Some Objections and Proof to the Existence of the ’Ālam al-Mithāl

Yıl 2021, Sayı: 11, 1 - 38, 30.12.2021

Muhammed Bedirhan

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1016976

Öz

The doctrine of ’Ālam al-Mithāl (imaginary world) has long been a subject of debate between the leading philosophers and Sufīs of the Islamic world. While the Sufī tradition, the Ishrāqī and al-Hikmah al-Muta’āliyah schools have considered this doctrine as one of the principal elements and central components of their ontology and epistemology, philosphers who are close to the Peripatetic tradition, such as Ibn Sinā, Mīr Dāmād and ’Abd al-Razzāq Lahiji, together with certain theologians such as Al-Taftāzānī have criticized this doctrine from various aspects and rejected it. For this reason, one of the most important issues of the intellectual traditions that accepted the doctrine is to prove the existence of ’ālam al-mithāl and to solve the problems objections to the doctrine. Fort his reason, philosophers and Sufīs who accepted the doctrine, such as Shaikh al-‘Ishraq Suhrawardī, Shahrazūrī, Molla Fanārī, Molla Sadrā and al-Ishkawarī, put forward rational (aqlī), textual/scriptural (naqlī) and unweiling (kashfī) proofs in order to prove the existence of this realm and tried to eliminate the difficulties put forward in the objections. In this article, the debates and polemics around ’ālam al-mithāl will be examined and the evidences of those who reject and accept this doctrine will be evaluated.

Anahtar Kelimeler

’Ālam al-Mithāl, Imagination, Abstraction of Imagination, Muthul al-Muallaqa, Ontological Levels of Existence

Misâl Âlemi’nin Varlığına Yönelik Bazı İtirazlar Ve Misâl Âlemi’nin İspatı

Öz

Misâl Âlemi doktrini, İslâm dünyasının önde gelen filozof ve sûfîleri arasında uzun zamandır tartışma konusudur. Tasavvufî İrfân geleneği ve İşrâkî ve Müteâlî Hikmet okulları, bu doktrini varlık ve bilgi anlayışlarının kurucu unsurları ve merkezî bileşenlerinden biri kabul ederken Meşşâî geleneğe yakın Ebû Ali İbn Sînâ, Mîr Muhammed Bâkır Dâmâd, Abdürrezzâk-ı Lâhîcî gibi filozoflar ve Sâdeddin Teftâzânî gibi bazı kelâm âlimleri bu doktrini çeşitli açılardan eleştirerek reddetmişlerdir. Bu nedenle doktrini kabul eden entelektüel geleneklerin önemli meselelerinden biri Misâl Âlemi’nin varlığının kanıtlanması ve doktrine yöneltilen itirazlardaki sorunların çözümlenmesidir. Bu yüzden başta Şeyh-i İşrâk Şihâbüddin Sühreverdî, Şemseddin Şehrezûrî, Molla Fenârî, Molla Sadrâ Şirâzî, Kutbüddin Muhammed İşkeverî gibi filozof ve sûfîler olmak üzere doktrini kabul eden düşünürler bu âlemin varlığını ispata dâir bazı aklî, naklî ve keşfî kanıtlar ortaya koymuş ve itirazlarda ileri sürülen müşküllerini gidermeye çalışmışlardır. Bu makale çerçevesinde Misâl Âlemi’nin reddi ve ispatı etrafında oluşan bu tartışmalar ve polemikler incelenecek ve reddedenlerin kanıtları ile kabul edenlerin kanıtları değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Misâl Âlemi, Hayal Âlemi, Mundus İmaginalis, Hayal, Hayalin Tecerrüdü, Müsül-i Muallaka, Varlık Mertebeleri

