The Thought of Trouble and Test in Taṣawwuf

Yıl 2021, Sayı: 10, 9 - 47, 29.06.2021

Muammer Cengiz

https://doi.org/10.46231/sufiyye.958776

Cited By: 2

Öz

Even though trouble and test are considered as a mutual concept in Islamic thought, they are mostly scanned more conceptually in Ṣūfī literature. Still, this topic has not yet been sufficiently emphasized in the academic studies of Taṣawwuf. In this context, a chronological reading based on the Taṣawwuf literature is made on the understanding of trouble and test. For this, firstly, it has been focused on determining the conceptualization of trouble and test in the literature of Taṣawwuf and emphasized correlations of other Taṣawwuf related terms to those two concepts. Covering Taṣawwuf Literature, detailed information is given and some keynotes are underlined about the texts related to trouble and testing, starting from the main written sources of the formation period of Taṣawwuf. In order to determine whether the ideas in the classical period on the axis of trouble and test have changed to a different understanding and expression over time, the views of Ṣūfīs from different periods and geographies are included in the research. Thus, it is observed how different periods of the history of Taṣawwuf are connected over the same topic. Since the discourses on trouble and test is rather terms explaining the connection between God and human by the Ṣūfīs, the subject is mostly shaped by interpretations along this line. Therefore, the contribution of Taṣawwuf to religious thought and discourse is tried to be revealed through the terms of trouble and test.

Anahtar Kelimeler

Taṣawwuf, Trouble, Test, Allah, Human.

Tasavvufta Belâ ve İmtihan Telakkisi

Öz

Belâ ve imtihan İslâm düşüncesi açısından müşterek bir tema gibi gözükse de kavramsal olarak daha çok tasavvuf metinlerinde işlenmiş bir konudur. Buna karşın akademik tasavvuf araştırmaları içerisinde üzerinde yeterince durulmuş bir mesele değildir. Elinizdeki çalışmada tasavvuf târihinde oluşan belâ ve imtihan telakkisi üzerine literatüre dayalı kronolojik bir okuma yapılmıştır. Bu çerçevede öncelikle belâ ve imtihanın tasavvuf literatüründe nasıl bir içerik eşliğinde kavramlaştığının tespitine odaklanılmış ve bu iki kavramla irtibatlı diğer tasavvuf terimlerine işaret edilmiştir. Tasavvuf kitâbiyatı içinde belâ ve imtihan temalı metinler hakkında bilgi verilerek tasavvufun teşekkül dönemindeki eserlerden hareketle belâ ve imtihan konusundaki temel vurgular üzerinde durulmuştur. Belâ ve imtihan eksenindeki klasik dönemdeki fikirlerin zaman içinde farklı bir anlayış ve üslûp çeşitliliği ortaya çıkarıp çıkarmadığını tespit etme amacına istinaden tasavvuf târihinin farklı dönem ve coğraflarından konuya dair yaklaşımları bulunan sufilerin görüşlerine yer verilmiştir. Böylece aynı mesele üzerinden tasavvuf târihinin farklı dönemlerinin nasıl birbirine bağlandığı müşahede edilmiştir. Belâ ve imtihan hakkındaki söylem alanının sûfilerce daha ziyade Allah-insan irtibatını açıklayan terimler olması cihetiyle konu daha çok bu çizgideki yorumlarla şekillenmiştir. Bu minval üzere tasavvufun dînî düşünce ve söylem alanına yaptığı katkı belâ ve imtihan terimleri üzerinden açığa çıkarılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Belâ, İmtihan, Allah, İnsan.

