Evaluation of the Effects of the Current Functions of Istanbul Asitane-type Mevlevihane Buildings on the Intangible Cultural Qualities of Mevlevism

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 3, 278 - 303, 10.01.2025

Murat Arapoglu

https://doi.org/10.56590/stdarticle.1523975

Öz

The Purpose of the Study: Mevlevism, which developed in the XIII th century, has been active for about seven centuries in a wide geography covering Anatolia, the Middle East and the Balkans, and in this process, Mevlevis have established about 140 Mevlevihane. In 2008, UNESC0 accepted the Mevlevi culture to the list of "Masterpieces of Oral and Intangible Cultural Heritage of Humanity". Following these developments, the current status of mevlevihane buildings, the tangible space of Mevlevism, has become a topic of public debate. In 1925, after the law on the closure of dervish lodges, lodges and tombs, the activities of the order were terminated within the borders of the Republic of Turkey, some of the buildings were abandoned, others were used as masjids or with functions not included in their content. By analyzing the changes in the architectural features of the buildings in the historical process, the current uses of the buildings will be determined. The effects of the current functions of the spaces in Mevlevihanes on their tangible and intangible qualities will be evaluated.

Literature Review/Background: Since they are defined as the asitane type within the Mevlevi order and at the same time they were established in the imperial capital, the spaces where the activities of the intangible qualities of the order were carried out in four asitane-type mevlevihane in Istanbul were analyzed.

Method: In the literature review, written and visual sources related to the buildings were accessed, the changes that the buildings have undergone were revealed and their current functions were determined. The relations of the current functions of the spaces with the city life were interpreted together with the current news in the media and other observations. On the plan showing the functions of the buildings in Mevlevihanes, their conditions before and after 1925 were analyzed comparatively, and the effect of current functions on the preservation of intangible qualities was opened to discussion.

Results: After the law enacted in 1925, the use of Mevlevihanes with functions that are not in their content has caused damage to the intangible qualities of Mevlevi culture. In the first quarter of the XXI century, it has been observed that the use of the new functions of the places in the context of the purposes that are at the core of the order contributes to integrated conservation solutions.

Conclusion: Mevlevism differs from other orders in that it has spaces with unique architectural features where its abstract qualities are performed. The buildings include spaces where artistic activities and the rules of dervish education are taught. In mevlevihane buildings used with new functions, decisions that can protect the tangible and intangible qualities of the order together should be among the criteria to be considered in the design process.

Anahtar Kelimeler

Mevlevism, Mevlevihane of Istanbul, Asitane, Cultural Heritage, Tangible and Intangible Heritage

İstanbul Asitane Tipi Mevlevihanelerin Güncel İşlevlerinin Mevleviliğin Somut Olmayan Kültürel Niteliklerine Etkilerinin Değerlendirilmesi

Öz

Giriş ve Çalışmanın Amacı: XIII. yüzyılda inkişaf eden Mevlevilik Anadolu, Ortadoğu ve Balkanları kapsayan geniş bir coğrafyada yaklaşık yedi asır faaliyet göstermiş, bu süreçte Mevleviler yaklaşık 140 adet mevlevihane kurmuştur. UNESC0 2008 senesinde Mevlevi kültürünü “İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Kültürel Mirasının Başyapıtları” listesine kabul etmiştir. Yaşanan bu gelişmeler sonrasında mevleviliğin somut mekânı mevlevihanelerin güncel durumları kamuoyunun gündeminde tartışılır hale gelmiştir. 1925 senesinde tekke, zaviye ve türbelerin kapatılması kanunu sonrası Türkiye Cumhuriyeti sınırlarında tarikatın faaliyetlerine son verilmiş, yapıların bir kısmı terk edilmiş, diğerleri mescit veya muhteviyatında bulunmayan işlevlerle kullanılmıştır. Tarihsel süreçte yapıların mimari özelliklerindeki değişimler incelenerek, yapıların güncel kullanımları tespit edilecektir. Mevlevihanelerdeki mekânların güncel işlevlerinin somut ve soyut niteliklerine olan etkileri değerlendirilecektir.

