1855-2020 Döneminde Türkiye’de Büyükşehir Belediye Yönetiminin Gelişimi

Yıl 2020, Cilt 6, Sayı 12, 1 - 41, 08.12.2020

Tarkan OKTAY

https://doi.org/10.25069/spmj.788976

Öz

Türkiye’de büyük ölçekli şehirlerin farklı bir belediye modeli ile yönetilmesi konusundaki arayış ve uygulamalar Osmanlı dönemine kadar gitmektedir. Osmanlı’da İstanbul’da uygulanan Şehremaneti belediye modeli, Cumhuriyet döneminde Ankara ile devam etti. 1950’den sonra kentleşmenin hızlanması sonucunda büyük şehirlerin daha da büyümesi yanında yeni büyük şehirlerin de ortaya çıktığı görülmektedir. 1960-1980 döneminde büyük şehirlerin yönetimi konusunda sonuca ulaşamayan önemli girişimler oldu. Bu çabalar anayasal sınırlılıklar nedeniyle daha çok belediye birliği modeli üzerinde yoğunlaştı. İki kademeli büyükşehir belediye modelinin uygulanması ancak 1984’de mümkün olabildi. 2000’li yıllardaki kamu yönetimi reformları kapsamında büyükşehir belediye modeli de çok yönlü geliştirildi. 2000-2014 döneminde büyükşehir belediyeleri konusunda coğrafi yetki alanının genişlemesi ve küçük ölçekli yerel yönetimlerin azaltılması düzenlemeleri öne çıkmaktadır. Bu süreç sonunda büyükşehir modeli bir il yerel yönetim modeli haline dönüştü. Bu çalışmada Türkiye’deki büyükşehirlerin yönetimi ile ilgili girişim ve uygulama modelleri Osmanlı’dan günümüze dönemler çerçevesinde analiz edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Büyükşehir Belediyesi, metropoliten kent, belediye tarihi, yerel yönetim reformu

Development of Metropolitan Municipalities In Turkey: 1855-2020

Öz

The search for and implementations of different municipality models for large scale cities in Turkey has dated back to the Ottoman period. The Şehremaneti municipality model implemented in Istanbul by Ottomans continued in Ankara in the Republican era. After 1950s due to increase in urbanization, along with the enlargement of already big cities, new big cities started to emerge. Between 1960 and 1980 there had been important but futile attempts about administration of large cities. These attempts focused mostly on municipality union model due to constitutional limitations. The implementation of two-level metropolitan municipality model became possible only in 1984. Metropolitan municipality model was improved during public administration reforms in 2000s. Between 2000 and 2014 regulations about extension of geographical authority space of metropolitan municipalities and reduction of small-scale local governments stood out. At the end of this process, metropolitan municipality model became a model for city local government. In this work, initiatives and implementation models about metropolitan municipalities in Turkey are analyzed from Ottomans to today in different periods.

Anahtar Kelimeler

Metropolitan Municipality, Metropolitan City, Municipal History, Local Government Reform