Kaynakça

• Abdüsselam, İzzeddin. el-Fiten ve’l-belâyâ ve’l-mihen ve’r-rezâya. thk. Iyad Halid et-Tabba. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1992.
• Abdüsselam, İzzeddin. Fevaidü'l-Belva ve'l-Mihen. thk. Abdürrahim Ahmed Kamhiyye. Humus: Dârü'n-Nabiga, ts.
• Akpınar, İsa. Klasik Türk Şiirinde Tevhid: Başlangıçtan XVI. Asrın Sonuna Kadar. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2017.
• Ankaravî, İsmail. Minhâcü’l-Fukarâ. haz. Safi Arpaguş. İstanbul: Vefa Yayınları, 2008.
• Apaydın, H. Yunus. “İzzeddin İbn Abdüsselam”. Türkiye Diyanet Vakı İslâm Ansiklopedisi. 19/284-287. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Bâharzî, Ebü’l-Mefâhir Yahyâ. Evrâdü’l-Ahbâb ve Fusûsü’l-Âdâb. haz. İrec Afşar. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran, 1345/1966.
• Başer, Hacı Bayram. “Tasavvufu Önceleyen Dönemde Ahlâk Literatürü: Kitâbü’z-zühd’ler”. ed. Ömer Türker - Kübra Bilgin, Ankara: Nobel Yayınları, 2015.
• Başer, Hacı Bayram. “Yükümlü Varlıktan Varlığın Gayesi Olan İnsana: Tasavvufta İnsan Tanımlarının Dönüşümü Üzerine Bir Değerlendirme”. İnsan Nedir?: İslâm Düşüncesinde İnsan Tasavvurları. ed. Ömer Türker - İbrahim Halil Üçer. 506. İstanbul: İlem Yayınları, 2019), 506.
• Başer, Hacı Bayram. Sünni Tasavvufun Teşekkül Sürecinde Şeriat-Hakikat İlişkisi Sorunu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Başoğlu, Tuncay. “Belâ”. Temel İslâm Ansiklopedisi. 1/446-449. İstanbul: İsam Yayınlar, 2019.
• Başoğlu, Tuncay. “Fitne”. Temel İslâm Ansiklopedisi. 3/88-91. İstanbul: İsam Yayınlar, 2019. .
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Dini ve Felsefi Ahlak Lügatçesi. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1967.
• Celvetî, Mehmed Muizzüddîn. Hüdâyî’nin Vâkıât-ı Üftâde Tecümesi. haz. Zehra Gökmen Çakır. İstanbul: Eflaun Kitap, 2020.
• Cengiz, Muammer. “Meydân-ı İmtihânın Muvâzenesi: Esbâba Tevessül Takdîre Rızâ”, Din ve Hayat: İstanbul Müftülüğü Dergisi 41 (2020), 26-31.
• Çağrıcı, Mustafa. “Fitne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/156-159. İstanbul: TDV Yayınları. 1996.
• Çağrıcı, Mustafa. “Gurur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/212-213. İstanbul: TDV Yayınları. 1996.
• Çağrıcı, Mustafa. “Musibet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/255-256. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Çakmaklıoğlu, M. Mustafa. Tasavvuf. Ankara: Bilay Yayınları, 2020.
• Çelebi, İlyas. “Fiten ve Melahim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/149-153. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Çetin, Rabiye. “Kur’ân-ı Kerim Bağlamında Kader-İmtihan İlişkisi”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/4 (2016), 780-800.
• Çoban, Ali. “Mihnet Dönemi Sûfîliğinde Savunma Amaçlı Akâid Yazıcılığı: XVII. Yüzyıl Osmanlı’sında İki Sûfî İki Eser”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 36 (2015), 1-30.
• Darkavî, Şeyh el-Arabî. Mecmûât-i Resâil-Bir Mürşidin Mektupları. çev. A. Cüneyd Köksal vd. İstanbul: İnsan Yayınları, 6. Basım, 2012.
• Demir, Osman. “Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiye’sine Akâid-Kelâm Literatürü: Kişiler, Eserler ve Gelenekler Üzerinden Bir Hâsıla”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/27 (2016), 9-52.
• Demirli, Ekrem. “Tasavvufun Bir Din Bilimi Haline Gelmesi: Ümmi Geleneğin Dönüşme Süreci ve Nesnel Bilim Alanının Genişlemesi”. Journal of Balkan Studies 1 (2021), 7-37.
• Dihlevi, Şah Veliyyullah. Hüccetullahi'l-baliğa. çev. Mehmet Erdoğan. 2 Cilt İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Efil, Şahin. “İbn Arabî’ye Göre Tasavvuf Felsefesinde Kötülük Problemi ve Teodise”, Türk Felsefe Derneği Yayını: Felsefe Dünyası 53 (2011), 92-110.
