özelliklerini de içermektedir. Bu niteliğinden ötürü Harezm Türkçesi müşterek Orta Asya edebi dili olarak adlandırılmaktadır.
Harezm bölgesinde bu edebi dil ile çok sayıda eser kaleme alınmıştır. Bunlardan birisi de İslami konuları içeren Mu’înü’l-Mürîd’dir. Harezm Türkçesinin teşekkülünde önemli rol oynayan Doğu, Batı ve Kuzey Türk lehçelerinin izlerini Mu’înü’l-Mürîd’de tespit etmek mümkündür. Bunu ortaya koymak için bu çalışmada Orhun Türkçesinin sesbilgisi, biçim bilgisi ve söz varlığı unsurları Eski Türk Yazıtlarından yaklaşık altı yüz yıl sonra yazılan Mu’inü’l-Mürid ile mukayese edilmiştir. Böylece, Türk dilinin gelişim seyri ile Türk dilinin kökleri arasındaki bağlantı örneklerle ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Eski Türk Yazıtları, Orhun Türkçesi, Harezm Türkçesi, Mu’înü’l-Mürîd, Gramatikal İnceleme

A Comparative Grammar Study between Orkhon Turkic and Mu'înü'l-Mürîd's Language

Öz

The Khwarezm region became a settlement for Turks in the 11th and 12th centuries, when Oghuz and Kipchak tribes and some nomadic Turkish families migrated to the region, as a result of these migrations, the Khwarezm region became Turkish area. A new written language was formed in the Khwarezm region thanks to the coming together of different Turkish tribes. This written language that called Khwarezmian Turkish is not only a classical continuation of Karakhanid Turkish but also includes the linguistic features of Oghuz and Kipchak Turkish. Because of this feature Khwarezmian Turkish is called the common Central Asian literary language.
Many literary works were written in this literary language in the Khwarezm region. One of these is Mu'înü'l-Mürîd which contains Islamic topics. In Mu’înü’l-Mürîd, it is possible to detect traces of Eastern, Western and Northern Turkish dialects which played an significant role in the formation of Khwarezmian Turkish. To reveal this, in this study; the phonetics, morphology and vocabulary elements of Orkhon Turkic were collated with Mu'inü'l-Mürid which was written approximately six hundred years after the Old Turkic Inscriptions. Thus, the connection between the development of the Turkish language and the roots of the Turkish language is revealed with examples.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic Inscriptions, Orkhon Turkic, Khwarezmian Turkish, Mu’înü’l-Mürîd, Grammatical review

