Azîz Mahmûd Hüdâyî’de Hakikî Tevhîd (Ma‘Rifet) Ve Hakikî Kulluk İfâdeleri: Cem‘ Ve Tefrika (Fark)

Yıl 2021, Sayı: 11, 131 - 160, 30.12.2021

Eyyup Akdağ

https://doi.org/10.46231/sufiyye.960930

Cited By: 1

Öz

Celvetiyye tarîkatının kurucusu Azîz Mahmûd Hüdâyî, Türk tasavvuf târihinin en etkili şahsiyetlerinden birisidir. Hüdâyî, çok sayıda eser yazmış ve bu eserlerinde yoğun olarak tevhîd ve kulluk konularını işlemiştir. Hüdâyî nezdinde hakikî tevhîdin yani ma‘rifetin ismi cem‘, ubûdiyyetin yani kulluğun ismi ise tefrika (fark)dır. Cem‘; “tevhîd-i ef‘âl”, “tevhîd-i sıfât” ve “tevhîd-i zât” olmak üzere üç mertebeden müteşekkildir. Bu mertebelere bağlı olarak kul, nefsin hazlarından ve mâsivâ sevgisinden uzaklaşarak, varlık âleminde vukû bulan her şeyde hakikî fâilin Allah olduğunu, tüm sıfatların hakikatte Allah’a âit olduğunu ve Hakk’ın dışında da hakikî bir varlığın olmadığını müşâhede eder. Bu müşâhedelerden sonra kul, tefrika/fark hâline döner. Tefrika hâlinde kul, cem‘ zevkine uygun olarak üst seviyede kulluğunu îfâ eder. Her iki hâl yani hem cem‘ hem de tefrika hâlleri kul için zorunludur. Hüdâyî’ye göre cem‘ mertebelerini idrak etmeyen kulun irfanı yoktur, kulluğa riayet etmeyenin ise ilhâdı çoktur. Bu makâlede Hüdâyî’nin cem‘ ve tefrika konusundaki yaklaşımları irdelenecek, görüş ve düşünceleri ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Aziz Mahmud Hüdayi, tevhid, cem', fark, kulluk

True Tawhīd (Marifa) And True Obedience According To Azīz Mahmūd Hudāyī: Jam‘ And Tafriqah (Difference)

Öz

Azīz Mahmūd Hudāyī, the founder of the Celvetiyye sect, is one of the most influential figures in the history of Turkish Sufīsm. Hudāyī, wrote numerous books and in these works he intensely dealt with the subjects of tawhīd and obedience. According to Hudāyī, the true tawhīd, ma’rifa, is called jam‘ and the name of true obedience is tafriqah (difference). Jam‘ consists of three levels as “tawhīd al-afāl”, “tawhīd al-sıfāt”, and “tawhīd-ı dhāt”. Depending on these levels, the servant, away from the pleasures of nafs and the love of māsiwā, sees that the real agent in everything that happens in the universe is Allah, all attributes belong to Allah, and there is no real existence except other than Haq. After these observations, the servant returns to the state of tafriqah. In the case of tafriqah, the servant performs the highest level of obedience in accordance with the pleasure of jam‘. Both jam‘ and tafriqah are obligatory for the servant. According to Hudāyī, the servant who does not comprehend the levels of jam‘ have no wisdom, and the person who does not comply with obedience becomes unbelieving. In this article, approaches of Hudāyī to jam‘, and tafriqah will be examined, and his views and thoughts will be tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