• Erbilî, Muhammed Es’ad. Mektûbat. haz. Kamil Yılmaz - İrfan Gündüz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2015.
• Erkaya, Mahmud Esad. Kur’ân Kaynaklı Tasavvuf Kavramları. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Erzurumlu, İbrahim Hakkı. Marifetname. nşr. Yusuf Ziya Kırımi. İstanbul: Ahmet Kamil Matbaası, 1330.
• Erzurumlu, İbrahim Hakkı. Tefviznâme. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Erzurumlu, İbrahim Hakkı. Tezkiretü’l-Ahbâh ve Mie ve Hamsûne Hikme. haz. Abdurrahman Mıhçıoğlu. İstanbul: Hikemiyat Yayınları, 2020.
• Eşrefoğlu Rûmî. Müzekki’n-Nüfûs. haz. Abdullah Uçman. İstanbul: İnsan Yayınları, 3. Basım, 2007.
• Gazzâlî, Ebû Hamîd. İhyâü Ulûmi’d-Dîn. çev. Ali Arslan. 4 Cilt. İstanbul: Merve Yayınları, 1993.
• Gevherîn, Seyyid Sâdık. Şerh-i Istılâhât-ı Tasavvuf. 10 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Züvvâr, 1383/2004.
• Gökbulut, Süleyman. “Ebu’n- Necîb Ziyâüddîn es-Sühreverdî ve Âdâbü’l- Mürîdîn Adlı Eseri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2008), 135-152.
• Göktaş - Tenik, Vahit - Ali. “Şabaniyye Kolunun Önemli Bir Temsilcisi Nasuhi Efendi’nin Rıza ve Teslimiyetle İlgili Görüşleri”. Kastamonu Üniversitesi: II. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu-Kastamonu’nun Manevi Mimarları. 160. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Gündüz, İrfan. Ebû Sa'd el-Hargûşi: Zamanı, hayatı, eserleri ve Tehzibü'l-esrar’ı. İstanbul: y.y., 1990.
• Hakîm, Suad. el-Mu’cemu’s-Sûfî: İbnü’l-Arabî Sözlüğü, çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Hemedânî, Aynülkudât. Temhîdât-Aşk ve Hakikat Üzerine Konuşmalar. çev. Halil Baltacı. İstanbul: Dergâh Yayınları. 2015.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Ali b. Osman. Keşfü’l-Mahcûb: Hakîkat Bilgisi. çev. Süleyman Uludağ. Dergâh Yayınları, İstanbul 2010.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Ali bin Osman. Keşfü’l-Mahcûb: Hakîkat Bilgisi. thk. Mahmud Âbidî - Abdülkerim. Tahran: Sürûş, 2006.
• İbnü’l Arabî, Muhyiddin. Fütûhât-ı Mekkiyye. nşr. Nevvâf Cerrâh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Fütûhât-ı Mekkiyye: Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Kitâbü’l-Ma’rifet: Marifet Kitabı, çev. H. Şemsi Ergüneş, haz. Ercan Alkan - Osman Sacid Arı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Kara, Kerim. Karabaş Velî: Hayatı, Fikirleri, Risâleleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Kara, Mustafa. Derviş Tekke ve Hüzün. Bursa: Verka Yayınları, 2019.
• Kara, Necati. “Kur’ân ve Sünnet’te Belâ-Musibet”. EKEV Akademi Dergisi 1/3 (1998), 33-58.
• Karaduman, Hicret. Ebü’l-Hasen Ali b. Hasen es-Sircânî’nin Kitâbü’l-Beyâz Ve’s-Sevâd Asdlı Eseri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Karapınar, Fikret. “Hakîm Tirmizî ve Ona Ait Bir Mecmû‘a”. Marife 5/2 (2005), 229-243.
• Kartal, Abdullah. İlahi İsimler. İstanbul: Hayy Kitap, 2009.
• Kâşânî, Abdürrezzak, Istılâhâtu’s-Sûfiyye: Sûfîlerin Kavramları. çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi Yayınları, 2014.
• Kaya, Süleyman. Kur’ân’da İmtihan. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Koçak, Muhammet. İslâm Düşüncesinde Varlık ve Yaşam Değeri Açısından İnsan. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler enstitüsü, Doktora Tezi 2015.
• Konuk, Ahmed Avni. Füsusu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. haz. Mustafa Tahralı - Selçuk Eryadın. 4 Cilt. İstanbul: İFAV Yayınları, 2000.
• Konuk, Ahmed Avni. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. haz. Mustafa Tahralı vd. 13 Cilt. İstanbul: Kitabevi, 2008.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâle: Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed. er-Riâye li-Hukūkillâh. thk. Abdülhalîm Mahmûd. Kāhire: Dârü’l-maârif, 2. Baskı, 1992.
