Ni‘metullâhiyye Tarikatının Sâfî Ali Şâhiyye Kolu ve Faaliyetleri

Yıl 2021, Sayı: 10, 263 - 286, 29.06.2021

Ahmet Arslan

https://doi.org/10.46231/sufiyye.958943

Cited By: 2

Öz

Ni‘metullâhiyye tarikatı Şâh Ni‘metullâh-ı Velî tarafından İran’da kurulmuştur. Timurlular döneminde İran’da yaşayan Şâh Ni‘metullâh; devlet erkânı, halk ve çağdaşı âlimlerin teveccühüne mazhar olmuştur. Onun şöhreti Hindistan’a kadar yayılmış ve Behmenî hükümdarlarından Sultan Ahmed’in ondan ülkesine bir halife tayin etmesini istemesiyle tarikatı bu bölgede de yayılma fırsatı bulmuştur. İran’daki Ni‘metullâhîler, Safevîler döneminde zamanla etkisini kaybetmiş ve tarikatın merkezi Hindistan’a kaymıştır. Kaçar Devleti’nin kurulduğu yıllarda bazı müntesipler, tarikatı tekrar İran’da yaymışlardır. Fakat zamanla tarikat içinde bazı sorunlar yaşanmış ve Ni‘metullâhîyye çeşitli kollara ayrılmıştır. Her kolun takipçileri halka ulaşmak için farklı yollar denemiştir. Çoğu geleneğe bağlı kalırken Sâfî Ali Şâh tarafından kurulan Sâfî Ali Şâhiyye, çağdaş uygulamalardan istifade ederek faaliyetlerini sürdürmüştür. Bu sayede Kaçar Hanedan’ından kişiler, bakanlar ve ünlü şahsiyetler değişik halk tabakasından insanlar ile tarikatta bir araya gelebilmişlerdir.
Bu kolun araştırılması XIX. yüzyılda İslam dünyasının maruz kaldığı batı emperyalizmi, batılılaşma ve yoksulluğa karşı İran menşeli tasavvufî kurum ve temsilcilerinin tepkisini ortaya çıkarması bakımından önem arz etmektedir. Ayrıca bu asırda Osmanlı ve İran’da yoğun bir şekilde gündeme gelen meşrutiyet hakkında mutasavvıfların tutumları merak edilen bir husustur. Bu çalışmanın amacı Sâfî Ali Şâhiyye kolunun kurucusu Sâfî Ali Şâh ile vekili Zahirüddevle’nin hayatları ve faaliyetlerinden yola çıkarak İran’daki tasavvufî kurum ve şahsiyetlerin bahsedilen mevzulardaki tutumlarını ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Şâh Ni‘metullâh-ı Velî, Ni‘metullâhiyye, Sâfî Ali Şâhiyye, Zahirüddevle, Encümen-i Uhuvvet.

The Branch of Niʿmatullāhīyah Sect Named Sāfī Ali Shāhiyya and Its Activities

Öz

The Niʿmatullāhīyah Sect was founded by Shah Niʿmatullāhīyah-ı Velī in Iran. Shah Niʿmatullāhīyah who lived during the Timurid Dynasty, was honored by state officials, public and contemporary scholars. His fame spread as far as the border of India. The Niʿmatullāhīyah Sect in Iran lost its influence over time during the Safevīs, and the center shifted to India. In the years when the Qajar State was established, some of the disciples spread the sect again in Iran. However, over time, some problems were experienced in the sect and Niʿmatullāhīyah was divided into various branches. Followers of each branch tried different ways to reach the public. While most of them remained loyal to the tradition, Sāfī Ali Shahiyya continued its activities by benefiting from contemporary practices. In this way, people from the Qajar Dynasty, ministers and famous personalities were able to come together in the sect with people from different strata.
In the 19th century, the Islamic world was exposed to western imperialism, westernization, and poverty. The investigation of this branch is important in terms of revealing the reaction of Iranian Sūfī institutions and their representatives against this situation. In addition, the attitudes of the Sūfīs about constitutionalism is a matter of curiosity. The aim of this study is to reveal the attitudes of Sūfī institutions and personalities in Iran, based on the lives and activities of Sāfī Ali Shah and his deputy Zahirüddevle.

