Çatalhöyük Sembolizminde Kabartma Bezekli Çanak Çömlekler

Yıl 2021, Sayı: 3, 1 - 26, 31.12.2021

Canan Karataş Yüksel Çiler Çilingiroğlu

Öz

Anadolu’da MÖ 7. binyılın sonlarıyla MÖ 6. binyılın başlarına denk gelen ve konvansiyonel kronolojiye göre Geç Neolitik’ten Erken Kalkolitik Döneme geçişi yansıtan yüzyıllarda yaşamın birçok alanında belirgin değişim ve dönüşümler olmuştur. Orta ve Batı Anadolu Neolitik-Kalkolitik Dönem geçişine dair izler barındıran yerleşmelerde söz konusu değişimler mimari, mekan organizasyonu, gömü uygulamaları, sanat temsilleri, geçim ekonomisi ve yontmataş endüstrisinde olduğu gibi çanak çömlek üretimi ve kullanımında karşımıza çıkar. Konya Ovası’nda yer alan Çatalhöyük bu yüzyıllardaki teknolojik, ekonomik, sosyal ve ideolojik dönüşümün doyurucu arkeolojik kanıtlarla takip edilebildiği ender yerleşimlerden biridir. Diğer yerlerde olduğu gibi, tam da bu dönemde Çatalhöyük’te gözlenen çanak çömlek teknolojisi, mal grubu ve morfolojisindeki yeni unsurlar dikkat çekicidir. Biz bu çalışmada, Geç Neolitik-Erken Kalkolitik Döneme denk gelen Çatalhöyük Doğu Höyüğü’ndeki Doğu Alanı kazılarındaki bulgulardan yola çıkarak özel bir çanak çömlek grubuna dair yeni verileri paylaşmayı hedefliyoruz. Bu çanak çömlek grubu esasen monokrom ve bezeksiz bir karaktere sahip çanak çömlek repertuarı içinde az sayıda üretilmiş olarak karşımıza çıkan kabartma bezekli örneklerdir. Söz konusu örnekler nicelik olarak önemsiz görünse de, üzerlerindeki imge ve semboller dönemin ideolojik bakış açısını yansıtması ve Çatalhöyük’teki sembolizmin yansıtıldığı materyal kültürün değişimini göstermesi açısından önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Neolitik, çanak çömlek, sembolizm

Destekleyen Kurum

T.C. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, KOÇTAŞ AŞ, Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı

An Assessment of the Çatalhöyük East Area Relief Decorated Pottery

Öz

We introduce relief decorated pottery excavated in seasons 2018-2019 from the East Area in Çatalhöyük. These constitute a special group in the ceramic repertoire. These are found in small numbers throughout the Çatalhöyük seqeunce and do not make up an important section of the pottery production activities at the site. However the symbols found on those specimens are important to understand the symbolic world and ideologies of Neolithic groups. We discuss the possible meanings and context of these smybols in the light of newly excavated material from the site.