Kaynakça

• 1351 sayılı Ankara Şehri İmar Müdüriyeti Teşkiline ve Vezaifine Dair Kanun. Resmî Gazete, 902, 30/05/1928.
• 1580 Sayılı Belediye Kanunu ile 3030 Sayılı Büyükşehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun'da Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Hükmünde Kararname. Resmî Gazete, 19897, 12/08/1988.
• 1580 sayılı Belediye Kanunu. Resmî Gazete, 1471, 14/04/1930.
• 1593 sayılı Umumî Hıfzıssıhha Kanunu. Resmî Gazete, 1489, 06/05/1930.
• 2290 sayılı Belediye Yapı ve Yollar Kanunu. Resmî Gazete, 2433, 21/06/1933.
• 2303 Sayılı 3.4.1930 Tarih ve 1580 Sayılı Belediye Kanununa Ek Kanun, Resmî Gazete, 17120, 29/09/1980.
• 2497 Sayılı Belediyece Yapılacak İstimlâk Hakkında Kanun. Resmî Gazete, 2722, 09/06/1934.
• 2560 sayılı İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun. Resmî Gazete, 17523, 23/11/1981;
• 2561 sayılı Büyük Şehirlerin Yakın Çevresindeki Yerleşim Yerlerinin Anabelediyelere Bağlanmaları Hakkında Kanun. Resmî Gazete, 17538, 08/12/1981.
• 2680 Sayılı Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Kuruluş, Görev ve Yetkilerinin Düzenlenmesi ile ilgili Yetki Kanunu. Resmî Gazete, 17729, 19/06/1982.
• 2960 sayılı Boğaziçi Kanunu. Resmî Gazete, 18229, 22/11/1983.
• 2972 Sayılı Mahalli İdareler ile Mahalle Muhtarlıkları ve İhtiyar Heyetleri Seçimi Hakkında Kanun. Resmî Gazete, 18285, 18/18/1984.
• 3030 Sayılı Büyük Şehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun. Resmî Gazete, 18453, 09/07/1984.
• 307 Sayılı Belediye Kanunu’nda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun. Resmî Gazete, 11465, 27/07/1963.
• 3196 Sayılı Ankara Şehri İmar Müdürlüğünün Ankara Belediyesine Bağlanması Hakkında Kanun. Resmî Gazete, 3623, 05/06/1937.
• 417 Sayılı Ankara Şehremâneti Kanunu.16 Şubat 1924, Düstur, III/5: 633-634.
• 50 Yılda İmar ve Yerleşme. (1973). Ankara: İmar ve İskân Bakanlığı.
• 5019 Sayılı Büyük Şehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun. TBMM kabul Tarihi: 11/12/2003.
• 5025 Sayılı Bazı Belediyelerin Kaldırılması Hakkında Kanun. Kabul Tarihi: 21/12/2003.
• 5026 Sayılı Bazı Belediye ve Köylerin Denizli Belediyesine Katılmasına İlişkin Kanun. Kabul Tarihi: 21/12/2003.
• 5126 Sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu. Resmî Gazete, 25531, 23/07/2004.
• 5237 sayılı Belediye Gelirleri Kanunu. Resmî Gazete, 6953, 09/07/1948.
• 5335 Sayılı Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun. Resmî Gazete, 25798, 27/04/2005.
• 5390 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun. Resmî Gazete, 25874, 13/07/2005.
• 5747 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Sınırları İçerisinde İlçe Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun. Resmî Gazete, 26824 (Mükerrer), 22/03/2008.
• 6349 Sayılı İstanbul Birleşik İdaresinin Ayrılması Hakkında Kanun. Resmî Gazete, 8661, 18/03/1954.
• 6360 Sayılı On Üç İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Altı İlçe Kurulması ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun. Resmî Gazete, 28489, 06/12/2012.
• 6447 Sayılı On Üç İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Altı İlçe Kurulması ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun. Resmî Gazete, 28595, 22/03/2013.
• 6785 Sayılı İmar Kanunu’nda Bazı Değişiklikler Yapılması Hakkında Kanun. Resmî Gazete, 14251, 20/07/1972.
• 7/17638 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı, Resmî Gazete, 16685, 03/07/1973.
• 7/4345 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesi. Resmî Gazete, 14182, 09/05/1972.
• 710 Sayılı İmar ve İskân Bakanlığı Kuruluş ve Vazifeleri hakkındaki Kanunun 12’nci maddesinin değiştirilmesine ve bu kanuna bazı maddeler eklenmesine dair Kanun. Resmî Gazete, 12213, 29/01/1966.