Anahtar Kelimeler

Shah Niʿmatullāhīyah-ı Velî, Niʿmatullāhīyah, Sāfī Ali Shahiyya, Zahiruddevle, Ancumen-i Ukhuvvat.

Kaynakça

• ‘Âkîlî, Bâkır. Şerḥ-i Ḥal-i Ricâl-i Siyâsî ve Nizâmi-yi Mu‘âṣir-i İran. 3 Cilt. Tahran: Neşr-i Goftâr, 2002.
• ‘Âkîlî, Nurullah. “Encümen-i Uhuvvet, Ferâmâsonerî ve Kârgozârân-i Deverân-i Pehlevî”. Mutâle’ât-i Tarihî 16 (2008), 173-189.
• Algar, Hamid. “Mirza Melkum Han”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/164-166. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Algar, Hamid. Din u Devlet der İran-Naḳş-ı Ulemâ der Devre-yi Ḳaçar. çev. Ebü’l-Kasım Sırrî. Tahran: İntişârât-ı Tus, 1990.
• Algar, Hamid. Nakşibendilik. çev. Ethem Cebecioğlu vd. İstanbul: İnsan Yayınları, 6. Basım, 2019.
• Bâmdâd, Mehdî. Şerḥ-i Ḥâl-i Ricâl-i İran der Ḳarn-i 12 ve 13 ve 14 Hicrî. 7 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Zevvâr, 2017.
• Bark, Atâ Kerîm. Cüstücû der Aḥvâl û Âs̱âr-ı Ṣâfî Alî Şâh. Tahran: İntişârât-ı İbn Sînâ, 1973.
• Browne, Edward. Tarih-i Metbû’ât ve Edebiyât-ı İran der Devre-yi Meşrûtiyyet. çev. Muhammed Abbasî. Tahran: Neşr-i İlim, 2008.
• Dîvân Bîgî, Ahmet. Hadîḳetü’ş-şu‘ârâ. nşr. Abdülhüseyin Nevâî. 3 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Zerrîn, 1972.
• Esterâbâdî, Muhammed Kâsım Hindûşâh. Târîḫ-i Firişte. 2 Cilt. Tahran: Encümen-i Âsâr û Mefâhir-i Ferhengi, 2010.
• Gündoğdu, Cengiz. “Osmanlının Son Döneminde Yayınlanan Tasavvufi Muhtevalı Muhibban Dergisi ve 1327/1911 Sayısında Yer Alan Bazı Makaleler”. EKEV Akademi Dergisi, 3/1 (2001), 95-106.
• Gündoğdu, Cengiz. Hacı Bektâş-ı Velî ve Kâmil İnsan-Fâzıl Toplum Paradigması. İstanbul: Sufi Kitap, 2020.
• Gündüz, İrfan. “Ahmed Ziyâeddin Gümüşhanevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/276-277. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Gündüz, İrfan. Osmanlılarda Devlet-Tekke Münâsebetleri. İstanbul: Seçil Ofset, ts.
• Hâlikî, Ruhullâh. Sergüzeşt-i Mûsiḳ-i İran. Tahran: Müessese-yi Ferhengi Mahor, 2017.
• Hândmîr, Gıyâsüddîn. Ḥabîbü’s-siyer fî aḫbâri efrâdi’l-beşer. 4 Cilt. b.y.: İntişârât-ı Hayyâm, ts.
• Hey’et-i Tehrîriyye. “Silsile-yi Ni‘metullâhî vü Berâdarân-i Ṣafâ”. Fasılnâme-yi Sûfî 6 (1991), 17-24.
• Hümâyunferruh, Rükneddin. “Târîhçe-yi Kitâb ve Kitâbhâne der İran”. Hüner u Merdom 69 (1969), 44-48.
• Hümâyûnî, Mes‘ûd. Târîḫ-i Silsilehâ-yi Ṭarîḳet-i Ni‘metullâhiyye der İran. Tahran: İntişârât-ı Mekteb-i İrfan-ı İran, 1994.
• İrfan, Mahmud. “Ferâmâsonihâ der İran-2”. Yeğmâ 21 (1950), 497-505.
• Kanberî, Muhyeddin - Fedevî, Sabâ. “Zahirüddevle: Nûsâzi-yi Tasavvuf bâ Ağrâz-ı Teceddüd der Encümen-i Uhuvvet”. Mütâle‘ât-i Tarih-i Ferhengî 28 (2017), 101-122.
• Kara, Mustafa. “Cem‘iyyet-i Sûfiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/335. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Karadeniz, Yılmaz. İran tarihi (1700-1925). İstanbul: Selenge Yayınları, 2012.
• Kevserânî, Vecîh. Fakih ve Sultan-Osmanlı ve Safevîlerde Din-Devlet İlişkisi. çev. Ramazan Yıldırım. İstanbul: İşaret Yayınları, 2017.
