Afrika Kıtası'nda Faaliyet Gösteren Muhtâriye Tarikatının Virdi

Yıl 2024, , 237 - 260, 31.12.2024

Mustafa Polat

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1554769

Öz

Kur’an-ı Kerîm'de, virdin anlamını açıklayan zikir sözcüğü, birçok âyette geçmektedir. Hz. Resûlullah (s.a.v) ise hadislerinde gizli, açık, tek ve toplu olarak yerine getirilen her türlü zikri övmüş ve tavsiye etmiştir. Bunun yanı sıra sahâbeler arasında vird için örnek teşkil eden birçok uygulama bulunmaktadır. Bu vird pratiği, tehlil, tekbir, Kur’an-ı Kerîm tilaveti, nafile namaz kılma ve tövbe-istiğfar gibi ibadetlerin yapılmasıyla gerçekleşir. Temel maksat, bireyin kendisini Allah'a daha yakın hissetmesi, mânevî bir bağ kurması ve nefsini arındırmasıdır. Bu hedefler, tasavvuf geleneğinde öne çıkan amaçlardan biridir ve bireyin içsel dönüşümünü teşvik etmek için bir araç olarak kullanılır. Dolayısıyla vird, tasavvuf öğretilerini takip edenler için mânevî ilerlemeyi teşvik eden bir ibadet pratiğidir. Bundan dolayı her tarikat, kendine özgü evrâd ritüelleri oluşturmuş ve bu evrâdların uzunluğu ile tekrar etme sıklığı farklılık göstermiştir. Hatta aynı tarikatın farklı kollar arasında bile bu farklılıklar gözlemlenebilir. Bu bağlamda çalışma, tasavvufî zikir pratiklerinin tarihsel ve bölgesel farklılıklarını anlamaya katkıda bulunmayı hedeflemektedir. Kâdiriyye tarikatı ve alt kollarına odaklanarak, evrâd uygulamalarında meydana gelen değişimlerin tarikatların mânevî yapısı üzerindeki etkileri analiz edilmiştir. Araştırma, tarihsel belgeler, tarikat liderlerine ait yazılı eserler ve zikir pratiklerine dair sözlü gelenekler gibi birincil ve ikincil kaynaklara dayanılarak analitik bir yöntemle yürütülmüştür. Bu yönüyle çalışma, yalnızca tasavvuf tarihine değil, aynı zamanda zikir pratiklerinin sosyo-kültürel boyutlarına da ışık tutmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Muhtâriye, Vird, Zikir Meclisi, Kıyam, Ku‘ud.

THE WIRD OF THE MUHTĀRIYYA ORDER OPERATING IN THE AFRICAN CONTINENT

Öz

In the Qur'an, the term dhikr, which elucidates the meaning of a regular litany (wird), is mentioned in numerous verses. The Prophet Muhammad (peace be upon him) praised and recommended all forms of dhikr—whether performed openly or privately, individually or collectively—through his sayings. Beyond the scriptural foundations found in various Quranic verses and Prophetic traditions, numerous practices among the Companions exemplify the performance of daily awrad (plural form of wird). This devotional practice encompasses acts such as the recitation of tahlil (proclaiming the oneness of Allah), takbir (proclaiming Allah’s greatness), Quranic recitation, voluntary prayers, and repentance. The primary objective of awrad is to enable individuals to feel closer to Allah, establish a spiritual connection, and purify their souls. These aims align with the prominent goals of Sufi tradition, where litany serves as a vehicle for promoting inner transformation. Consequently, for followers of Sufi teachings, wird represents a vital spiritual discipline that fosters personal development. Each Sufi order has thus developed its distinctive awrad rituals, varying in length and frequency of repetition. Even within branches of the same order, differences in these rituals can be observed. In this context, the study aims to contribute to understanding the historical and regional differences in Sufi dhikr practices. By focusing on the Qadiriyya order and its sub-branches, the changes in awrad practices and their effects on the spiritual structure of these orders are analyzed. The research has been conducted through an analytical method, utilizing primary and secondary sources such as historical documents, written works by order leaders, and oral traditions related to dhikr practices. In this respect, the study aims to shed light not only on the history of Sufism but also on the socio-cultural dimensions of dhikr practices.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Muhtāriyya, wird, dhikr assembly, standing (qiyam), sitting (qu’ud).