Sufīsm, Azīz Mahmūd Hudāyī, tawhīd, jam‘, tafriqah, obedience

Kaynakça

• ‘Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs. Kahire: Mektebetü’t-Kuds, 1351.
• Akdağ, Eyyup. "Sûfî İlminde Hakikî Tevhîd ve Hakikî Kulluğun İfadesi: Cem' ve Tefrika (Fark) Kavramları". Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi /44 (Aralık 2020), 201-224.
• Ankaravî, İsmail. Minhâcu’l-fukara. nşr. Saadettin Ekici. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Attâr, Ferîdüddin. Tezkiretü’l-Evliyâ. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2018.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Bursevî, İsmail Hakkî b. Mustafâ. Rûhu’l-beyân. 10 cilt. Beyrût: Dâru ihyâi türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Cübbâî, Ebû Ali. Kitâbü’l-makâlât. çev. Özkan Şimşek-A. İskender Sarıca-Yusuf Arıkaner. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Çakır, Adalet. “Aziz Mahmûd Hüdâyî’nin Ecvibe-i Mutasavvıfâne’si ve Celvetiyye Tarîkatının Bazı Esasları”. Tasavvuf 35/1 (2015), 59-96.
• Ertuğrul, İsmail Fenni. Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabi. haz. Mustafa Kara. İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.
• Feyzü’l-Furkân Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali. çev. Hasan Tahsin Feyizli. İstanbul: Server İletişim, 2007.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Mişkâtü’l-envâr. nşr. Ebu’l-‘Alâ ‘Afîfî. Kâhire: ed-Dârü’l-kavmiyye, 1383/1964.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. 9 cilt. İhyâu ulûmi’d-dîn. Cidde: Dârü’l-minhâc, 1432/2011.
• Güven, Mustafa Salim. “Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin Mektupları Üzerine Bir Değerlendirme”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2012), 105-142.
• Gökmen, Zehra. Hüdâyî’nin Vâkıât-ı Üftâde İsimli Eserinin Muizzüddin Celveti Tarafından Yapılan Tercümesi. İstanbul: Marmara Üniveristesi, Sosyal Bilimer Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, 2019.
• Herevî, Hâce Abdullah el-Ensârî. Menâzilü’s-sâirîn. çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Emin Yayınları, 2008.
• Hücvirî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfu’l-mahcûb (Hakikat Bilgisi). nşr. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• Hüdâyî, Azîz Mahmûd. Vâkı‘ât. Mütercim belli değil. İstanbul: İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Demirbaş: 043801, Yer Numarası: 297.7 Hûd 1, 1a- 25b.
• Hüdâyî, Azîz Mahmûd. Dîvân. haz. Mustafa Tatcı - Musa Yıldız. İstanbul: H Yayınları, 2017.
• Hüdâyî, Azîz Mahmûd. et-Tarîkatü’l-Muhammediyye. Kastamonu: Kastamonu İl Halk Kütüphanesi, 37 Hk 3677/8, 56a-61a.
• Hüdâyî, Azîz Mahmûd. Fî Beyâni hâsiyeti’l-tecellîyyât. Kastamonu: Kastamonu İl Halk Kütüphanesi, 37 Hk 3677/5, 33a-34b.
• Hüdâyî, Azîz Mahmûd. Habbetü’l-muhabbe. Kastamonu: Kastamonu İl Halk Kütüphanesi, 37 Hk 3677/4, 25a-33a.
• Hüdâyî, Azîz Mahmûd. Külliyât-ı Hazret-i Hüdâyî. haz. Muzaffer Ergün - Adalet Çakır. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2019.
• Hüdâyî, Azîz Mahmûd. Miftâhu’s-salât ve mirkâtü’n-necât. Kastamonu: Kastamonu İl Halk Kütüphanesi, 37 Hk 3677/1, 1b-11a.
• Hüdâyî, Azîz Mahmûd. Necâtü’l-ğarîk/Risâle fi’l-cem‘ ve’t-tefrîk. Kastamonu: Kastamonu İl Halk Kütüphanesi, 37 Hk 3677/6, 39a-56b.
• Hüdâyî, Azîz Mahmûd. Tarîkatnâme. haz. Nevzat Özkan. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayın, 2014.
• İbn ‘Acîbe, Ebu’l-‘Abbâs Ahmed b. Muhammed. el-Bahru’l-medîd. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1423/2002.
• İbn Teymiyye, Ebû’l-‘Abbâs Takıyüddîn Ahmed b. Abdülhâlîm. Mecmû‘u’l-fetâvâ. nşr. Enver el-Bâz - ‘Âmir el-Cezzâr. 37 cilt. Mısır: Dârü’l-Vefâ, 1426/2005.
• İbnu’l-Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. çev. ve şerh. Ahmed Avni Konuk. haz. Mustafa Tahralı - Selçuk Eraydın. İstanbul: İfav, 2017.
• İbnü’l-‘Arabî, Ebû Bekir Muhyiddîn Muhammed b. Ali. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. thk. Ahmed Şemseddîn - Muhammed Ali. 9 cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/1999.
• İmâm-ı Rabbânî, Ahmed Fârûkî Serhendî. Mektûbât-ı Rabbânî. çev. Abdulkadir Akçiçek. 2 cilt. İstanbul: Merve Yayınevi, 1977.
• İsfehânî, Ebû Nu‘aym Ahmed b. Abdullah. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 10 cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-Arabî, 1394/1974.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-usûli’l-hamse. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Karabaş-ı Velî. Miyâr’ı Tarîkat. Haz. Mustafa Tatcı-Cemâl Kurnâz. Ankara: Alperen Yayınları, 2002.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk. et-Ta‘arruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. nşr. Ahmed Şemseddîn. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ılmiyye, 1413/1993.
• Kuşeyrî, Ebu’l-Kâsım Abdülkerim b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. nşr. Hâlil en-Nâsık. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2001.
• Nesâi, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâi. 8 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Sâbûnî, Nûreddîn. Mâtürîdiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1995.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali. el-Lüma‘. thk. Abdulhâlîm Mahmûd-Abdülbâkî Surûr. Mısır: Dârü’l-kütübi’l-hadîse, 1380/1960.
• Soydar, Ali Rıza. Şeyh Mustafa Çerkeşî. Ankara: Semih Ofset, 2014.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer. ‘Avârifü’l-ma‘ârif. thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyih - Tevfîk Ali Vehbe. Kâhire: Mektebetü’s-sikâfeti’d-dîniyye, 1427/2006.
• Taftazânî. Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Azîz Mahmûd Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı. İstanbul: Erkam Yayınları, 1435/2014.