Anahtar Kelimeler

neolithic, pottery, symbolism

Kaynakça

• Arbuckle vd. 2014 B.S. Arbuckle- S.W.Kansa- E. Kansa- D. Orton- C. Çakırlar vd., “Data Sharing Reveals Complexity in the Westward Spread of Domestic Animals across Neolithic Turkey”, PLOS ONE 9(6): e99845. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0099845.
• Bıçakçı 2007 E. Bıçakçı, “Tepecik-Çiftlik”, Vor 12000 Jahren in Anatolien/12000 Yıl Önce Anadolu Die ältesten Monumente der Menschheit/İnsanlığın En Eski Anıtları, Badischen Landesmuseum Karlsruhe 2007, 470.
• Bogaard vd. 2009 A. Bogaard, M. Charles, K. Twiss, A. Fairbairn, N. Yalman vd. “Private pantries and celebrated surplus: storing and sharing food at Neolithic Çatalhöyük, Central Anatolia” Antiquity 83, 2009, 649-668.
• Cauvin 2000 J. Cauvin, The Birth of the Gods and the Origins of Agriculture. Cambridge: Cambridge University Press 2000.
• Cutting 2007 M. Cutting, “ Anadolu Neolitik Duvar Resimleri ve Kabartmaları: Çatalhöyük Resimleri”, 12.000 Yıl Önce Anadolu İnsanlığın En Eski Anıtları, T.C.Kültür ve Turizm Bakanlığı, Karlsruhe Baden Eyalet Müzesi, Germany 2007, 467-472.
• Czerniak- Pyzel 2017 L. Czerniak- J. Pyzel, “Late Neolithic Pottery at Çatalhöyük East” Painting Pots-Painting People: Late Neolithic Ceramics in Ancient Mesopotamia, (Ed. W. Cruells, I. Mateiciucová, O. Nieuwenhuyse), Oxford: Oxbow Books 2017, 93-106.
• Çamurcuoğlu 2015 D.S. Çamurcuoğlu, The Wall Paintings of Çatalhöyük (Turkey): Materials, Technologies and Artists, University College London, Institute of Archaeology, (Unpublished PhD Thesis) London 2015.
• Çilingiroğlu 2012 Ç. Çilingiroğlu, The Neolithic Pottery at Ulucak in Aegean Turkey. Organization of Production, Interregional Comparisons and Relative Chronology. British Archaeological Reports International Series 2426. Archaeopress. Oxford.
• Çilingiroğlu- Karataş Yüksel 2020 Ç. Çilingiroğlu, C. Karataş Yüksel, “Çatalhöyük 2019 Araştırma Raporu/Research Report 2019”, http://catalhoyuk.ege.edu.tr.
• Çilingiroğlu vd. Ç. Çilingiroğlu- A. Marciniak- C. Karataş Yüksel- Ö.F Türkan, “Çatalhöyük 2019”, Kazı Sonuçları Toplantısı, 42, Ankara, 2022 (Baskıda).
• Duru 2008 R. Duru, MÖ.8000’den MÖ. 2000’e Burdur Antalya Bölgesi’nin Altıbin Yılı, Antalya 2008.
• Düring 2001 B. S. Düring, “Social dimensions in the architecture of Neolithic Çatalhöyük”, Anatolian Studies, 51, 2001, 1-18.
• Eddisford 2011 D. Eddisford, “4040 Area: Building 77”, Çatalhöyük 2011 Archive Report, http://www.catalhoyuk.com/sites/default/files/media/pdf/Archive_Report_2011.pdf, 32-38.
• Erdoğu- Ulubey 2011 B. Erdoğu- A. Ulubey, “Colour Symbolism in the Prehistoric Architecture of Central Anatolia and Raman Spectroscopic Investigation of Ochre in Chalcolithic Çatalhöyük”, Oxford Journal of Archaeology, Vol. 30, 1, 2011, 1-11.
• Farid- McCann 2007 S. Farid- S. McCann, “Areas of Excavation 2007: 4040 Area”, Çatalhöyük 2007 Archive Report, http://www.catalhoyuk.com/sites/default/files/media/pdf/Archive_Report_2007.pdf, 21-96.
• Gimbutas 2001 M. Gimbutas, The Living Goddesses, London 2001.
• Hodder 1999 I. Hodder, “Symbolism at Çatalhöyük”, World Prehistory. Studies in Memory of Grahame Clark, Proceedings of the British Academy 99, (Ed. J. Coles, R. Benley and P. Mellars), Oxford: Oxford University Press 1999, 177-191.
• Hodder 2004 I. Hodder, “Women and men at Çatalhöyük”, Scientific American, Vol. 290, 2004, 76–83.
• Hodder 2006 I. Hodder, Çatalhöyük, Leoparın Öyküsü, İstanbul 2006.
• Hodder 2012 I. Hodder, “Çatalhöyük. A Summary of Recent Work Concerning Architecture”, Ahmet A. Tırpan’a Armağan / Festschrift for Ahmet A. Tırpan, (Ed. B. Söğüt), İstanbul: Ege Yayınları 2012, 303-314.
• Hodder 2014a I. Hodder, “Çatalhöyük: The Leopard Changes its Spots. A Summary of Recent Work”, Anatolian Studies, Vol. 64, 2014, 1-22.
• Hodder 2014b I. Hodder, Dolanıklık: İnsanlar ile Şeyler Arasındaki İlişkilerin Arkeolojisi, İstanbul 2014.
• Hodder- Meskell 2011 I. Hodder- L. Meskell, A “Curious and Sometimes a Trifle Macabre Artistry”: Some Aspects of Symbolism in Neolithic Turkey”, Current Anthropology, Vol. 52, No. 2, 2011, 235-263.
• House 2010 M. House, “4040 Area: Building 77”, Çatalhöyük 2010 Archive Report, https://www.catalhoyuk.com/sites/default/files/media/pdf/Archive_Report_2010.pdf, 31-42.
• Last 1998 J. Last, “A Design for Life. Interpreting the Art of Çatalhöyük”, Journal of Material Culture, Vol. 3, 3, 1998, 355-378.