Kaynakça

• Abdulbaki, Muhammed Fuad. el-Muʿcemü’l-Müfehres li-Elfâzı’l-Kur’ân. Kahire: Daru’l-Hadis, 1945.
• Abdulkadir b. Abdullah b. Kasım İsa el-Aziz, Abdülkadir İsa. Hakâik ani’t-tasavvuf. Haleb: Daru’l-İrfan, 2001.
• Abdülkadir İsa, Abdulkadir b. Abdullah b. Kasım İsa el-Aziz. Hakâik ani’t-Tasavvuf. Haleb: Daru’l-İrfan, 2001.
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. Kahire: Mektebetü’l-Kahire, 1. baskı, 1958.
• Akçiçek, Abdulkadir. Halvetiyye Tarikatı ve Kolları. İstanbul: MÜİF Yayınları, 2011.
• Akçiçek, Abdülkadir. Tasavvuf ve Zikir Pratikleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 2007.
• Azîzüddin, Nesefî. Tasavvufta İnsan Meselesi İnsân-ı Kâmil. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1980.
• Baumann, H.– Westermann, D. Les peuples et les civilisations de l’Afrique. Paris: y.y., 1948.
• Bedevî, Ahmed. Hizb-i Kebîr. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 2001.
• Beyhakî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Hüseyn. Şuʿabü’l-Îman. thk. Abdülkadir Ata. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Bedevî, Ahmed. Hizb-i Kebîr. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 2001.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Ruhul-Beyân Tefsiri. İstanbul: Kırmızı Yayınları, 1996.
• Cezûlî, İbrahim. Delâilü’l-Hayrât. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Emâl Tîbî. el-Kevkebü’l-vakad fî zikri fezaili’l-meşâyih ve hakâiki’l-evrâd li’l-Muhtâr b. Ahmed b. Ebî Bekir el-Küntî. Cezayir: Ebu Bekir Belkaid Üniversitesi, 2018.
• Esmâ, Fetuşi-Necat, Cuder. Eş-Şeyh el-Muhtar el-kebir el-küntî ve devruhu’l-‘ilmiyye fi’s-Sehrâi’l-Kubrâ. Cezayir: Cilâli Bune’ame Üniversitesi, 2015.
• Fâzlı Paşa, Seyyid. Şerh-i Evrâd-ı Mevlânâ. İstanbul: Rumi Yayınlar, 1283.
• Gazzali, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b Muhammed b Muhammed b Ahmed. İhyau ulumi’d-din. çev. Ahmed Sedaroğlu. İstanbul: Merve Yay., 1975.
• Gazzali, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b Muhammed b Muhammed b Ahmed, İhyau ulumi’d-din. Beyrut: Darü’l-Marife, 1985.
• Geylânî, Abdülkâdir-i. Futûhü’l-Ghayb. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1980.
• Hamdi, Ahmed. el-Muhtar el-kebir el-küntî et-tasavvuf ve’l-ilmu bi Azavadi İfrikya, (Hayatu’ş-Şeyh Sîdî Muhtar el-küntî es-siyasîyye ve’l-ilmîyye). Moritanya: Daru Kavâfil, 2008.
• Hamel, Chouki. Morocco, Black: A History of Slavery, Race, and Islam. New York: Cambridge University Press, 2014.
• Hicâb, Ahmed. Bedeviyye Tarikatı ve Evrâdı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Füsûsu’l-Hikem. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• İbn Atâullah, İskenderî. Tasavvufî Hikmetler. çev. Mustafa Kara. İstanbul: Dergah Yayınları, 1990.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. Sünen İbn Mâce. İstanbul: Kader Yayınları, 1997.
• İbnü’l-Hatîb, Lisânüddin. Ravżatü’t-Taʿrîf, nşr. Muhammed el-Kettânî. Beyrut: y.y., 1993.
• İz, Mahir. Tasavvuf Mâhiyeti, Büyükleri ve Tarikatlar. İstanbul: Düzdağ Kitapevi, 2012.
• Kara, Mustafa. Dervişin Hayatı Sûfinin Kelâmı Hal Tercümeleri Tarikatlar Istılahlar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.
• Kara, Mustafa. “Evrâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/533-535. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kara, Mustafa. Metinlerle Günümüz Tasavvuf Hareketleri (1839-2000). İstanbul: Dergah Yayınları, 2010.
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları, 2004.
• Karamustafa, Ahmet. İslam’da Manevi Hayat. çev. Mehmet Demirci. İstanbul: İz Yayıncılık, 2002.
• Kâşânî, Abdürrezzâk. Tasavvuf Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: y.y., 2004.
• Kur’an-ı Kerîm ve Meal-i İcmali. haz. Nusrettin Boleli-Niyazi Beki. İstanbul: Tenvir Neşriyat, 2002.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. er-Risâle. thk. Abdülhalim Mahmud ve Mahmûd b. Şerîf. Kahire: Daru’l-Kütübi’l-Hadisiyye, 1972.
• Kuşeyrî, Abdulkerim. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risalesi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2019.
• Küntî, Muhammed Halife. Cünnetü’l-Mürid Dûne’l-Merid. thk. Muhammed el-Mehdavi. Meğrib: Daru Ebi Rekâk, 2011.
• Küntî, Sîdî Muhtar b. Ahmed b. Ebû Bekir. Hizbu’l-muğnî. thk. Memun Muhammed Ahmed. b.y.: Hazânetu’l-Âmme Fasî Kütüphanesi, 222 ك.