• 831 Sayılı Sular Hakkında Kanun. Resmî Gazete, 368, 10/05/1926, Düstur, III/7: 887-888.
• Akıllı, H. (2010). Türkiye’deki Yerel Yönetim Sistemindeki Dönüşümün Sayısal Sonuçları: Antalya Örneği. Türk İdare Dergisi, (469). 20-30.
• Altaban, Ö. (2002). Ankara Metropoliten Alan Planlama Deneyimi: 1970-1984, Planlama Dergisi, 4, 32-45.
• Anayasa Mahkemesi. E. 2008/34, K. 2008/153 sayılı Karar.
• Arıkboğa, E. (2007). Büyükşehirlerde Kararları Kim Alıyor? Büyükşehir Belediye Meclislerinde Temsil Sorunu ve Çözüm Önerileri. Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi. 16 (1). 31-54.
• Arıkboğa, E. Oktay, T. ve Yılmaz, N. (2007). Yeniden Yapılanma Sonrasında Belediye Meclisleri: İstanbul Örneği. İstanbul: Beta Yayınları.
• Aslan, R. (1974). İstanbul’da Kentleşme Sürecinde Yapısal değişme. 1974 Yılı Sosyoloji Konferansları, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi yayını. 101-123.
• Aytaç, F. (1972). Metropoliten İdare Kurulması Üzerinde Yapılan Çalışmalar. Türk İdare Dergisi. 43 (337). 1-23.
• Büyük Şehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkında 3030 Sayılı Kanunun Uygulanması ile İlgili Yönetmelik. Resmî Gazete, 18603, 12/12/1984.
• Büyük Şehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ve İçişleri; Plan ve Bütçe Komisyonları Raporları. 23/03/1984. (1/469). https://www.tbmm.gov.tr/ adresinden temin edilmiştir.
• Büyük Şehirlerin Yakın Çevresindeki Yerleşim Yerlerinin Anabelediyelere Bağlanması Hakkında Kanun Tasarısı ve İhtisas Komisyonu Milli Güvenlik Konseyi Raporu. 13 Ocak 1981, 1/129. https://www.tbmm.gov.tr/ adresinden temin edilmiştir.
• Büyükşehir Belediyesi Sınırları İçerisinde İlçe Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Tasarısı ve İçişleri Komisyonu Raporu. (2012). (1/529). https://www.tbmm.gov.tr/ adresinden temin edilmiştir.
• Çınar, T. Çiner, C. U. ve Zengin, O. (2009). Büyükşehir Yönetimi Bütünleştirme Süreci, TODAİE Yayınları, Ankara.
• Danıştay 6. Dairesi. 17.12.1996 tarih ve E. 1996/469, K. 1996/5824 sayılı Karar.
• Devlet Planlama Teşkilatı. (1963). Kalkınma Planı: Birinci Beş Yıl, 1963-1967. Ankara.
• Devlet Planlama Teşkilatı. (1968). İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, 1968-1972. Ankara.
• Devlet Planlama Teşkilatı. (1973). Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı, 1973-1977. Ankara.
• Devlet Planlama Teşkilatı. (1979). Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı, 1979-1983. Ankara.
• Devlet Planlama Teşkilatı. (1985). Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, 1985-1989. Ankara.
• Devlet Planlama Teşkilatı. (1990). Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı, 1990-1994. Ankara.
• Devlet Planlama Teşkilatı. (1996). Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, 1996-2000. Ankara.
• Devlet Planlama Teşkilatı. (2001). Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, 2001-2005. Ankara.
• Eke, A. E. (1982). Anakent Yönetimi: Yönetimlerarası İlişkiler. Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• Eke, A. E. (1985). Anakent Yönetimi ve Yönetimlerarası İlişkiler: Batı Deneyimi ve Türkiye. Amme İdare Dergisi, (18) 4. 41-62.
• Goffman, D. (2003). İzmir: Köyden Kolonyal Liman Kentine. Eldem, E., Goffman, D. Ve Masters, B. (ed.), Doğu ile Batı Arasında Osmanlı Kenti. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 88-151.
• Güler, B. A. (1987). Büyük Kentler İçin Yönetim Arayışları. Türk İdare Dergisi, Mart, 374. 117-147.
• İstanbul Belediye Şube Müdürlüklerinin Kuruluş, Görev, Yetki ve Çalışma Yönetmeliği. Resmî Gazete, 17660, 10/04/1982.
• İstanbul Milletvekili Mustafa Baş'in; 3030 Sayılı Büyükşehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanunun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bazı Geçici Maddelerin İlave­sine Ait Kanun Teklifi ve İçişleri Komisyonu Raporu. 2/210. https://www.tbmm.gov.tr/ adresinden temin edilmiştir.