• Marciniak 2017 A. Marciniak, “A History of the House at Late Neolithic Çatalhöyük”, Concluding the Neolithic: The Near East in the Second Half of the Seventh Millennium BCE, (Ed. A. Marciniak), Atlanta: Lockwood Press 2017, 137-162.
• Marciniak 2021 A. Marciniak, Neolithic Çatalhöyük and Outer World: The Origin, Rise and Demise of the Settlement in its Regional Context”, The Matter of Çatalhöyük: Reports from the 2009-2017 Seasons, (Ed. I. Hodder), British Institute at Ankara, Vol. 54, 2021, 31-44.
• Marciniak- Czerniak 2007 A. Marciniak- L. Czerniak, “Social Transformations in the Late Neolithic and the Early Chalcolithic Periods in Central Anatolia”, Anatolian Studies, Vol. 57, 2007,115-130.
• Marciniak vd. 2015 A. Marciniak- E. Asouti- C. Doherty- E. Henton, “The Nature of Household in the Upper Levels at Çatalhöyük”, Assembling Çatalhöyük, Themes in Contemporary Archaeology, Vol. 1, , (Ed. I. Hodder and A. Marciniak), EAA, New York 2015, 151-166.
• Mellaart 1966 J. Mellaart, “Excavations at Çatal Hüyük, Fourth Preliminary Report, 1965”, Anatolian Studies, Vol.16, 1966, 165-191.
• Mellaart 1967 J. Mellaart, Çatal Hüyük: A Neolithic Town in Anatolia, New York: McGraw Hill 1967.
• Nakamura- Meskell 2008 C. Nakamura- L. Meskell, “Figurines Report 2008”, http://www.catalhoyuk.com/sites/default/files/media/pdf/Archive_Report_2008.pdf, 193-203.
• Özdöl 2014 S. Özdöl, “Reconsidering the Late Neolithic Pottery of the Anatolian Plateau: Current Evidence from Çatalhöyük/Anadolu Platosu Geç Neolitik Çanak Çömleğinin Yeniden Değerlendirilmesi: Çatalhöyük’ten Mevcut Kanıtlar”, Tüba-Ar 17 (Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi 17), 2014, 25-47.
• Özdöl 2018 S. Özdöl, “Erbaba’dan İçi Buğday Dolu Minyatür Bir Çömlek ve Neolitik Dönemde Boğa Sembolizmi ve Ritüel”, Belleten, Cilt LXXXII, Sa. 293, 2018, 1-30. Özdöl- Tarkan 2009
• S. Özdöl- D. Tarkan, “East Mound Pottery 2013”, Çatalhöyük 2013 Archive Report, http://www.catalhoyuk.com/sites/default/files/media/pdf/Archive_Report_2013.pdf, 193-197.
• Özdöl vd. 2015 S. Özdöl- T. Carter- L. Czerniak- A. Marciniak, “The End of the Neolithic Settlement”, Assembling Çatalhöyük, Themes in Contemporary Archaeology, Vol. 1, (Ed. I. Hodder and A. Marciniak), EAA, New York 2015, 179-196.
• Öztan 2002 A. Öztan, “Köşk Höyük: Anadolu Arkeolojisine Yeni Katkılar”, Tüba-Ar 5 (Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi 5), 2002, 55-69.
• Öztan 2007a A. Öztan, “Köşk Höyük: Niğde- Bor Ovası’nda Bir Neolitik Yerleşim”, Türkiye'de Neolitik Dönem: Yeni Kazılar, Yeni Bulgular, (Ed. M. Özdoğan-N. Başgelen), İstanbul 2007, 223-236.
• Öztan 2007b A. Öztan, “Köşk Höyük”, Vor 12000 Jahren in Anatolien/12000 Yıl Önce Anadolu Die ältesten Monumente der Menschheit/İnsanlığın En Eski Anıtları, Badischen Landesmuseum Karlsruhe 2007, 469.
• Renfrew- Bahn 2017 C. Renfrew- P. Bahn, Arkeoloji: Kuramlar, Yöntemler ve Uygulama, İstanbul 2017.
• Robb 1998 J. Robb, “The archaeology of symbols” Annual review of Anthropology, Vol. 27, 1998, 329-46.
• Sağlamtimur 2012 H. Sağlamtimur “The Neolithic Settlement of Ege Gübre” The Neolithic in Turkey, (Ed. M. Özdoğan-N. Başgelen-P Kuniholm), İstanbul 2012, 197-225.
• Tarkan 2015 D. Tarkan, Doğu Çatalhöyük Neolitik Dönem Çanak Çömleğinin Kil Kullanımı ve Kaynakları Bakımından İncelenmesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı, Tarih Öncesi Arkeolojisi Bilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek LisansTezi), İstanbul 2015.
• Twiss- Russell 2009 K.C. Twiss- N. Russell, “Taking the Bull by the Horns: Ideology, Masculinity, and Cattle Horns at Çatalhöyük (Turkey)”, Paléorient, Vol. 35, No.2, 2009, 19-32. van Dijk-Coombes 2018
• R. M. van Dijk-Coombes, “Mesopotamian Gods and the Bull”, Sociedades Precapitalistas, 8(1), 1-14, 2018. http://www.memoria.fahce.unlp.edu.ar/art_revistas/pr.9363/pr.9363.pdf.
• Yalman 2009 N. Yalman, 2009. “2009 Pottery Archive Report”, Çatalhöyük 2009 Archive Report, http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2009, 95-101.
• Yalman vd. 2013 N. Yalman- D. Tarkan- H. Gültekin, “The Neolithic Pottery of Çatalhöyük: Recent Studies”, Substantive Technologies at Çatalhöyük: Reports from the 2000–2008 Seasons, (Ed. I. Hodder), Çatalhöyük Research Project Series, Vol. 9, BIAA Monograph No. 48, British Institute at Ankara; Monumenta Archaeologica 29, Los Angeles 2013, 143-182.