Kaynakça

• Abdülfettah b. Kudeyş. Âlemu’l-misâl: Hakîkatuhû ve edilletuhû ve akvâlu’l-ulemâ fîhi. San’a: Dâru Usûli’d-Dîn, 2018.
• Abdürrezzâk-ı Lâhîcî. Gevher-i Murâd. Takdim. Zeynülâbidîn Kurbânî Lâhîcî. Tahran: Saye, 2004.
• Âdilî, Vecîhe - Emîrî, Mihrdâd. “Berresî-yi Hâneş-i Tahlîlî-İntiqâdî-yi Âlem-i Misâl-i Şeyh-i İşrâq ez Dîdgâh-ı Mulla Sadrâ”. Pejûheş-nâme-i Mezâhib-i İslâmî, Pâyîz u Zemistân 12 (Mart 1398), 292-312.
• Âmülî, Hasan Hasanzâde. Dü Risâle-i Müsül ü Misâl. Tahran: Nesr-i Tûbâ, 1382.
• Âmülî, Hasan Hasanzâde. el-Hucecü’l-bâliğa alâ tecerrüdi’n-nefsi’n-nâtıka. Kum: Bustân-ı Kitâb, 1381.
• Bahâeddîn-i Lâhîcî İşkeverî. “Risâle-yi misâliyye-yi nûriyye”. thk. İhsân Fettâhî Erdkânî. Faslnâme-i İsrâ 1, (Sonbahar 1388), 134-172.
• Celâleddin es-Süyûtî. el-Meâni’d-dakîka fî idrâki’l-hakîka. nşr. Dr. Abdülhakîm Enîs. B.y.: el-Alûke, 2016.
• Cemâlzâde, Abdürrızâ. “Der Âmedî ber Âlem-i Misâl yâ Suver-i Muallaka”. The Reserch Quarterly of İslamic Science 20, (Autumn 2011), 1-18.
• Durusoy, Ali. “Hayal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/1-3. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Ejder, Ali Rıza vd. “Vezâyif ve Kârberd-i Hayâl der Müşâhedât-ı Sûrî ez Nazar-ı İbn-i Sînâ”. Journal of Religious Thought of Shiraz University 2 (Yaz 2014), 111-130.
• Ekberiyân, Rıza. “Kuvve-i Hayal ve Âlem-i Suver-i Hayâlî”. Âmûzehâ-yı Felsefî-Kelâmî 8 (Sonbahar 1388), 3-32.
• Fahr, Qâsım Subhânî. “Tecerrüd-i Hayâl der Felsefe-yi İslâmî”. Makâlât ve Berresîhâ 69 (Yaz 1380), 257-267.
• Fahreddin Râzî. el-Mebâhisu’l-Meşrıkiyye. Kum: İntişârât-ı Bîdâr, 1411.
• Hakîkat, Sohrâb. “Âlem-i Misâl ez Manzar-ı Mîr Dâmâd”. The Journal of Philosophical-Theological Reserch JPTR 2 (Yaz 2018), 163-186.
• Hasan Ramazânî-yi Horasânî. et-Temhîd Şerhu Kavâidi’t-Tevhîd (Ta‘lîkât). Beyrut: Müessesetü Ümmi’l-Kurâ, 2011.
• Hıyâbânî, Seher. “Berresî-yi Tatbîkî-yi Âlem-i Misâl u Berzah”. Fasl-nâme-i İlmî 34 (Yaz 1397), 75-100.
• İbn Sînâ. el-Mübâhesât. thk. Muhsin Bîdârfer. Kum: İntişârât-ı Bîdâr, 1362.
• İbn Sînâ. en-Nefs min Kitâbi’ş-Şifâ. thk. Hasan Hasanzâde Âmülî. Kum: Bustân-ı Kitâb, 1375.
• İbn Sînâ. İşâretler ve Tembihler: el-İşârât ve’t-Tenbîhât. çev. Ali Durusoy vd. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sînâ. Uyûnu’l-hikme. Kum: y.y., 1400.
• İbnü’l-Arabî. el-Futûhâtu’l-Mekkiyye. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• İbnü’l-Vezîr. el-Avâsım ve’l-kavâsım. thk. Şuayb el-Arnavûd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Kâvendî, Seher. “Hayâl ve İdrâkât-i Hayâlî ez Manzar-ı Şeyhu’r-Reîs u Sadru’l-Müteellihîn”. Mecmua-i Makâlât-ı Hümâyiş-i Beyne’l-milelî-yi İbn-i Sînâ, 1-14.