Kavramsal/Kuramsal Çerçeve: Mevlevilik tarikatı içerisinde asitane tipi olarak tanımlanmaları ve aynı zamanda imparatorluk baş şehrinde tesis edilmiş olmaları hasebiyle İstanbul’da yer alan asitane tipi dört mevlevihanede tarikatın somut olmayan niteliklerine ait faaliyetlerin yapıldığı mekânlar incelenmiştir.

Yöntem: Literatür taramasında yapılarla ilgili yazılı ve görsel kaynaklara ulaşılmış, yapıların geçirdiği değişimler ortaya konulmuş, güncel işlevleri tespit edilmiştir. Mekânların güncel işlevlerinin şehir hayatıyla ilişkileri medya araçlarındaki güncel haberler ve diğer gözlemlerle beraber yorumlanmıştır. Mevlevihanelerdeki yapıların fonksiyonlarını gösteren plan üzerinde 1925 öncesi ve sonrası durumları karşılaştırmalı olarak analiz edilmiş, güncel işlevlerin somut olmayan niteliklerin korunmasına etkisi tartışılmaya açılmıştır.

Bulgular: 1925 yılında yürürlüğe giren kanun sonrası mevlevihaneler muhteviyatında olmayan işlevlerle kullanılması Mevlevilik kültürüne ait somut olmayan niteliklerin zarar görmesine neden olmuştur. XXI. Yüzyılın ilk çeyreğinde mekânların yeni işlevlerinin tarikatın özünde olan gayeler bağlamında kullanımının bütünleşik koruma çözümlerine katkı sağladığı görülmüştür.

Sonuç: Mevleviliğin diğer tarikatlardan farkı soyut niteliklerinin icra edildiği kendine özgü mimari özellikleri olan mekânlara sahip olmasıdır. Yapılarda sanatsal faaliyetleri kapsayan, derviş eğitiminin kurallarının öğretildiği mekânlar yer alır. Yeni işlevlerle kullanılan mevlevihanelerde tarikatın somut ve somut olmayan niteliklerini bir arada koruma altına alabilecek kararlar tasarım sürecinde dikkate alınması gereken kriterler arasında olmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Mevlevilik, İstanbul Mevlevihaneleri, Asitane, Kültür Mirası, Somut ve Somut Olmayan Kültürel Miras