• Muhâsibî, Hâris. Âdâbü’n-Nüfûs: Nefsin Terbiyesi. çev. Mehmet Zahit Tiryaki. İstanbul: Hayy Kitap, 3. Basım. 2011.
• Muhâsibî, Hâris. Âdâbü'n-nüfus. thk. Abdülkadir Ahmed Ata.., Beyrut: Dârü'l-Cil, 2. Baskı, ts.
• Ögke, Ahmet, “Bir Fakih Olarak İzz b. Abdisselâm (ö. 660/1262)’in Tasavvuf Yaklaşımı”. EKEV Akademi Dergisi - Sosyal Bilimler - 17 (2003), 133-150.
• Ramazan, Altıntaş. “Izzeddin İbn. Abdüsselâm’ın İtikadî Görüşleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (2000), 79-128.
• Saremi, Süheyla. Mustalahât-ı İrfânî ve Mefahim-i Berceste der-Zebân-ı Attar. Tahran: Pejûheşgâh-ı Ulûm-i İnsânî ve Mütâlaât-i Ferhengî, 1373.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah. el-lüma‘: İslâm Tasavvufu. çev. H. Kamil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2012.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah. el-Lüma’. thk. Abdülhalîm Mahmud - Tâhâ Abdülbâkî Sürûr, Kāhire: Mektebetü’s-sekāfeti’d-dîniyye, 2002.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Teklif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/385-387. İstanbul: TDV Yayınları, 2011,.
• Sîrcânî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hasan. Kitâbü’l-beyâz ve’s-sevâd min hasâisi hikemi’l-ibâd fî na’ti’l-mürîd ve’l-murâd. thk. Muhsin Pûrmuhtâr. Tahran: Müessese-i Pejûheşî-yi Hikmet ve Felsefe-i Îrân, 1390/2011.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddin Ömer. Avârifü’l-Maârif: Tasavvufun Esasları. çev. H. Kamil Yılmaz - İrfan Gündüz. İstanbul: Vefâ Yayıncılık, 1990.
• Sühreverdî, Ebü’n-Necîb Abdülkâhir Âdâbü’l-Mürîdîn. çev. Hamide Ulupınar. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2010.
• Sühreverdî, Ebü’n-Necîb Abdülkâhir. Âdâbü'l-Müridin, thk. Fehim Muhammed Şeltut. Kahire: Dârü'l-Vatani'l-Arabi, ts.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman. Cevâmiu Âdâbı’s-Sûfiyye. thk. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1981.
• Şeker, Fatih M. Osmanlı İslâm Tasavvuru. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Taberî, Ebû Halef. Selvetü’l-Ârifîn ve Ünsü’l-Müştâkîn. haz. Gerhard Böwering - Bilal Orfali. Leiden: E.J. Brill, 2013.
• Tan, M. Nedim. “Ebü’l-Hasan Ali b. Hasan es-Sîrcânî. Kitâbü’l-beyâz ve’s-sevâd min hasâisi hikemi’l-ibâd fî na’ti’l-mürîd ve’l-murâd. thk. Muhsin Pûrmuhtâr. Tahran: Müessese-i Pejûheşî-yi Hikmet ve Felsefe-i Îrân, 1390/2011”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 29 (2012), 259-262.
• Tek, Abdurrezzak. Tarihi Süreçte Tasavvuf Tarikatlar. Bursa: Bursa Akademi, 2016.
• Tirmizî, Hakîm. Kitâbu’l-menhiyyât: Hadislerdeki Yasakların Sebep ve Hikmetlerine Dair. çev. Yavuz Köktaş. İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.
• Tosun, Necdet. “Hacı Bayram Velî’nin Çadır Menkıbesi ve Tasavvufta Müridin İmtihan Edilmesi Meselesi”. II. Uluslararası Hacı Bayram-ı Velî Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Ethem Cebecioğlu vd. 1/173-180. Ankara: Kalem Yayınları, 2017.
• Uludağ, Süleyman. “Bela”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/380. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. “Dünya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/22-25. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Uztemur, Fatmaz. Ebû Nuaym el-İsfehânî’nin Hılyetü’l-Evliyâ Adlı Eseri Çerçevesinde Hicrî İlk İki Asırda Zühd. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Vassaf, Hüseyin. Kemalü’l-kemal. haz. Fatih M. Şeker - İsmail Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.
• Yahya Efendi, Beşiktaşlı. Dîvân. haz. Müslüm Yılmaz. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Yılmaz, Ozan. 16. Yüzyıl Şârihlerinden Sûdî-i Bosnevî ve Gülistan Şerhi. İstanbul: Maramara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Yozgadî, Yusuf Ziya. Temaşa-yı celal-i Hudâ. Kastamonu: Kastamonu Vilayet Matbaası, 1314.