Kaynakça

• Akar, Ali (2006). Türk Dili Tarihi, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Akar, Ali (2020). Bilge Tonyukuk Yazıtı, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Aksan, Doğan (2015). En Eski Türkçenin İzlerinde, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Alibekiroğlu, Sertan (2013). “Türkçede Ö Seste Y”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/1 Winter.
• Alyılmaz, Cengiz (2003). “Moğolistan’da Eski Türk Kültür ve Medeniyetine Ait Bazı Eserler ve Bulundukları Yerler”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 21, Erzurum.
• Argunşah, Mustafa ve Sağol Yüksekkaya, Gülden (2019). Karahanlıca, Harezmce, Kıpçakça Dersleri, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Aydın, Erhan (2017). “Hoyto–Tamır (Tayhar–Çuluu) Yazıtları”, Türkbilig, Sayı 33.
• Aydın, Erhan (2019). Türklerin Bilge Atası Tonyukuk, İstanbul: Kronik Kitap.
• Banguoğlu, Tahsin (2007). Türkçenin Grameri, Ankara: TDK yayınları.
• Boz, Erdoğan (2002). Afyon Merkez Ağzı, Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları.
• Bozkurt, Fuat (2005). Türklerin Dili, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Clauson, Gerard (2011). “Ongin Yazıtı”, (Çev. F. Yelda Şahin), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, Cilt 59, Sayı 2.
• Devellioğlu, Ferit (2013). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi.
• Eckmann, János (1996). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Ankara: TDK Yayınları.
• Eratalay, Süleyman (2021). “Türkçede g > v Değişimi ve /g/ Düşmesi Üzerine”, Uluslararası Dil, Edebiyat ve Kültür Araştırmaları Dergisi (UDEKAD), Cilt 4, Sayı 1.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2009). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ergin, Muharrem (1991). Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Ergönenç, Dilek. "MU’ÎNÜ'L-MÜRÎD". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü – Erişim Tarihi: 26.01.2024
• Gabain, A. von (2007). Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yayınları.
• İnce, Yılmaz (2017). Tarihî Türk Lehçelerinde Ünsüzler, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi
• Karaağaç, Günay (2010). Türkçenin Ses Bilgisi, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kavallı, Seda (2020). “Babur-name’deki Mesafe ve Uzunluk Birimleri”, Akademik Platform İslami Araştırmalar Dergisi, Cilt 4, Sayı 2.
• Korkmaz, Zeynep (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, Ankara: TDK Yayınları.
• Köktekin, Kazım (2008). Eski Anadolu Türkçesi, Erzurum: Fenomen Yayıncılık.
• Köprülü, M. Fuat (2003). Türk Edebiyatı Tarihi, 5. Baskı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Orkun, Hüseyin Namık (1987). Eski Türk Yazıtları, Ankara: TDK Yayınları.
• Öncül, Vildan ve Yaylagül Üstünel, Özen (2022). “Türkçe Ediniminde Ses Bilgisi Gelişimi”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı 11(4).
• Ölmez, Mehmet (2016). “Ongi Yazıtı, Sorunlar ve Çözüm Önerileri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, Cilt 64, Sayı 1.
• Ölmez, Mehmet (2017). Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Özaydın, Abdülkerim (1997). “Harezm”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 16.
• Özkan, Fatma ve Özkan, İsa (2017). "Költigin ile Köl İç Çor Yazıtlarında Geçen ‘Oplayu Tegmek’ ve ‘Opulu Kirmek’ Sözleri Hakkında", Türk Tarihçiliğinin Asırlık Çınarı Halil İnalcık’a Armağan, (Ed. Mehmet Öz, Serhat Küçük), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Sertkaya, Osman Fikri (1995). Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Sertkaya, Osman Fikri (2014). “Altay, Yenisey ve Moğolistan Yazıtlari Üzerine Notlar”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı: 3/3.
• Şen, Serkan (2016). Eski Uygur Türkçesi Dersleri, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Şentürk, Ahmet Atilla ve Kartal, Ahmet (2007). Eski Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tekin, Talat (2003). Orhon Yazıtları Kül Tigin Bilge Kağan Tunyukuk İstanbul: Yıldız Dil ve Edebiyat 1.
• Tekin, Talat (2013). Irk Bitig, Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, Talat (2016). Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, Talat (2020). Orhon Yazıtları, Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, Recep ve Vural, Hanifi (2007). Harezm Türkçesi, Tokat: Öncü Basımevi.
• Toparlı, Recep ve Argunşah, Mustafa (2014). İslam Mu’înü’l-Mürîd, Ankara: TDK Yayınları.
• Ünal, Orçun (2015). “İhe Ashete Yazıtı: Yeni Bir Okuma ve Anlamlandırma Denemesi”, Bilig, Bahar, Sayı 73.
• Üstün, Mehmet Cihat (2018). “Erzincan Ağzına Etimolojik Bir Yaklaşım: Karma Kelimeler”, Diyalektolog Ulusal Sosyal Bilimler Dergisi, Yaz, Sayı 18.
• Üstün, Mehmet Cihat (2020). Güney-Doğu Grubu Lehçelerinden İzler Taşıyan Fuzûlî Dîvânı [İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım], İstanbul: Kutlu Yayınevi.
• Üstün, Mehmet Cihat (2023). Bir Fal Örneği: Kur’a-i Ca’feriyye [İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım], Erzincan: Doğu Akademi Yayınları.
• https://tr.wikipedia.org/wiki/Altun_Tamgan_Tarkan_Yaz%C4%B1t%C4%B1 (erişim 11.01.2024)
• https://tr.wikipedia.org/wiki/Harezm (erişim 25.01.2024)