• Küntî, Sîdî Muhtar b. Ahmed b. Ebû Bekir. el-Ecibetu’l-Ebâtîye. thk. Memûn Muhammed Ahmed el-Küntî. Cezayir: Daru’l-Beyda, 2011.
• Küntî, Sîdî Muhtar b. Ebû Bekir el-Küntî. el-Cüratü’s-Şâfîyye ve’n-Nasîhetü’l-Kâfiyye. b.y.: y.y., 2016.
• Küntî, Sîdî Muhtar b. Ahmed. Keşfü’n-nikâb ‘an esrâri Fâtihati’l-Kitâb. b.y.: Hazânetü’l-Alâlu’l-Fasî Kütüphanesi, 828 ع.
• Küntî, Sîdî Muhtar b. Ahmed. Fethu’l-Vedûd Şerhu’l-Maksûr ve’l-Memdûd. thk. Muhammed Ahmed. Kahire: Mektebetü’l-Sikâfedi’l-Dîniyye, 2002.
• Küntî, Sîdî Muhtar b. Ahmed. Nefhetu’t-tayyib fî’s-selati alâ’n-Nebîyyi’l-Habîb. b.y.: Hazânetu’l-Âmme Fasî Kütüphanesi, 222 ك.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kūtu’l-Kulûb fî mu’âmeleti’l-mahbûb ve vasfi tarîki’l-mürîd ilâ makāmi’t-tevhîd. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kütübü’l-İhya (İhya’u Ulûmi’d-Dîn’in Şerhi). İstanbul: Klasik Yayınları, 2004.
• Nisâbûrî, Hâkim. el-Müstedrek ʿale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdul Kadir Ata. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1990.
• Nakşibend, Muhammed Bahaeddin. Mektubat-ı Nakşibendî. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Mevlânâ, Celâleddin Rûmî. Divan-ı Kebir. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Müslim b. el-Haccâc. Kûtü’l-kûlüb. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2001.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîh Müslim. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2001.
• Mûsâdife, Zeynep. el-Fikru’s-sûfî ’inde’ş-şeyh Sidî el-Muhtar el-küntî. Cezayir: Ebû Bekir Belkâid Üniversitesi, 1432.
• Hunwick, John O. West Africa, Islam, and the Arab World: Studies in Honor of Basil Davidson. Princeton: Markus Wiener Publishers, 2006.
• Ould Sidi, Ali. Sîdî Muhtar el-Küntî ve Batı Afrika'da Tasavvufun Etkisi. çev. Mehmet Ali Doğan. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• Öngören, Reşat. “Zikir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/409-412. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Özköse, Kadir, Libya’da Tasavvufi Hayat, Ensar Yayıncılık. İstanbul: y.y., 2000.
• Öztürk, Yaşar Nuri. Kur’an-ı Kerim ve Sünnete Göre Tasavvuf. İstanbul: Esma Yayınları, İstanbul, İstanbul. Schimmel, Annemarie. Tasavvufun Boyutları: İslam’da Mistisizm Üzerine Bir Çalışma. çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2001.
• Schimmel, Annemarie. Tasavvufun Boyutları: İslam’da Mistisizm Üzerine Bir Çalışma. çev. Süleyman Ateş. İstanbul: y.y., 1972.
• Selvi, Dilaver. Kaynaklarıyla Tasavvuf. İstanbul: Semerkand Yay., 2013.
• Sîdî Muhtar b. Ahmed b. Ebubekir el-Küntî. el-Ecibetu’l-Ebatiye. thk. Memûn Muhammed Ahmed el-Küntî. Cezayir: Daru’l-Beyda, 2011.
• Sühreverdi, Ebu Hafs Şehabeddin Ömer b Muhammed. Avarifü’l-maarif : Marifet İhsanları. İstanbul: Umran Yayınları, 1988.
• Şerif Efendi, Mehmed. Risale-i Tarîkat-ı Nakşibendiye. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1911.
• Şirvânî, Yahyâ. Virdü’s-Settâr. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Hacı Selim Ağa Koleksiyonu, 34/52, 12b-16a.
• Tek, Abdurrezzak. Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarikatlar. Bursa : Bursa Akademi, 2016.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa. Câmiʿu’t-Tirmizî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Uludağ, Süleyman. “Hizb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/182-183. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Uludağ, Süleyman. Nakşibendîlik ve Sûfî Eğitim Yöntemleri. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1994.
• Uludağ, Süleyman. Mevlevilik: İnanç ve Pratikler. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1997.
• Uludağ, Süleyman. Şâzelîlik ve Tasavvuf. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1998.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvufî Düşünce ve İbadet Anlayışı. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2010.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2002.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Marifet Yayınları, 1991.
• Yıldız, Mehmet. Kur’ân-ı Kerîm’de Zikir Kavramı. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Yılmaz, Hasan Kamil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1997.
• Yılmaz, Hasan Kamil. Evrâd ve Ezkar. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2005.
• Yüce, Ahmet. Zikir ve Tasavvuf Uygulamaları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015.