• Kılıç, Mahmud Erol. “Ni‘metullâh-ı Velî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/133-135. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Kirmani, Abdürrezak. “Tezkire der Menâkıb-ı Hażret-i Şâh Ni‘metullâh-ı Velî”. Mecmû’e der Tercume-yi Ahvâl-ı Şâh Ni‘metullâh-ı Velî-yi Kirmanî. thk. Jean Aubin. Tahran: Kitâbhâne-i Tehurî, 1982.
• Lewisohn, Leonard. “Modern İran Tasavvufu’nun Tarihine Bir Giriş I: Ni‘metullâhî Tarikatı: Zulüm, İhya ve Bölünme”. çev. İlker Külbilge. Sûfî Araştırmaları/Sûfî Studies 7/14 (2016), 71-108.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. çev. A. Avni Konuk. 13 Cilt. İstanbul: Kitabevi, 2006.
• Muhammedî, Şîr - Mehdî, Muhammed. “Zuhûr-i Ferâmâsonerî der Helkehâ-yı Derâviş”. Kitab-i Nakd 39 (2007), 197-224.
• Münşî-yi Türkmen, İskender Bey. Târîh-i Âlem-Ârâ-yi Abbâsî. haz. İsmail Aka, çev. Ali Genceli. 4 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Mürselvend, Hasan. Zindegînâme-yi Ricâl ve Meşâhir-i İran. 5 Cilt. Tahran: İntişârat-ı İlhâm, 1995.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Muhammed Ali Şah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/502-503. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Râin, İsmail. Ferâmûşḫâne vü Ferâmâsonerî der İran. 3 Cilt. b.y.: y.y., 1968.
• Safâyî, İbrahim. Rehberân-ı Meşruṭe. 3 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Câvidân, 1985.
• Sâfî Ali Şâh. Divan-ı Sâfî vü Baḥrü’l-ḥaḳâiḳ. Tahran: İntişârât-ı Sâfî Ali Şâh, 2011.
• Sâfî Ali Şâh. İrfânü’l-Ḥaḳ. Tahran: İntişârât-ı Sâfî Ali Şâh, 1993.
• Şabanzade-yi Lemr, Behmen. “Mîrzâ Ali Hân Zahirüddevle Hokmrân-ı İslâh Hâh ve Dervîş-i Dimokrat”. Roşd-i Âmûzeş-i Târîh 29 (2008), 43-48.
• Şîrazî, Muhammed Maʽsûm. Tarâiḳü’l-ḥakâiḳ. nşr. Muhammed Cafer Mahcûb. 3 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Kitâbhâne-yi Senâî, 2. Basım, 2004.
• Şîrvânî, Zeynelâbidîn. Bustânü’s-seyyâḥe. nşr. Menîje Mahmûdî. 3 Cilt. Tahran: İntişarât-ı Hakîkat, 2. Basım, 2009.
• Uludağ, Süleyman. “Şiîlikte Tasavvuf”. Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu, 515-542. İstanbul: İlmî Neşriyat, 1993.
• Üstün, İsmail Safa. “İran”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/400-404. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Yücer, Hür Mahmut. XIX. Asır’da Anadolu’da Tasavvuf. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Zarcone, Thierry. “Müslüman Modernistler ve Sufiler Açısından Masonluk”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. ed. Ahmet Yaşar Ocak. 789-812. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Zarcone, Thierry. İslâmda Sır ve Gizli Cemiyetler Türkiye, İran ve Orta Asya, 19-20. Yüzyıllar Masonluk, Carboneria ve Sufi Tarikatlar. çev. Ali Berktay - Berna Akkıyal. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2011.
• Zerrinkûb, Abdülhüseyin. Dünbâle-yi Cüstücû der Taavvuf-i Îrân. Tahran: Müessese-yi İntişârât-ı Emîr-i Kebîr, 1983.