• Karaer, T. (1987). 12 Eylül ve Türk Kamu Yönetiminin Yeniden Düzenlenmesi. Amme İdaresi Dergisi. 20 (3), 1987. 29-54.
• Keleş, R. (1985). Türkiye’de Anakent Yönetimi. Amme İdare Dergisi. 18 (2). 69-82.
• Koç, Y. (2010). Osmanlı Dönemi İstanbul Nüfus Tarihi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 8 (16). 171-199.
• Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü. (2007). 2006 Yılı Mahalli İdareler Genel Faaliyet Raporu.
• Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü. (2009). 2008 Yılı Mahalli İdareler Genel Faaliyet Raporu.
• Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü. (2015). 2014 Yılı Faaliyet Raporu.
• Marmara ve Boğazları Belediyeler Birliği. (1987). Metropolitan Yönetim: Dünyada ve Türkiye’de. İstanbul.
• Milli Güvenlik Konseyi, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Tasarısı ve İçişleri Komisyonu Raporu. 21 Eylül 1981, 1/243. https://www.tbmm.gov.tr/ adresinden temin edilmiştir.
• Milli Güvenlik Konseyi’nin 34 Numaralı Kararı. Resmî Gazete, 17187, 11/12/1980.
• Oktay, T. (2008). Belediye Kurumunun Tarihsel Gelişimi. Bozlağan, R. ve Demirkaya, Y. (ed.), Türkiye’de Yerel Yönetimler. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. 119-156.
• Oktay, T. (2011), Osmanlı’da Büyükşehir Belediye Yönetimi: İstanbul Şehremaneti. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Oktay, T. (2015). Tanzimat'tan 21. Yüzyılda İstanbul'un Yönetimi, Yılmaz Ç. (Ed.), Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi: Siyaset ve Yönetim 2. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. 134-217.
• Oktay, T. (2016). 6360 Sayılı Kanun’a Dayalı Büyükşehir Belediye Reformunu Anlama ve Anlamlandırma. İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi (İSMUS), 1 (1). 71-131.
• Ortaylı, İ. (2000). Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Özgür, H. (2010). Metropolitan Alanların Yönetimi Deneyimi: Büyükşehir Modelinin Uygunluğu. Parlak B. (ed.), Yerel Yönetimler, Yerel Siyaset ve Kentsel Politikalar, Bursa: Dora yayıncılık, 334-358.
• Özgür, H. ve Yavuzçehre, P. S. (2016). Türkiye’nin Büyükşehir Belediyesi Sistemi:1982-2015, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 7 (1). 903-926.
• Planlama ve Uygulama Eşgüdüm Kurullarının Çalışma Yöntemlerine İlişkin Genelge. Resmî Gazete, 16828, 03/12/1979.
• Serçe, E. (1998). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmir’de Belediye (1868-1945). İzmir: Dokuz Eylül Yayınları.
• Şinik, B., Uçar, A. Y. ve Dik, E. (2016). 1924 ve 1926 Tarihli Belediye Kanunu Layihaları: Cumhuriyet Belediyecilik Anlayışının Kurucu Adımları. Çağdaş Yerel Yönetimler, 25 (2). 1-27.
• Tekel, A. (2002). Metropoliten Planlamanın Önemi ve Gerekliliği Üzerine, Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, 11 (1). 42-55.
• Tekeli, İ. (2009). Cumhuriyet’in Belediyecilik Öyküsü (1923-1990). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tekeli, İ. ve Ortaylı, İ. (1978). Türkiye’de Belediyeciliğin Evrimi: Belediyecilik Araştırma Projesi. Ankara: Türk İdareciler Derneği Bilimsel Araştırmalar Dizisi Birinci Kitap.
• Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü. (1972). İdarenin Yeniden Düzenlenmesi İlkeler ve Öneriler, İdari Reform Danışma Kurulu Raporu. Ankara.
• Yavuz, F. (1966). Türk Mahalli İdarelerinin Yeniden Düzenlenmesi Üzerine bir Araştırma. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Yedi İlde Büyükşehir Belediyesi Kurulması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname. Resmî Gazete, 21693, 09/09/1993.
• Yeni Belediye Kanunu Layihası. (1926). İstanbul Şehremâneti Mecmuası, Sene 2 (23), Temmuz.