• Kâvendî, Seher. “Hayâl ve Suver-i Hayâlî der dü Mekteb-i Sînevî ve İşrâkî”. Hikmet-i Sînevî 39 (Bahar-Yaz 1387), 63-80.
• Kutbeddîn-i Şîrâzî. Şerhu Hikmeti’l-İşrâk. thk. Abdullah Nûrânî-Mehdî Muhakkik. Tahran: Müessesetü Mutâlaati İslâmî, 1379.
• Molla Fenârî. Misbâhu’l-Üns. thk. Muhammed Hâcevî. Tahran: İntişarat-ı Mevla, 1416/1374.
• Molla Sadrâ. el-Hikmetü’l-Müteâliyye fi’l-Esfâri’l-Erbaati’l-Akliyye. Takdim: Muhammed Rızâ Muzaffer. Tahran: Mektebetü’l-Mustafevî, 1378.
• Murâdî, Hasan -Ekberiyân, Rızâ. “Tecerrüd-i Hayâl ve Levâzım-i Felsefî ve Kelâmî-yi Ân”. Âyine-yi Mârifet 15 (Yaz 1387), 67-92.
• Rahîmpûr, Fürûğ. “Mebânî vü Âsâr-ı Mücerred yâ Mâddî-bûden-i Kuvve-i Hayâl ez Dîdgâh-ı İbn-i Sînâ, Sühreverdî ve Mulla Sadrâ”. Mecelle-i İlmî-Pejûheşî-yi Dânişkede-i Edebiyyât ve Ulûm-i İnsânî-yi Dânişgâh-ı İsfahan 46 (Sonbahar 1385), 119-139.
• Sadeddin Taftâzânî. Şerhu’l-Makāsıd. thk. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1998.
• Saydî, Mahmûd. “Delâlet-i Berâhîn-i İbn-i Sînâ der İsbât-ı Mücerred-bûden-i Nefs-i Nâtıka ve ber Mâddî-bûden-i Kuvve-i Hayâl”. Dü Faslnâme-i İnsan-pejûhî-yi Dînî 36 (Kış 1395), 139-156.
• Selmînî. “el-Müsülü’l-akliyyetü’l-Eflâtûniyye”. el-Müsülü’l-akliyyetü’l-Eflâtûniyye. thk. Abdurrahman Bedevî. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1947.
• Sühreverdî. Hikmetü’l-İşrâk. çev. Eyüp Büyükyazıcı - Üsmetullah Sami. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2015.
• Süyûtî. Nevâhidü’l-Ebkâr ve Şevâhidü’l-Efkâr. thk. Ahmed b. Abdullah ed-Derûbî. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi Dâvet ve Usûlü’d-Dîn Fakültesi, 1425. (Doktora tezi)
• Şah Veliyyullah Dehlevî. Hüccetullahi’l-Bâliğa. thk. Es-Seyyid Sâbık. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 2005.
• Şemseddin Şehrezûrî. Resâilu’ş-şecereti’l-ilâhiyye. thk. Necefkulu Habîbî. Tahran: Müessese-yi Pejûheşî-yi Hikmet u Felsefe-yi İrân, 1385.
• Turğay, Fatma. “Misâl Âlemi”. ed. Ömer Türker. İslam Düşüncesinde Teoriler. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Ubûdiyyet, Abdürresûl. en-Nizâmu’l-Felsefî li Medraseti’l-Hikmeti’l-Müte’âliyye. çev. Ali Abbas el-Mûsevî. Beyrut: Merkezü’l-Hadârah li Tenmiyeti’l-Fikri’l-İslâmî, 2016.
• Vâsiî, Safiyye. “Âlem-i Misâl ez Nazar-ı Mulla Sadrâ”. Faslnâme-i Endîşe-yi Dînî-yi Dânişgâh-ı Şîrâz 30 (Bahar 2009), 75-102.
• Yezdânî, Abbâs. “Mukâyese-yi Dîdgâh-ı İbn-i Sînâ vü Mulla Sadrâ der Mevrid-i Tecerrüd-i Hayâl ve İrtibât-ı Ân bâ Meâd-ı Cismânî”. İlâhiyyat-ı Tatbîkî 6 (Kış 1390), 95-108.
• Zebîhî, Muhammed - Hâdimî, Haydar Rızâ. “Câygâh-ı Hayâl der Nizâm-ı Hikmet-i Sînevî” Âyine-yi Mârifet: Research Journal of Islamic Philosophy and Theology of Shahid Beheshti University 13 (Kış 1386), 91-114.