Kaynakça

• AKBAŞ, N.D. (2016). Kültür endüstrisi bağlamında Mevlana’nın yeniden üretimi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Doğuş Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• AKMAZ, A. , SÜRME M.(2019). Somut Olmayan Kültürel Miras Kapsamında Mevlevi Sema Törenleri, The Journal of Academic Social Science, 84(84), 425-431.
• ANADOLU AJANSI (2024). 10.05.2024 tarihinde https://www.aa.com.tr/tr/kultur/kasimpasa-mevlevihanesi-99-yilin-ardindan-acildi/3216463 adresinden erişildi.
• ARAPOĞLU, M. (2010) Üsküdar Mevlevihane’sinin tarihsel gelişimi ve yeniden değerlendirilmesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Haliç Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• ARPAGUŞ, S. (2014). Galata Mevlevîhane’si örneğinde İstanbul Mevlevîliğinin kültürel hayata etkisi, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, S. 33 s. 17-37.
• BADEMCİ, F. (2018). Mevleviliğin somut ve somut olmayan kültürel mirasının bütünleşik korunması; Konya Örneği, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Anadolu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Eskişehir.
• ÇAKMAKTAŞ, B. (2023). Tekke ve Zaviyelerin Kapatılmasından Sonra Türkiye Mevlevihanelerinin Durumu, TYB Akademi Dil Edebiyat & Sosyal Bilimler Dergisi, (39).
• ERDOĞAN, M. (1975-76). Mevlevi Kuruluşları Arasında İstanbul Mevlevihaneleri, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S:4-5, İÜ Edebiyat Basımevi, İstanbul.
• EYİCE, S. (2003) Kayserili Mehmed Ağa, TDV İA, c. XXVII, İstanbul, s. 430
• FSMVÜ (2024) https://fsmsem.fsm.edu.tr/FSM-SEM-Foto-Galeri-Mekan-Resimleri--Topkapi-Yerleskesi-Egitim-Mekanlarimiz adresinden erişildi
• GÖLPINARLI, A. (2006). Mevlana’dan Sonra Mevlevilik, İnkılâp Kitabevi, İstanbul
• IŞIN E. ( 1995). İstanbul'da Gündelik Hayat, İletişim Yayınları, İstanbul
• İBŞB, (2016). Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Koruma Uygulama ve Denetim Büroları (KUDEB) Arşivi, İstanbul Mevlevihaneleri Belgeleri, İstanbul.
• İNSAN VE İRFAN VAKFI (2024) 11.06.2024 tarihinde http://iletisim.insanveirfan.org/sites/default/files/2024-04/Ocak-Subat-Mart-Nisan-Bulteni-2024_0.pdf adresinden ulaşıldı
• İNALCIK, H. (2005). Osmanlı imparatorluğu: Klasik çağ (1300-1600), Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul
• İSTEV (2024). 12.05.2024 tarihinde https://istev.org.tr/tr-tr/hakkimizda_detay.aspx?id=340 adresinden erişildi
• KARPUZ, H. (2007). Konya Mevlana dergâhının mimari yapısı, M. Bayyiğit (Ed.). , Mevlana Ocağı, s. 19-39.
• KOCADAĞ, B. (1998) Şah kulu Sultan Dergâhı ve İstanbul Bektaşi Tekkeleri, Can Yayınları, İstanbul
• ÖNDER, M. (1992). Yüzyıllar boyunca Mevlevilik. Dönmez Yayınları, Ankara
• ÖSEN, S. (2011). 19. yüzyıl Osmanlı devlet ve toplum hayatında Mevlevilik, (Yayınlanmamış doktora tezi), Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Kayseri.
• ÖZÇELİK, M. (2012) Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Mevlana, Mevleviler ve Mevlevihaneler, Rumi yayınları, Ankara
• ÖZDEMİR, Y. (2010). Galata Mevlevihanesi müzesi koleksiyonlarının çağdaş müzecilik anlayışı içinde değerlendirilmesi, (Yayınlanmamış yüksek lisans Tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• PALA AZSÖZ, G. (2018). İstanbul Mevlevihanelerinde mimari düzen ve Beşiktaş Mevlevihanesi , (Yayımlanmamış doktora tezi) , Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• TANMAN, M. Baha. (1991) “Bahariye Mevlevihanesi”, TDVİA, c IV, İstanbul
• TANMAN, M. Baha. (1992) “Beşiktaş Mevlevihanesi”, TDVİA, c V, İstanbul
• TANMAN, M. Baha. (1994) İstanbul Mevlevihaneleri, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, c.14, İstanbul 1994, s.177-178
• TANMAN, M. Baha. (1996) “Galata Mevlevihane’si”, TDVİA, C. XIII, İstanbul
• TANMAN, M. Baha. (1998) “Âbid Çelebi Tekkesi” TDVİA, c. I, İstanbul
• TANMAN, M. Baha. (2015) “İstanbul Tekkeleri”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, İBB Kültür Yayınları, c. VIII, s112-115
• TANRIKORUR, B. (2000) Türkiye Mevlevihanelerinin mimari Özellikleri, (Yayınlanmamış doktora tezi), Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• TOP, H. H. (2001). Mevlevi usul ve adabı, Ötüken Neşriyat, İstanbul ULUSLARARASI MEVLANA VAKFI (2025) 25.05.2024 tarihinde https://mevlanavakfi.com.tr adresinden erişildi
• ÜNAL, N. (2007) Yenikapı Mevlevihane’sinin tarihsel gelişimi ve Harem Konağı'nın restitüsyon projesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• YÜCEL, E. (2004). İstanbul Mevlevihaneleri, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İstanbul.
• ZİYA, M. (1983) Yenikapı Mevlevihanesi, Tercüman Yayınları, İstanbul.